Xác định các nhóm loài thực vật thân gỗ ưu thế trên các dạng lập địa của vùng đất cát nội đồng huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên

118

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI

XÁC ĐỊNH CÁC NHÓM LOÀI THỰC VẬT THÂN GỖ ƯU THẾ TRÊN

CÁC DẠNG LẬP ĐỊA CỦA VÙNG ĐẤT CÁT NỘI ĐỒNG HUYỆN

PHONG ĐIỀN, TỈNH THỪA THIÊN - HUẾ

Trương Thị Hiếu Thảo¹, Hoàng Xuân Thảo¹, Phạm Hồng Tính²

¹Trường ĐHSP Huế

²Tổng cục Quản lý đất đai

Tóm tắt: Đã xác định được ba nhóm thực vật thân gỗ ưu thế trên các dạng lập địa của

vùng đất cát nội đồng. Cụ thể, trên vùng đất cát nội đồng khô gồm 6 loài; vùng ven trằm,

ngập nước định kỳ là 1 loài; và vùng đầm lầy than bùn, ngập nước định kỳ là 5 loài. Sự ưu

thế của các loài trong từng dạng lập địa điển hình thể hiện qua sự phân bố rộng rãi, mật

độ cao, và hệ số tổ thành cao.

Từ khóa: Thực vật thân gỗ, ưu thế, mật độ, hệ số tổ thành, đất cát nội đồng

Nhận bài ngày 01.12.2017; gửi phản biện, chỉnh sửa và duyệt đăng ngày 25.12.2017

Liên hệ tác giả: Trương Thị Hiếu Thảo; Email: truonghieuthao9@gmail.com

1. MỞ ĐẦU

Đất cát nội đồng (ĐCNĐ) huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên - Huế là một vùng đất

khá đặc thù bởi điều kiện thổ nhưỡng, địa hình và khí hậu. Nằm sâu trong vùng dân cư và

ngăn cách với cát ven biển bởi hệ thống đầm phá Tam Giang- Cầu Hai, ĐCNĐ có tổng diện

tích là 22.127 ha chiếm 4,8% tổng diện tích đất của tỉnh Thừa Thiên - Huế [8]. So với vùng

đất cát ven biển, vùng ĐCNĐ khá bằng phẳng hơn [10], nơi cao nhất khoảng 10m, và nơi

thấp nhất dưới 2m so với mực nước biển. Với điều kiện thổ nhưỡng, địa hình, khí hậu khá

khắc nghiệt, nhưng ở đây vẫn luôn tồn tại thảm thực vật tự nhiên khá phong phú. Hồ Chín

(2004) [4] đã chia vùng ĐCNĐ thành 3 dạng lập địa chính đó là: i) vùng đất cát phân bố cao

không bị ngập nước; ii) vùng đất cát phân bố vùng thấp, ven trằm (bàu nước) thường hạn

vào mùa khô và bị úng ngập vào mùa mưa; iii) vùng đất cát đầm lầy than bùn (vết tích của

các con sông cổ) luôn tồn tại một lớp than bùn dày khoảng 1m trên bề mặt vì vậy luôn ẩm

ướt và mùa mưa thì bị úng ngập. Tương ứng với mỗi một dạng lập địa là một hệ thực vật

khác nhau về thành phần loài, mật độ, cấu trúc, dạng sống… Mỗi một dạng lập địa là một

TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 20/2017

119

nhóm loài thực vật ưu thế khác nhau, tạo nên một thảm thực vật vùng đất cát đa dạng và đặc

trưng riêng.

Nghiên cứu để xác định các nhóm loài thực vật thân gỗ ưu thế là nghiên cứu cơ bản

nhằm tìm ra các loài ưu thế trong từng dạng lập địa chính của vùng đất cát.Việc xác định các

loài thực thân gỗ ưu thế còn cung cấp các giống cây có nguồn gốc tự nhiên bản địa thích

nghi lâu dài với môi trường đất cát, có thể dùng để trồng và phục hồi thảm thực vật trên đất

cát sau này theo hướng bền vững.

2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

2.1. Đối tượng nghiên cứu

Thực vật thân gỗ tự nhiên vùng ĐCNĐ huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên - Huế.

2.2. Phương pháp nghiên cứu

2.2.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu

Kế thừa có chọn lọc tất cả các tài liệu liên quan đến vùng nghiên cứu.

2.2.2. Phương pháp nghiên cứu thực địa

Áp dụng điều tra theo hệ thống tuyến và ô tiêu chuẩn [4, 9]: sử dụng máy định vị để xác

định các tuyến từ Tây sang Đông (dọc theo vùng cát) từ xã Phong Hiền đến Phong Chương

và tuyến từ Bắc đến Nam (cắt ngang vùng cát) từ xã Phong Hòa đến Phong Chương huyện

Phong Điền tỉnh Thừa Thiên - Huế. Kích thước của mỗi ô 10m x 10m; các ô được thiết kế

trên toàn tuyến điều tra ngẫu nhiên. Trong mỗi ô tiến hành đo chiều cao vút ngọn, đường

kính ngang ngực, đường kính tán, đếm số lượng các loài và số cá thể của một loài.

Thu mẫu và cố định mẫu thực vật để phân tích trong phòng thí nghiệm.

2.2.3. Phương pháp nghiên cứu trong phòng thí nghiệm

Giám định tên khoa học mẫu thực vật bằng phương pháp so sánh hình thái tham chiếu

hệ thống phân loại và tài liệu nghiên cứu của Nguyễn Tiến Bân (1997 - 2003) [1,2], Phạm

Hoàng Hộ tập 1,2,3 (1999,2000) [7].

2.2.4. Phương pháp xác định mật độ, tổ thành loài

- Mật độ của các loài thực vật vùng ĐCNĐ được xác định theo phương pháp của Hoàng

Chung (2004) [4]:

N = n / S₀x 10.000 m²

120

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI

Trong đó: n = số lượng cây trung bình trong các ô tiêu chuẩn

S₀= diện tích ô tiêu chuẩn

N = Mật độ của loài/ha

- Áp dụng phương pháp tính tổ thành loài của Nguyễn Nghĩa Thìn (2008) [9], theo công

thức:

P % = P₁+ P₂+...+ P_i

Trong đó: P = Hệ số tổ thành loài (%)

P₁= n/N x 100%

n = là số cá thể của loài 1

N = Tổng số cá thể của các loài.

Theo Daniel Mannilod, chỉ những loài có P ≥ 5% mới thực sự có ý nghĩa sinh thái trong

lâm phần (được tham gia vào công thức tổ thành), nếu P < 5% thì loài đó không tham gia

vào công thức tổ thành.

3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN

Qua quá trình nghiên cứu về thảm thực vật vùng ĐCNĐ, bước đầu đã xác định có 300

loài thực vật xuất hiện ở đây chiếm khoảng 75% thành phần loài thực vật vùng cát của cả

huyện Phong Điền (kể cả cát ven biển và cát nội đồng) [3,6]. Trên mỗi dạng lập địa là một

hệ thực vật khác nhau về thành phần loài, cấu trúc. Những loài ưu thế là những loài có phân

bố rộng, mật độ cao, và hệ số tổ thành loài cao.

3.1. Vùng ĐCNĐ khô hạn

Vùng ĐCNĐ khô hạn phân bố ở địa hình cao 6 – 8m so với mực nước biển, vào mùa

mưa nước thấm hút rất nhanh và không gây ra tình trạng úng ngập, nhưng vào mùa khô môi

trường trở nên khô hạn và thiếu nước. Thực vật tự nhiên phân bố vùng này rất nhiều, tạo nên

hệ thực vật vùng cát rất điển hình. Tuy nhiên do điều kiện khá khắc nghiệt, thiếu nước thường

xuyên, nên đây là nơi tập trung chủ yếu của các loài thực vật thân bụi. Các loài thân gỗ

thường mọc xen trong các bụi, phân nhánh rất sớm, và chiều cao của các loài thường không

vượt quá 10m.

Kết quả điều tra về mật độ trong các ô tiêu chuẩn trên địa bàn nghiên cứu được thể hiện

qua bảng 3.1.

TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 20/2017

121

Bảng 3.1. Mật độ các cá thể của loài ở nhóm cây gỗ

Tên loài

Mật độ

Tỉ lệ

%

STT

cá thể

loài/ha

Tên

Tên khoa học

tiếng Việt

1

2

Myrsine linearis (Lour.) Poir.

Mà ca

413,33

19,94

Syzygium corticosum (Lour.) Merr. &

L.M. Perry

Trâm bù gỗ

400,00

19,29

Vatica mangachapoi Blancosubsp.

obtusifolia (Elmer) Ashton

3

4

5

Táu duyên hải

Chẹo

243,33

240,00

200,00

11,74

11,58

9,08

Engelhardtia sp.

Lithocarpus concentricus(Wall. ex

A.DC.) Rehd.

Dẻ cát

6

7

8

Syzygium zeylanicum (L.) DC.

Garcinia ferrea Pierre

Trâm tích lan

Rõi mật

130,00

100,00

96,67

6,27

4,82

4,66

Orsmosia chevalieri Niyomdham

Ràng ràng

Archidendron bauchei (Gagnep.) I.C.

Neils.

9

Cổ ướm

93,33

4,50

10 Carallia brachiata (Lour.) Merr.

11 Aporosa sp1.

Xăng mã

Ngăm

53,33

26,67

2,57

1,29

Cinnamomum burmannii (Nees & T.

Nees) Blume

12

Quế rành

26,67

1,29

13 Acronychia pedunculata (L.) Miq.

14 Gluta megalocarpa (Evr.) Tard.

15 Litsea glutinosa (Lour.) C.B. Rob.

16 Garcinia schefferi Pierre

Tổng

Bưởi bung

23,33

10,00

6,67

1,13

0,48

Trâm mộc quả to

Bời lời nhớt

Bứa cát

0,32

6,67

0,32

2073,33

100,00

122

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI

Từ bảng mật độ có thể thấy rằng, đạt mật độ trên 100 cá thể/ha chỉ có 7 loài, trong đó 2

loài Mà ca và Trâm bù gỗ có mật độ cao nhất là 413 và 400 cá thể/ha.

a)

b)

Hình 3.1: a) Thực vật vùng ĐCNĐ khô hạn;

b) Cây Mà ca (Myrsine linearis (Lour.) Poir.)

Công thức tổ thành loài thực vật thân gỗ trên vùng ĐCNĐ khô hạn có thể xây dựng như

sau: 19,94 Mà ca; 19,29 Trâm bù gỗ; 11,74 Táu duyên hải; 11,58 Chẹo; 9,08 Dẻ cát; 6,27

Trâm tích lan; 4,82 Rõi mật; 17,28 các loại cây gỗ khác.

Theo Daniel Mannilod [9], chỉ những loài có hệ số tổ thành trên 5% mới có ý nghĩa sinh

thái. Trong công thức tổ thành loài được xây dựng của nhóm thực vật thân gỗ vùng ĐCNĐ

khô hạn, nhận thấy có 6 loài đạt trên 5%, vì vậy đây sẽ là những loài có ý nghĩa sinh thái

trong vùng đất này.

Từ mật độ và công thức tổ thành loài vùng ĐCNĐ khô hạn đã xác định được 5 loài có

mật độ cao trên 200 cá thể/ha đó là những loài Mà ca, Trâm bù gỗ, Táu duyên hải, Chẹo, và

Dẻ cát. Đây cũng là những loài chính làm thành nên hệ số tổ thành của thực vật thân gỗ vùng

này. Ngoài ra, những loài này phân bố khá rộng, xuất hiện hầu hết trong các OTC được đặt

ở vùng ĐCNĐ khô.

3.2. Vùng ĐCNĐ ven trằm, ngập nước định kỳ

Vùng ĐCNĐ ven trằm, ngập nước định kỳ phân bố gần các trằm nước, đặc trưng của

vùng này là khô hạn vào mùa khô nhưng lại bị úng ngập vào mùa mưa. Khác với vùng

ĐCNĐ khô, thành phần loài thực vật hiện diện trong vùng này không nhiều. Mật độ của các

loài được thể hiện trong bảng 3.2.

TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 20/2017

123

Bảng 3.2. Mật độ các loài thực vật vùng ĐCNĐ ven trằm, ngập nước định kỳ

Tên loài

Mật độ

Tỉ lệ

cá thể

của

STT

Nhóm cây

%

Tên khoa học

Tên tiếng Việt

loài/ha

70,8

0

1

Melaleuca cajuputi Powell

Tràm

3880

Gỗ

2

3

4

5

Gardenia angustifolia Lodd.

Fagraea fragrans Roxb.

Baeckea frutescens L.

Dành dành

Trai nước

Chổi sể

260

160

380

360

4,74

2,92

6,93

6,57

Các loại

khác

Melastoma normale D. Don

Mua thường

Nắp ấm hoa

đôi

6

Nepenthes mirabilis (Lour.) Druce

440

8,03

Tổng

5480

100

Từ bảng mật độ có thể thấy, Tràm là loài chiếm ưu thế trong vùng, vì vậy vùng này còn

gọi tên là rừng Tràm, với mật độ đạt 3880 cá thể/ha. Tràm ở vùng này có chiều cao cây từ

8 – 12m, đường kính ngang ngực cũng đạt từ 8 – 15cm. Bên cạnh Tràm, một số loài thực vật

thân gỗ khác như Dành dành, Trai nước, Bứa cát… cũng xuất hiện, tuy nhiên với mật độ

khá thấp.

Công thức tổ thành loài của thực vật vùng ĐCNĐ ven trằm, ngập nước định kỳ như sau:

70,80 Tràm : 8,03 Nắp ấm : 6,93 Chổi sễ : 6,57 Mua : 7,67 loài khác.

Thực vật thân gỗ có ý nghĩa trong vùng này chỉ có 1 loài đó là cây Tràm.

a)

b)

Hình 3.2: a) Quần xã Tràm thời kỳ không ngập nước; b) thời kỳ ngập nước

124

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI

3.3. Vùng ĐCNĐ đầm lầy than bùn, ngập nước định kỳ

Vùng ĐCNĐ đầm lầy than bùn, ngập nước định kỳ vào mùa mưa, là vùng khá trũng.

Đây và vết tích của các con sông cổ (sông chết), trên bề mặt có lớp than bùn khá dày khoảng

1m. Sự tồn tại của lớp than bùn đã làm tăng độ mùn trong đất, luôn luôn ẩm ướt kể cả trong

mùa khô. Chính điều này đã tạo điều kiện thuận lợi, mùa mưa thì luôn ngập, giúp cho các

loài thực vật thân gỗ phát triển rất nhiều. Kích thước cây khá lớn, chiều cao nhiều khi lên

đến 25m.

a)

b)

c)

Hình 3.3. a) Vùng ĐCNĐ đầm lầy than bùn mùa khô; b) lớp than bùn trên bề mặt;

c) thời kỳ ngập nước

Mật độ của các loài thực vật vùng ĐCNĐ đầm lầy than bùn được thể hiện qua bảng 3.3.

Đây là vùng ưu thế của các loài gỗ lớn, từ bảng nghiên cứu về mật độ của các loài, nhận

thấy các loài như Vàng trắng, Côm, Nhựa ruồi, Bùi ba hoa là những loài chiếm ưu thế về

mật độ chiếm trên 200 cá thể/ha. Trong đó hai loài xuất hiện với ưu thế lớn nhất là Vàng

trắng với 985,71 cá thể/ha và Côm là 714,29 cá thể/ha. Công thức tổ thành của thực vật vùng

TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 20/2017

125

này như sau: 32,94 Vàng trắng; 23,87 Côm; 7,64 Nhựa ruồi; 7,64 Bùi 3 hoa; 6,13 Vối; 5,25

Lài trâu choải; 16,53 các loại khác...

Công thức tổ thành loài, cùng với mật độ của thực vật vùng ĐCNĐ đầm lầy than bùn

cho thấy, thực vật thân gỗ ưu thế ở đây gồm có 5 loài đó là Vàng trắng, Côm, Nhựa ruồi,

Bùi ba hoa và Vối.

Bảng 3.3. Mật độ các loài thực vật vùng cát trũng ngập nước định kỳ

Tên cây

Mật độ

Nhóm

cây

Tỉ lệ

%

STT

cá thể

Tên

Tên khoa học

loài/ha

tiếng Việt

1

2

Alseodaphne chinensis Champ. ex Benth.

Elaeocarpus sp.

Vàng trắng

Côm

985,71 32,94

714,29 23,87

3

Ilex cymosaBlume

Nhựa ruồi

Bùi 3 hoa

Vối

228,57

183,33

114,29

85,71

7,64

6,13

3,82

2,86

2,36

2,20

0,47

4

Ilex triflora Blume

5

Cleistocalyx operculatus (Roxb.) Merr. & Perry

Syzygium polyanthum (Wight) Walp.

Psychotria montana Blume

Gardenia angustifolia Lodd.

Euodia lepta (Spreng.) Merr.

Caryota mitis Lour.

6

Sắn thuyền

Lấu núi

Gỗ

7

8

Dành Dành

Ba chạc

9

71,43

10

11

Đùng đình

Trai nước

66,67

Fagraea fragrans Roxb.

14,29

Lài trâu

choải

12

13

Tabernaemontana buffalina Lour.

157,14

28,57

5,25

0,95

Bụi

Dứa chót

chẻ

Pandanus bipollicaris H.St. John.

Tổng

2992,86 100,00

4. KẾT LUẬN

Từ kết quả phân tích, đã xác định được 3 nhóm thực vật thân gỗ ưu thế trên các dạng

lập địa khác nhau của vùng ĐCNĐ. Cụ thể, trên vùng ĐCNĐ khô hạn là sự ưu thế của các

loài Mà ca, Trâm bù gỗ, Táu duyên hải, Chẹo, Dẻ cát, Trâm tích lan; trên vùng ĐCNĐ ven

trằm ngập nước định kỳ là sự ưu thế của Tràm; trên vùng ĐCNĐ đầm lầy than bùn là sự ưu

thế của các loài Vàng trắng, Côm, Nhựa ruồi, Bùi ba hoa, Vối.

126

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI

Vùng ĐCNĐ đang đứng trước nguy cơ bị sa mạc hoá, việc tìm ra các nhóm thực vật

thân gỗ ưu thế rất có giá trị trong việc cung cấp nguồn giống có nguồn gốc bản địa thích nghi

với môi trường sống để trồng và phục hồi thảm thực vật, cải tạo môi trường cho vùng đất cát

nội đồng huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên - Huế.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Tiến Bân (1997), Cẩm nang tra cứu và nhận biết các họ thực vật hạt kín ở Việt Nam, -

Nxb Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội.

2. Nguyễn Tiến Bân (Chủ biên) (2003), Danh lục các loài Thực vật Việt Nam (Tập I, II, III), - Nxb

Nông nghiệp, Hà Nội.

3. Đỗ Xuân Cẩm (2004), “Rú cát nội đồng, một sinh cảnh cần được bảo tồn”, Tạp chí Nghiên cứu

và Phát triển, số (4), Sở Khoa học và Công nghệ Thừa Thiên - Huế, tr. 83 - 91.

4. Hồ Chín (chủ biên) (2005), Báo cáo tổng hợp: “Điều tra đánh giá tiềm năng đất đai vùng cát

nội đồng tỉnh Thừa Thiên - Huế phục vụ phát triển Nông- Lâm- Ngư nghiệp”, - Sở Khoa học và

Công nghệ Thừa Thiên - Huế.

5. Hoàng Chung (2004), Các phương pháp nghiên cứu quần xã thực vật, - Nxb Giáo dục, Hà Nội.

6. Phan Thị Thuý Hằng và Nguyễn Nghĩa Thìn (2009), “Đa dạng thảm thực vật ở vùng cát huyện

Phong Điền tỉnh Thừa Thiên - Huế”, Hội nghị Sinh thái và Tài nguyên sinh vật lần thứ 3, Viện

Sinh Thái và Tài nguyên sinh vật Hà Nội.

7. Phạm Hoàng Hộ (1999- 2000), Cây cỏ Việt Nam (Quyển I, II, III), - Nxb Trẻ, TP HCM.

8. Nguyễn Thanh (2005), Địa chí Thừa Thiên - Huế (phần Tự Nhiên), - Nxb Khoa học Xã hội.

9. Nguyễn Nghĩa Thìn (2008), Các phương pháp nghiên cứu thực vật, - Nxb Đại học Quốc gia

Hà Nội.

10. Uỷ ban nhân dân huyện Phong Điền (2005), Địa chí Phong Điền, Nxb Chính trị Quốc gia

Hà Nội.

DETERMINATION OF DOMINANT ARBOR PLANTS OF SITE

TYPES AT INNER SANDY AREAS IN PHONG DIEN DISTRICT,

THUA THIEN HUE PROVINCE

Abstract: There are three group of dominant arbor plants at inner sandy areas in Phong

Dien distric, Thua Thien - Hue province. At drought inner sandy, there are six species; at

lakeside, periodic flooding, there is one specie; at peat swamp, periodic flooding, there are

five species. These species are dominated by wide distribution, high density, and high

coefficient of formation.

Keywords: Arbor plant, dominant, density, coefficient of formation, inner sandy.

Xác định các nhóm loài thực vật thân gỗ ưu thế trên các dạng lập địa của vùng đất cát nội đồng huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên - Huế