Báo cáo nghiên cứu Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập - Thực trạng và giải pháp chính sách
Báo cáo Nghiên cứu
MỘT SỐ RỦI RO CHÍNH CỦA NGÀNH CHẾ BIẾN GỖ
XUẤT KHẨU TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP
Thực trạng và Giải pháp chính sách
Nhóm Nghiên cứu
Tô Xuân Phúc
Nguyễn Thị Thu Trang
Nguyễn Thị Thùy Dung
Hà Nội, tháng 12 năm 2016
Lời cảm ơn
Nghiên cứu “Một số rủi ro của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội
nhập – Thực trạng và giải pháp” được thực hiện trong khuôn khổ Dự án “Tăng
cường vai trò của các Hiệp hội doanh nghiệp Việt Nam trong tham vấn xây
dựng chính sách phát triển ngành” của Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt
Nam (VCCI), do Đại sứ quán Úc tài trợ, Quỹ Châu Á quản lý.
Nhóm tác giả trân trọng cảm ơn hoạt động điều phối, quản lý hiệu quả và thực
chất của Trung tâm WTO và Hội nhập VCCI, Đại sứ quán Úc và Quỹ Châu Á.
Trân trọng cảm ơn sự hỗ trợ quý báu và thường xuyên trong suốt quá trình thực
hiện nghiên cứu của Hiệp hội gỗ và lâm sản Việt Nam (VIFORES), Hiệp hội gỗ
và lâm sản Bình Định (FPA), Hội gỗ mỹ nghệ và chế biến gỗ thành phố Hồ Chí
Minh (HAWA). Chân thành cảm ơn Forest Trends đã hỗ trợ tích cực về mặt kỹ
thuật cho nghiên cứu này.
Nhóm nghiên cứu xin trân trọng cảm ơn các ý kiến đóng góp sâu sắc và hữu ích
trong quá trình nghiên cứu và với dự thảo báo cáo từ các chuyên gia, đặc biệt là
Ông Nguyễn Tôn Quyền - Tổng thư ký, Phó Chủ tịch VIFORES, Ông Trần Lê
Huy - Tổng thư ký FPA, Ông Huỳnh Văn Hạnh HAWA, Ông Nguyễn Mạnh
Dũng - Cục Chế biến nông lâm thủy sản và nghề muối, Bộ Nông nghiệp và Phát
triển nông thôn, Bà Phạm Chi Lan – Chuyên gia kinh tế cao cấp, Ông Vũ Thành
Tự Anh - Chương trình giảng dạy kinh tế Fulbright.
MỤC LỤC
1. GIỚI THIỆU ............................................................................................... 1
TRƯỜNG....................................................................................................... 14
4.1. Thị trường Hoa Kỳ.................................................................................. 14
4.2. Thị trường EU ......................................................................................... 17
4.2.2. Các quy định chính về gỗ của EU........................................................... 19
4.3. Thị trường Úc .......................................................................................... 23
hợp pháp .......................................................................................................... 27
5.5. Một số rủi ro khác ................................................................................... 48
XUẤT KHẨU ................................................................................................ 66
rủi ro hội nhập................................................................................................ 66
nguồn gỗ nguyên liệu ....................................................................................... 66
kiểm soát chuỗi cung........................................................................................ 68
Danh mục các Bảng
nghiệp .............................................................................................................. 32
nghiệp khảo sát................................................................................................. 36
nhóm mặt hàng................................................................................................. 39
Danh mục các Hình
xuất khẩu.......................................................................................................... 47
Nam năm 2015................................................................................................. 54
gỗ của Việt Nam năm 2015 .............................................................................. 55
Danh mục các Hộp
Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập
1. GIỚI THIỆU
Trong gần một thập kỷ trở lại đây, với tốc độ tăng trưởng xuất khẩu ấn tượng,
ngành chế biến gỗ xuất khẩu của Việt Nam là một trong những ngành năng động
và thành công nhất trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế. Nếu như năm 2004
xuất khẩu gỗ mới lần đầu tiên lọt vào danh sách “ngành xuất khẩu tỷ đô” thì 10
năm sau kim ngạch xuất khẩu gỗ đã tăng gấp 6 lần, đạt 6,2 tỷ USD. Ngành đã về
đích trước 5 năm khi hoàn thành mục tiêu mà Chiến lược phát triển ngành này
bằng thành tích 6,9 tỷ USD kim ngạch xuất khẩu cho đến năm 20201.
Sự phát triển ấn tượng của ngành gỗ không chỉ mang lại lợi ích trực tiếp cho các
chủ thể sản xuất, chế biến, thương mại gỗ xuất khẩu mà còn góp phần quan
trọng vào việc cải thiện nguồn thu nhập, nâng cao mức sống của hàng triệu lao
động tham gia các khâu trong chuỗi cung, bao gồm nhiều hộ gia đình trồng
rừng, cung cấp nguyên liệu cho ngành chế biến.
Một trong những đặc trưng cơ bản của ngành chế biến gỗ là sử dụng nguyên liệu
gỗ đầu vào. Do vậy, định hướng và phương thức phát triển của ngành này có tác
động trực tiếp tới các mục tiêu phát triển bền vững, bảo vệ và thân thiện với môi
trường.
Ngành gỗ hiện đang hội nhập sâu rộng với thị trường thế giới. Hội nhập trong
đang đặt ngành gỗ trước những cơ hội và thách thức lớn.
Việt Nam tham gia một loạt các Hiệp định thương mại tự do thế hệ mới, đặc biệt
là Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương (TPP), Hiệp định thương mại tự
do với EU (EVFTA), Hiệp định thương mại tự do Việt Nam – Liên minh Á Âu
(FTA VN-EUEA). Các đối tác FTA (trong đó đáng chú ý là Hoa Kỳ, EU, Nhật
Bản, Nga…) đã có những cam kết mở cửa mạnh mẽ thị trường của mình. Ngành
chế biến gỗ đang đứng trước cơ hội lớn để tiếp cận các thị trường lớn nhất, tiềm
năng nhất với các điều kiện ưu tiên. Nói cách khác, hội nhập giúp ngành gỗ có
cơ hội tiếp cận và mở rộng thị trường; hội nhập cũng tạo động lực thúc đẩy quá
1 Quyết định 18/2007/QĐ-TTg phê duyệt Chiến lược phát triển lâm nghiệp giai đoạn 2006-2020: Xuất
khẩu lâm sản đạt trên 7,8 tỷ USD (bao gồm 7 tỷ USD sản phẩm gỗ và 0,8 tỷ USD sản phẩm lâm sản
ngoài gỗ).
1
Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập
trình sản xuất kinh doanh của toàn ngành, từ đó tạo đà cho ngành phát triển theo
hướng bền vững trong tương lai.
Tuy nhiên, việc tăng cường các yêu cầu về tăng trưởng xanh, bao gồm các yêu
cầu về nguồn gốc gỗ hợp pháp đang trở thành xu hướng chủ đạo ở nhiều thị
trường. Luật Lacey của Hoa Kỳ, Chương trình Thực thi Luật lâm nghiệp, Quản
trị rừng và Thương mại Lâm sản (FLEGT) của EU, Luật Chống khai thác gỗ lậu
của Úc là các ví dụ điển hình về các yêu cầu liên quan đến tính hợp pháp của
nguồn gỗ nguyên liệu trong các sản phẩm gỗ ở các thị trường xuất khẩu. Các
yêu cầu này đang tạo ra những thách thức lớn đối với sự phát triển của ngành
chế biến gỗ xuất khẩu. Bên cạnh đó, ngành chế biến gỗ xuất khẩu còn phải đối
mặt với các rào cản dưới dạng các biện pháp kỹ thuật, kiểm dịch thực vật …
hiện đang được sử dụng ngày càng phổ biến ở nhiều thị trường xuất khẩu. Rủi ro
của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong việc không đáp ứng được các yếu cầu
mới của thị trường vì vậy đang ngày càng lớn.
Ngành gỗ có thể làm gì để một mặt tận dụng các cơ hội từ hội nhập để tiếp tục
phát triển bền vững mặt khác có thể nhận diện và chuẩn bị đầy đủ cho mình để
vượt qua những rủi ro này? Đây là những câu hỏi quan trọng cần được trả lời
càng sớm càng tốt. Việc tìm ra các giải pháp để ngành gỗ tận dụng được cơ hội,
giảm thiểu rủi ro là rất quan trọng nhằm giúp ngành gỗ duy trì được động lực
tăng trưởng, thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành trong tương lai.
Tận dụng cơ hội, giảm thiểu rủi ro trước hết phụ thuộc vào các yếu tố nội tại của
doanh nghiệp, bao gồm các tính toán và chiến lược kinh doanh. Môi trường
thuận lợi hoạt động sản xuất kinh doanh, đặc biệt là những chính sách hỗ trợ hợp
lý từ Nhà nước cũng là yếu tố không thể thiếu giúp doanh nghiệp để doanh
nghiệp phát triển ổn định, hiện thực hóa các cơ hội và vượt qua những rủi ro
này.
Báo cáo này tập trung nhận diện các rủi ro trong hoạt động sản xuất kinh doanh
mà nhóm các doanh nghiệp trực tiếp tham gia chế biến và xuất khẩu các sản
phẩm gỗ đang phải đối mặt. Báo cáo đặc biệt quan tâm tới các rủi ro ở các thị
2
Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập
trường xuất khẩu trọng điểm của Việt Nam. Báo cáo cũng đánh giá bối cảnh
chính sách trong nước và quốc tế liên quan tới hoạt động sản xuất, chế biến gỗ
xuất khẩu và các rủi ro tiềm ẩn có liên quan tới các khâu của chuỗi cung trong
bối cảnh các chính sách này đang được thực thi. Trên cơ sở đó Báo cáo sẽ tập
trung đưa ra các kiến nghị chính sách của Nhà nước để giảm thiểu các rủi ro
này.
Phần 2 của Báo cáo mô tả các phương pháp nghiên cứu được áp dụng trong quá
trình thu thập số liệu. Phần 3 trình bày một số thông tin cơ bản về ngành gỗ của
Việt Nam. Phần 4 mô tả các thị trường xuất khẩu trọng điểm, bao gồm Hoa Kỳ,
EU và Úc cũng như các quy định của các thị trường này về các sản phẩm gỗ
được tiêu thụ tại đây. Phần 5 tập trung vào các rủi ro, được phân tích ở hai mức
độ (a) dữ liệu thống kê xuất nhập khẩu và (b) doanh nghiệp. Dựa trên kết quả
của các phần này, Phần 6 thảo luận về các cơ hội cũng như rủi ro của ngành chế
biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập, đặc biệt là TPP và EVFTA. Phần 7
đánh giá hiện trạng khung khổ chính sách liên quan tới ngành và đưa ra một số
kiến nghị về chính sách.
3
Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập
2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Báo cáo có sử dụng nguồn thông tin thứ cấp và sơ cấp. Nguồn thông tin thứ cấp
được thu thập từ các ấn phẩm từ các tổ chức nghiên cứu, bao gồm các ấn phẩm
của Tổ chức Forest Trends và các Hiệp hội Gỗ có sử dụng nguồn số liệu thống
kê xuất nhập khẩu của Tổng cục Hải quan Việt Nam2 và một số báo cáo của các
cơ quan quản lý. Nguồn thông tin này cung cấp các dữ liệu về đặc điểm của
ngành gỗ, bao gồm nguồn nguyên liệu, lao động, hoạt động xuất nhập khẩu và
thị trường. Nguồn thông tin này cũng cho phép xác định các yêu cầu cơ bản tại
một số thị trường xuất khẩu và từ đó giúp định hình một số rủi ro có liên quan
đến các khâu khác nhau của chuỗi cung.
Trong nghiên cứu này, Hoa Kỳ và EU là hai thị trường được lựa chọn để nghiên
cứu sâu. Đây là các thị trường xuất khẩu quan trọng nhất của Việt Nam và cũng
là các thị trường có các yêu cầu khắt khe có liên quan đến các yêu cầu về xã hội
và môi trường của sản phẩm gỗ được tiêu thụ tại các thị trường này. Bên cạnh
đó, thị trường Úc cũng được lựa chọn, không phải bởi tầm quan trọng của thị
trường này đối với các sản phẩm gỗ của Việt Nam mà bởi tiềm năng mở rộng thị
trường này trong tương lai cũng như các quy định về tính hợp pháp của gỗ vừa
được Chính phủ Úc ban hành.
Trong Báo này, rủi ro có liên quan đến hội nhập được xác định ở hai mức độ.
Thứ nhất, rủi ro được xác định thông qua các phân tích dữ liệu thống kê xuất
khẩu các sản phẩm gỗ của Việt Nam được xuất khẩu vào các thị trường quan
trọng, đặc biệt vào Hoa Kỳ, EU và Úc. Dữ liệu thống kê này được thu thập từ
Tổng cục Hải quan. Thông tin từ nguồn này cho phép xác định một số rủi ro có
liên quan đến tính hợp pháp của nguồn gỗ nguyên liệu sử dụng trong các sản
phẩm xuất khẩu. Thứ hai, rủi ro được xác định thông qua nguồn thông tin sơ
cấp, được thu thập từ khảo sát các doanh nghiệp trực tiếp tham gia xuất khẩu.
2
Từ 2012 Tổ chức Forest Trends (Hoa Kỳ) phối hợp với Hiệp hội Gỗ và Lâm sản Việt Nam
(VIFORES), Hiệp hội Gỗ và Lâm sản Bình Định (FPA Bình Định) và Hội Mỹ nghệ và Chế biến Gỗ
Thành phố Hồ Chí Minh (HAWA) thực hiện nhiều phân tích ngành gỗ, đặc biệt là các hoạt động có
liên quan đến xuất nhập khẩu. Các báo cáo có liên quan có thể tham khảo tại địa chỉ:
4
Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập
Thông tin thu thập từ doanh nghiệp cho phép xác định các rủi ro có liên quan
đến tính hợp pháp của nguồn gỗ nguyên liệu cũng như các rủi ro có liên quan
đến sử dụng lao động, hệ thống quản lý chuỗi cung, tiếp cận thông tin thị trường
và khả năng đáp ứng của doanh nghiệp với các yêu cầu của thị trường xuất khẩu.
Khảo sát doanh nghiệp được thực hiện thông qua bảng hỏi được tiến hành từ
tháng 1 đến tháng 4 năm 2016. Bảng hỏi được thiết kế nhằm thu thập cả thông
tin định lượng và định tính. Chi tiết bảng hỏi được trình bày trong Phụ lục 1 của
Báo cáo này.
Với sự hỗ trợ của Hiệp hội gỗ và Lâm sản Việt Nam (VIFORES) và Hiệp hội
Gỗ và Lâm sản Bình Định, bảng hỏi được gửi trực tiếp đến doanh nghiệp. Các
doanh nghiệp được lựa chọn dựa trên danh sách khuyến cáo của hai Hiệp hội.
Lựa chọn các doanh nghiệp không dựa trên phương pháp lấy mẫu ngẫu nhiên và
chưa mang tính chất đại diện cho toàn bộ các doanh nghiệp của ngành chế biến
gỗ xuất khẩu. Thông tin khảo sát từ doanh nghiệp chỉ phản ánh một phần mà
chưa phản ánh được toàn diện các rủi ro của các doanh nghiệp khi tham gia thị
trường xuất khẩu..
Tổng số đã có 154 doanh nghiệp phản hồi phiếu khảo sát, trong đó có 16 doanh
nghiệp chỉ bán sản phẩm tại nội địa mà không tham gia thị trường xuất khẩu.
Toàn bộ 16 doanh nghiệp nằm ngoài phạm vi quan tâm của nghiên cứu do vậy
dữ liệu từ các doanh nghiệp này được loại bỏ khỏi bộ dữ liệu của nghiên cứu.
Các doanh nghiệp còn lại (138) là các doanh nghiệp trực tiếp tham gia thị trường
xuất khẩu. Trong số 138 doanh nghiệp này có 68 doanh nghiệp (49,2%) vừa
tham gia thị trường nội địa vừa tham gia thị trường xuất khẩu; 70 doanh nghiệp
còn lại (50,8%) là các doanh nghiệp chỉ chuyên xuất khẩu. Dữ liệu sử dụng
trong báo cáo dựa trên thông tin cung cấp từ 138 doanh nghiệp này.
Trong số các doanh nghiệp tham gia xuất khẩu có nhiều doanh nghiệp tham gia
nhiều thị trường cùng một lúc. Ví dụ dữ liệu khảo sát cho thấy hiện có 33 doanh
nghiệp được khảo sát vừa xuất khẩu sản phẩm của mình sang EU vừa xuất khẩu
sang Hoa Kỳ; 16 doanh nghiệp vừa xuất khẩu vào Hoa Kỳ, vừa xuất khẩu vào
5
Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập
Úc. Bảng 1 chỉ ra sự đa dạng của doanh nghiệp trong việc tham gia các thị
trường xuất khẩu. Thông tin từ Bảng 1 không thể hiện số lượng các doanh
nghiệp cùng một lúc tham gia nhiều hơn 2 thị trường.
Bảng 1: Doanh nghiệp khảo sát tham gia thị trường xuất khẩu
Thị trường
xuất khẩu
Hoa
EU
Úc
Trun Nhật Hàn Khác
Kỳ
g
Bản Quốc
Quốc
8
33
16
7
33
6
16
17
3
6
7
15
12
4
6
4
17
12
7
Hoa Kỳ
EU
17
6
2
1
Úc
2
4
10
2
6
5
Trung Quốc
Nhật Bản
Hàn Quốc
Khác3
15
6
12
4
4
10
6
11
3
12
8
1
11
12
17
12
7
6
8
11
Nguồn: Khảo sát doanh nghiệp
Phiếu khảo sát bao gồm 3 phần chính với nhiều phần nhỏ (câu hỏi) trong mỗi
phần. Trong quá trình phân tích dữ liệu các câu trả lời không hợp lý của doanh
nghiệp (ví dụ trả lời thiếu thông tin) được loại bỏ khỏi bộ dữ liệu. Điều này có
nghĩa rằng số tổng lượng phản hồi của các doanh nghiệp cho các câu hỏi khác
nhau có thể khác nhau.
Trong phạm vi của Báo cáo này, các doanh nghiệp xuất khẩu đi Hoa Kỳ bao
gồm toàn bộ các doanh nghiệp khảo sát trực tiếp tham gia xuất khẩu sản phẩm
của mình vào thị trường Hoa Kỳ. Nhiều doanh nghiệp này trong số này cũng có
sản phẩm xuất khẩu đi các thị trường khác; một số doanh nghiệp có sản phẩm
3 Các thị trường xuất khẩu khác đa dạng, bao gồm các quốc gia như Canada, các Tiểu vương quốc Ả
Rập, Thổ Nhĩ Kỳ, v.v.
6
Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập
tiêu thụ tại thị trường nội địa. Tương tự như vậy đối với các doanh nghiệp xuất
khẩu đi EU và Úc.
Thông tin thu thập từ các doanh nghiệp được mã hóa và phân tích theo mục tiêu
của nghiên cứu. Bảng 2 mô tả các đặc điểm chính của các doanh nghiệp khảo
sát.
Bảng 2: Một số đặc điểm chính của doanh nghiệp xuất khẩu tham gia khảo
sát
Một số đặc điểm chính của các doanh nghiệp được
khảo sát
Số DN
phản hồi
%
Theo loại hình sở hữu của doanh nghiệp
Tổng số doanh nghiệp khảo sát trả lời, trong đó
Doanh nghiệp 100% vốn tư nhân trong nước
Doanh nghiệp 100% vốn nước ngoài
137
109
19
100
79,6
13,9
3,6
5
Doanh nghiệp có vốn nhà nước chiếm chỉ lệ
chi phối
3
1
2,2
0,7
Doanh nghiệp có một phần vốn đầu tư trực
tiếp nước ngoài
Loại hình khác
Theo hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh
nghiệp
Tổng số doanh nghiệp khảo sát trả lời, trong đó4
Số doanh nghiệp sản xuất đồ gỗ nội thất ngoài
138
100
44
31,9
4
Một doanh nghiệp thường tham gia sản xuất kinh doanh một số nhóm mặt hàng khác nhau, do vậy
tổng số lượt trả lời của các doanh nghiệp về nhóm hoạt động sản xuất kinh doanh lớn hơn tổng số
doanh nghiệp tham gia khảo sát. Cụ thể, trong tổng số doanh nghiệp trả lời câu hỏi này có 82 doanh
nghiệp tham gia sản xuất một nhóm mặt hàng (chiếm 59,4% trong tổng số số các doanh nghiệp 138
doanh nghiệp), 35 doanh nghiệp sản xuất hai nhóm mặt hàng (25,4%), 19 doanh nghiệp sản xuất ba
nhóm mặt hàng (13,8%) và hai doanh nghiệp sản xuất 4-5 nhóm mặt hàng (1,4%).
7
Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập
trời
68
36
17
53
49,3
26,1
12,3
38,4
Số doanh nghiệp sản xuất đồ gỗ nội thất gia
đình
Số doanh nghiệp sản xuất đồ gỗ nội thất văn
phòng
Số doanh nghiệp sản xuất kinh doanh đồ mỹ
nghệ
Số doanh nghiệp sản xuất kinh doanh các sản
phẩm gỗ khác
Theo thị trường đầu ra sản phẩm
138
100
Tổng số doanh nghiệp trả lời, trong đó
70
Số doanh nghiệp tham gia thị trường xuất
khẩu
68
Số doanh nghiệp tham gia thị trường xuất
khẩu và nội địa
Theo doanh thu của các doanh nghiệp khảo sát
127,4
27,6
99,8
100
21,7
78,3
Doanh thu bình quân hàng năm của mỗi doanh
nghiệp (tỉ đồng/doanh nghiệp/năm), trong đó
Doanh thu bình quân từ thị trường nội địa (tỉ
đồng/doanh nghiệp/năm)
Doanh thu từ thị trường xuất khẩu (tỉ
đồng/doanh nghiệp/năm)
Theo lao động trong các doanh nghiệp xuất khẩu
Tổng số doanh nghiệp khảo sát trả lời, trong đó
Số doanh nghiệp có 10 lao động trở xuống
133
100
4
3
8
Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập
84
10
35
63,2
7,5
Số doanh nghiệp có số lao động từ 10 đến 200
Số doanh nghiệp có số lao động từ 200 đến 300
Số doanh nghiệp có trên 300 lao động
26,3
Nguồn: Khảo sát doanh nghiệp
Báo cáo này chỉ tập trung vào các rủi ro có liên quan đến tính hợp pháp của
nguồn gỗ nguyên liệu, sử dụng lao động và hệ thống quản lý chuỗi cung, nhập
thức của doanh nghiệp về các quy định của thị trường. Các rủi ro khác có liên
quan đến mức độ tuân thủ của doanh nghiệp về các yêu cầu liên quan tới môi
trường (ví dụ bụi, ô nhiễm, tiếng ồn), sử dụng hóa chất trong sản phẩm, bản
quyền và sở hữu trí tuệ không nằm trong khuôn khổ của Báo cáo này.
Phần 3 dưới đây giới thiệu một số đặc điểm chính về ngành chế biến gỗ của Việt
Nam.
3. VÀI NÉT TỔNG QUAN VỀ NGÀNH CHẾ BIẾN GỖ VIỆT NAM
Về các chủ thể kinh doanh trong ngành chế biến gỗ xuất khẩu, số liệu thống
kê của Tổng cục Lâm nghiệp cho thấy năm 2015 Việt Nam có khoảng 4000
doanh nghiệp chế biến và kinh doanh lâm sản (Tổng cục Lâm nghiệp, 2016).5
Trong số này có khoảng 3000 doanh nghiệp trực tiếp tham gia vào khâu chế
biến; số còn lại (khoảng 1000) là các doanh nghiệp chuyên về thương mại.
5
Đến nay số liệu về số lượng doanh nghiệp tham gia chế biến, thương mại gỗ không
thống nhất nhau giữa các nguồn. Trong Báo cáo Việt Nam nhập khẩu gỗ tròn và xẻ:
Tổng quan do Forest Trends, VIFORES, HAWA (Hội Gỗ mỹ nghề và chế biến gỗ
Thành phố Hồ Chính Minh), FPA Bình Định (Hiệp hội Gỗ và Lâm sản Bình Định)
soạn thảo năm 2016, tổng số doanh nghiệp nghiệp chế biến gỗ được thống kê là 4200.
Con số này trùng với con số mà Hiệp hội gỗ và Lâm sản đưa ra (xem chi tiết trong bài
trình bày của ông Nguyễn Tôn Quyền tại Hội thảo Công nghệ gỗ - Cơ hội việc làm và
Phát triển tại Hà Nội ngày 9 tháng 4 năm 2016). Sự khác nhau về số lượng các doanh
nghiệp tham gia chế biến và thương mại giữa các nguồn có thể phản ánh một số hạn
chế trong việc quản lý các hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp ngành gỗ
hiện nay.
9
Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập
Nguồn thống kê này không cho phép xác định trong số 3000 doanh nghiệp chế
biến có bao nhiêu doanh nghiệp trực tiếp tham gia xuất khẩu.
Thống kê cùng nguồn của Tổng cục Lâm nghiệp cũng cho thấy 80% doanh
nghiệp trong ngành chế biến là sở hữu tư nhân; phần còn lại là các doanh nghiệp
có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) (khoảng 14%) và doanh nghiệp có vốn sở hữu
nhà nước (4%). Mặc dù số lượng các doanh nghiệp FDI chiếm tỷ lệ nhỏ, giá trị
kim ngạch xuất khẩu của các doanh nghiệp này rất lớn, chiếm khoảng 50% tổng
kim ngạch xuất khẩu gỗ và các sản phẩm gỗ của cả nước (Nguyễn Thị Thu
Trang, 2015). Thống kê của Tổng cục Hải quan cho thấy trong Quý 1 năm 2016,
tổng kim ngạch xuất khẩu gỗ và sản phẩm gỗ của các doanh nghiệp FDI đạt 720
triệu USD, chiếm 47,4% trong tổng kim ngạch xuất khẩu gỗ và sản phẩm gỗ của
cả nước (Tổng cục Hải quan, 2016).
Về các thị trường, các sản phẩm gỗ Việt Nam hiện đang được tiêu thụ tại trên
100 quốc gia và vùng lãnh thổ (Tô Xuân Phúc và cộng sự, 2016a). Năm 2015,
kim ngạch xuất khẩu của toàn ngành đạt 6,9 tỉ USD, tăng 10% so với kim ngạch
của năm 2014 và 23% so với kim ngạch năm 2013 (Tổng cục Hải quan, 2016).
Kim ngạch từ xuất khẩu nhóm các mặt hàng gỗ (Chương HS 44) đạt 2,11 tỉ
USD, chiếm 30,6% trong tổng kim ngạch xuất khẩu, trong khi kim ngạch xuất
khẩu các mặt hàng thuộc nhóm sản phẩm gỗ (Chương HS 94) đạt 4,97 tỉ USD,
tương đương 69,4% trong tổng kim ngạch xuất khẩu (cùng nguồn trích dẫn).
Năm 2015 ngành chế biến gỗ xuất khẩu chiếm vị trí thứ 6 về kim ngạch trong số
những nhóm mặt hàng xuất khẩu của quốc gia (cùng nguồn trích dẫn).
Hội nhập của ngành gỗ Việt Nam không chỉ thể hiện qua tính đa dạng về các thị
trường mà các doanh nghiệp đang xuất khẩu các sản phẩm gỗ mà còn qua số
lượng các quốc gia mà Việt Nam nhập khẩu gỗ nguyên liệu. Năm 2015 Việt
Nam nhập khẩu khoảng 4,79 triệu m3 gỗ nguyên liệu quy tròn, tương đương với
gần 1,7 tỉ USD về kim ngạch (Tô Xuân Phúc và cộng sự, 2016a). Lượng gỗ nhập
khẩu có nguồn gốc từ 70-90 quốc gia và vùng lãnh thổ, với 160-170 loài khác
nhau. Hiện Chính phủ Việt Nam đang thực hiện chính sách đóng cửa rừng tự
10
Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập
nhiên. Gỗ rừng trồng trong nước ngày càng trở thành quan trọng cho ngành chế
biến, tuy nhiên khoảng 80% sản lượng gỗ rừng trồng trong nước được khai thác
là gỗ có đường kính nhỏ và được đưa vào chế biến dăm (Tô Xuân Phúc và cộng
sự, 2016b). Trong bối cảnh này, nguồn gỗ nguyên liệu nhập khẩu đã và đang có
vai trò đặc biệt quan trọng đối với sự tồn tại và phát triển của ngành chế biến.
Về năng suất và chất lượng lao động, hiện ngành chế biến gỗ đang thu hút
khoảng 300.000 lao động, với 50% trong số đó là ở miền Đông Nam Bộ, nơi tập
trung nhiều cơ sở chế biến nhất trong cả nước (Nguyễn Tôn Quyền, 2016).
Lượng lao động làm việc trong ngành gỗ thuộc các vùng khác ít hơn. Cụ thể
Duyên hải Miền trung và Tây Nguyên có 80.000 lao động, Miền Bắc 40.000 lao
động, Bắc Trung Bộ 30.000 lao động (cùng nguồn trích dẫn). Nhìn chung, chất
lượng lao động trong ngành gỗ không tốt. Chỉ có khoảng 1-2% lượng lao động
trong tổng số là lao động có trình độ đại học, 20-30% trong tổng lao động được
đào tạo bài bản, còn lại (70-80%) là lao động phổ thông (cùng nguồn trích dẫn).
Điều này dẫn đến chất lượng và năng suất lao động của ngành gỗ tương đối
thấp: Năng suất lao động trong ngành gỗ của Việt Nam chỉ bằng 50% năng suất
lao động trong ngành gỗ của Philipin, 40% của Trung Quốc và 20% của EU
(Nguyễn Thị Thu Trang, 2015).
Chênh lệch về năng suất lao động cũng thể hiện rõ giữa các loại hình doanh
nghiệp chế biến cùng hoạt động tại Việt Nam. Cụ thể, năng suất lao động của
các doanh nghiệp có vốn sở hữu tư nhân chỉ bằng khoảng 50% năng suất của các
cơ sở FDI (Báo cáo của Hiệp hội Gỗ và Lâm sản Bình Định năm 2013, trích
trong Báo cáo của Nguyễn Thị Thu Trang, 2015). Báo cáo của Tổng cục Lâm
nghiệp (2016, trang 5 cũng đưa ra nhận xét:“[…] giá nhân công rẻ, các ưu đãi
chưa thỏa đáng, nên chưa phát huy được tối ưu tiềm năng con người trong quá
trình sản xuất.” . Đây có thể là một trong những nguyên nhân dẫn đến năng suất
lao động trong ngành gỗ đặc biệt trong các cơ sở có vốn sở hữu tư nhân còn
thấp. Điều này cũng là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến sự chênh
lệch rất lớn về kim ngạch xuất khẩu giữa các công ty FDI và công ty tư nhân.
11
Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập
Về quy mô doanh nghiệp, Bảng 2 đưa ra các tiêu chí phân loại quy mô của
doanh nghiệp khu vực nông lâm thủy sản dựa trên hai khía cạnh là vốn và lao
động, được quy định trong Nghị định 56/2009/NĐ-CP của Chính phủ.
Bảng 3: Tiêu phí phân loại doanh nghiệp khu vực nông lâm thủy sản
Doanh
nghiệp siêu
nhỏ
Doanh nghiệp nhỏ
Doanh nghiệp vừa
Tổng số
nguồn vốn
Số lao động
Tổng số
nguồn vốn
Số lao động
20 tỉ đồng trở >10 đến 200 >20 đến 100 tỉ >200 đến300
10 người trở
xuống
xuống
người
người
Nguồn: Nghị định 56/2009/NĐ-CP
Áp dụng tiêu chí này cho các doanh nghiệp chế biến gỗ nói chung hiện nay ở
Việt Nam cho thấy hầu hết các doanh nghiệp đều là các doanh nghiệp nhỏ và
vừa (Bảng 44).
Bảng 4: Quy mô ngành chế biến gỗ phân theo vốn và lao động
Theo tổng số nguồn vốn6
Theo số lao động
46% doanh nghiệp siêu
nhỏ
93% doanh nghiệp siêu
nhỏ và nhỏ
49% doanh nghiệp nhỏ
1,7% doanh nghiệp vừa
2,5% doanh nghiệp lớn
Nguồn: Tổng cục Lâm nghiệp, 2016
5,5% doanh nghiệp vừa
1,2% doanh nghiệp lớn
Số liệu Bảng 2 thể hiện các con số về doanh thu và lao động trong các doanh
nghiệp xuất khẩu tham gia khảo sát trong nghiên cứu này. Về lao động, 63,2%
6
Trong Báo cáo Tình hình xuất, nhập khẩu gỗ, sản phẩm gỗ, những thuận lợi và khó khăn, đề
xuất, kiến nghị chỉ đạo tăng nhanh, bền vững kim ngạch xuất khẩu gỗ và sản phẩm gỗ năm 2016
và những năm tới của Tổng cục Lâm nghiệp (2016) cho thấy số doanh nghiệp có quy mô vốn nhỏ hơn
1 tỉ chiếm 16%, doanh nghiệp có vốn từ 1-5 tỉ chiếm 48%, 5-10 tỉ (13%), 10-15 tỉ (16%), 50-200 tỉ
(5%), trên 200 tỉ (2%).
12
Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập
số doanh nghiệp xuất khẩu được khảo sát là các doanh nghiệp nhỏ. Tuy nhiên,
về doanh thu bình quân, các doanh nghiệp thuộc vào nhóm các doanh nghiệp
vừa. Điều này có thể cho thấy so với các doanh nghiệp nói chung của ngành gỗ,
các doanh nghiệp xuất khẩu được khảo sát có lượng lao động nhỏ tuy nhiên
doanh thu lớn hơn. Điều này có thể phần nào phản ánh sự khác nhau về hiệu quả
sản xuất kinh doanh giữa các doanh nghiệp xuất khẩu và các doanh nghiệp của
ngành gỗ nói chung.
Về trình độ công nghệ trong ngành chế biến, Báo cáo của Tổng cục Lâm
nghiệp (2016: trang 4) cho thấy “Đa số các cơ sở chế biến gỗ trong nước ở quy
mô nhỏ có trình độ công nghệ thấp, máy móc thiết bị lạc hậu nên sản phẩm sản
xuất đạt chất lượng thấp, không có khả năng cạnh tranh trên thị trường mà đa
số chỉ thực hiện gia công ở công đoạn sơ chế.” Có sự khác nhau về trình độ
công nghệ trong các doanh nghiệp chế biến (Nguyễn Tôn Quyền, trích trong
Nguyễn Thị Thu Trang 2015). Cụ thể:
Nhóm các doanh nghiệp FDI và các doanh nghiệp lớn thường sử dụng
công nghệ hiện đại với thiết bị nhập khẩu chủ yếu từ EU, Đài Loan.
Nhóm các doanh nghiệp sản xuất ván nhân tạo (ví dụ MDF, ván thanh,
ván dán) chủ yếu sử dụng công nghệ chế biến của EU
Nhóm các doanh nghiệp chế biến đồ gỗ tiêu thụ nội địa chủ yếu sử dụng
công nghệ của Đài Loan và Trung Quốc
Nhóm các doanh nghiệp chế biến đồ gỗ mỹ nghệ chủ yếu sản xuất theo
công nghệ thủ công với công cụ truyền thống như xẻ tay, đục, chạm khắc
bằng tay.
Nhìn chung các doanh nghiệp thuộc nhóm chế biến xuất khẩu có năng lực công
nghệ cao hơn mặt bằng công nghệ chung của các doanh nghiệp ngành gỗ. Thông
tin từ Hiệp hội Gỗ cũng cho thấy các doanh nghiệp nhóm này thời gian qua vẫn
đang tiếp tục cải thiện công nghệ.
13
Tải về để xem bản đầy đủ
111 trang
02/04/2022
19420
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Báo cáo nghiên cứu Một số rủi ro chính của ngành chế biến gỗ xuất khẩu trong bối cảnh hội nhập - Thực trạng và giải pháp chính sách", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- bao_cao_nghien_cuu_mot_so_rui_ro_chinh_cua_nganh_che_bien_go.pdf
