Tóm tắt Luận án Nghiên cứu xây dựng phương pháp phân tích phát hiện thuốc giả bằng phổ raman

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC DƯỢC HÀ NỘI

Đặng Thị Ngọc Lan

NGHIÊN CỨU XÂY DƯN

̣

G PHƯƠNG PHÁP

PHÂN TÍCH PHÁT HIỆN THUỐC GIẢ

BẰNG PHỔ RAMAN

CHUYÊN NGÀNH: KIỂM NGHIỆM THUỐC VÀ ĐỘC CHẤT

MÃ SỐ: 62720410

TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ DƯỢC HỌC

HÀ NỘI, NĂM 2017

Công trình được hoàn thành tại :

Trường Đại học Dược Hà Nội

Viện Kiểm nghiệm thuốc Trung ương

Người hướng dẫn khoa học

GS. TS. Thái Nguyễn Hùng Thu

PGS.TS. Đoàn Cao Sơn

Phản biện 1 : ………………………………….......…..

Phản biện 2 : …………………………….......………..

Phản biện 3 : …………………………….......………..

Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp

Trường tổ chức tại Trường Đại học Dược Hà Nội.

Vào hồi

giờ

ngày

tháng

năm

Có thể tìm hiểu luận án tại:

Thư viện Quốc gia VN

Thư viện trường ĐH Dược HN

A. GIỚI THIỆU LUẬN ÁN

1. Tính cấp thiết của luận án

́ ̣

Thuốc giả làm thât bai quá trình điều trị, gây biến chứng và có

thể tử vong. Thuốc giả đa dạng về chủng loại, nguồn gốc xuất xứ va

̀

ngày càng được sản xuất tinh vi. Nhiều trường hợp, thuốc giả đã đến

tay bệnh nhân hoặc thậm chí được bán hết mới có quyết định thu hồi,

đình chỉ. Tình hình thuốc giả ngày càng diễn biến phức tạp, số lượng

thuốc trên thị trường ngày càng lớn, các phương pháp phân tích

thương quy cho kết quả chính xác nhưng tốn nhiều thời gian. Vì vậy

̀

việc ngăn ngừa và bài trừ thuốc giả, thuốc kém chất lượng đang là

thách thức lớn đối với cơ quan chức năng. Trước thực trạng ấy, việc

tìm tòi, khai thác các phương pháp mới giúp phân tích nhanh, phân

tích được số lượng thuốc lớn để ứng dụng vào quản lý chất lượng

thuốc tại Việt Nam là vô cùng cần thiết. Luât

̣

Dươc

đươc

t hơp

dung cua đê tai nay chi tâp

̣

2016 đa nêu ra 4

̃

̉

trương hơp

̣

thuô

́

c gia, tuy nhiên đê phat hiên

̣

́

thuôc gia ơ ca 4

̉ ̉ ̉

̉

̀

́

trương hơp

̣

cua Luât

̣

Dươc

̣

2016 câ

nôi

hai trương hơp

̀

n phai kê

́

̣

rât nhiê

́

̀

u phương

trung

̣

sau: (1) Không có dược chất,

̉

̀

phap phân tich khac nhau. Vi vây

̣

̀

̣

̉

́

̀

̉

́

̀

phat hiên

̣

thuô

́

c gia thuôc

̣

̉

́

̀

(2) Có dược chất không đúng với dược chất ghi trên nhãn hoặc theo

tiêu chuẩn đã đăng ký lưu hành hoặc ghi trong giấy phép nhập khẩu.

̉

̣ ́

tăt la phô

̀

Qua quá trình tìm hiểu, nhận thấy phổ tan xa

̣

Raman (goi

Raman) có nhiều tiềm năng để giải quyết yêu cầu khó khăn trên. Do

vậy, luận án “Nghiên cứu xây dưng phương pháp phân tích phát

́

̣

hiện thuốc giả bằng phổ Raman” đã được thực hiện.

2. Mục tiêu của luận án

1) Triển khai xây dựng bộ phổ Raman chuẩn cho 10 dược chất

và xác định các tiêu chí định tính cơ bản.

2) Thư nghiêm

̣

phương pháp trên để kiểm tra nhằm phát hiện

̉

thuốc giả dạng không có dược chất hoặc sư dung sai dươc chât so vơi

̣

́

̉

́

công thưc trên thị trường Việt Nam.

́

1

3. Những đóng góp mới của luận án

 Ứng dụng quang phổ Raman trong lĩnh vực kiểm nghiệm dược

phẩm

 Đề tài là nghiên cứu đầu tiên đưa quang phổ Raman vào ứng dụng

trong kiểm tra chất lượng thuốc trên thị trường Việt Nam và xây dựng

được quy trình phân tích trên thiết bị đo quang phổ Raman để bàn và

cầm tay.

 Đã xây dựng được quy trình định tính cho các dược chất trên các

nền tá dược cơ bản, sử dụng hệ số HQI để đánh giá kết quả theo như

hướng dẫn của nhà sản xuất thiết bị. Quy trình này đã được ứng dụng

để kiểm tra các thuốc dạng viên nang cưng, viên nén có chứa 10 dược

́

chất nghiên cứu trên thị trường.

 Xác định bộ dịch chuyển Raman cơ bản cho các dược chất

 Lần đầu tiên bộ dịch chuyển Raman cơ bản (BDCRCB) được xác

định nhằm tăng khả năng nhận diện của dược chất trong các nền mẫu.

Bộ dịch chuyển này gồm vị trí và tỷ lệ cường độ của một số đỉnh có

cường độ lớn đặc trưng cho dược chất nghiên cứu

 Đã triển khai xác định BDCRCB cho 5 dược chất là isoniazid,

ethambutol HCl, sildenafil citrat, ibuprofen, lamivudin.

 Ứng dụng công nghệ thông tin để xác định bộ dịch chuyển

Raman cơ bản của các dược chất

̉

̣

thông tin đê xây dựng chương trinh phần

̀

 Đã ưng dun

̣

g công nghê

́

mềm xác định BDCRCB tăng tinh khach quan va giam thơi gian xư ly

̉

́

̀

́

̉

̣ ̣

dư liêu phô thu đươc. Phần mềm gọn, dễ dàng cài đặt trong máy tính

̃

xách tay, kết hợp với dữ liệu phổ thu được bằng thiết bị cầm tay để có

thể xử lý cho ra kết quả ngay sau khi đo phổ tại hiện trường.

 Quy trình phân tích định tính để phát hiện thuốc giả

 Đã xây dựng được quy trình sử dụng quang phổ Raman để kiểm tra

̣ ̣

phát hiện thuốc giả (dạng không có dược chất hay sư dung sai dươc

̉

2

́

chât so vơi công thưc đa đăng ky) trên thị trường bằng phối hợp sử

́ ́ ́

̃

dụng hệ số HQI và BDCRCB.

4. Ý nghĩa của luận án

Đề tài đã xây dựng được quy trình để kiểm tra thuốc giả trên thị

trường qua các bước sau:

1. Xây dựng bộ phổ chuẩn Raman cho các dược chất cần phân tích.

2. Xác định BDCRCB cho các dược chất đã xây dựng bộ phổ Raman

chuẩn. Có 2 cách xác định BDCRCB: xử lý dữ liệu phổ trực tiếp và

xử lý qua phần mềm. Cách xử lý dữ liệu qua phần mềm sẽ cho

BDCRCB đầy đủ được xếp theo thứ tự đặc trưng ưu tiên giảm dần

từ trên xuống. Cách xử lý dữ liệu trực tiếp sẽ cho BDCRCB ngắn

hơn với những đỉnh được ưu tiên cao trong danh sách.

3. Sử dụng thiết bị Raman cầm tay để sàng lọc nhanh tất cả các mẫu

thuốc cần phân tích. Đánh giá kết quả theo hệ số HQI được cài đặt

trong máy.

4. Xác định hệ số HQI theo phần mềm đã được cài đặt trong thiết bị và

dữ liệu bộ phổ Raman chuẩn đã xác định được.

5. Xử lý kết quả tùy theo hệ số HQI xác định được như sau:

 HQI ≥ 90%: mẫu thử dương tính với dược chất và đạt yêu cầu.

 HQI < 80%: mẫu thử âm tính với dược chất nên tiếp tục làm thêm

các biện pháp khẳng định trước khi kết luận và xử lý hành chính.

 80%  HQI < 90%: mẫu thuốc thuộc trường hợp nghi ngờ và sẽ

tiếp tục được kiểm tra thêm bằng BDCRCB trước khi kết luận. Cách

xử lý cụ thể như sau:

- Nếu tất cả các đỉnh trong BDCRCB của mẫu phân tích có vị trí và tỷ

lệ cường độ nằm trong khoảng xác định thì có thể kết luận là mẫu

dương tính với dược chất.

̣ ̣

- Nếu có ít nhất tư 2 đỉnh hoăc ty lê nằm ngoài BDCRCB thì lấy mẫu

̉

̀

và phân tích thêm bằng các phương pháp khác để kết luận

5. Bố cục của luận án

3

Luận án gồm 4 chương, 61 bảng, 78 hình, 122 tài liệu tham khảo với

10 tài liệu tiếng Việt và 112 tài liệu tiếng Anh, 6 phụ lục. Luận án có

142 trang gồm các phần chính: Đặt vấn đề (2 trang); Chương 1. Tổng

quan (40 trang); Chương 2. Nguyên liệu, trang thiết bị và phương

pháp nghiên cứu (10 trang); Chương 3. Kết quả nghiên cứu (72 trang);

Chương 4. Bàn luận (16 trang); Kết luận và kiến nghị (2 trang).

B. NỘI DUNG CỦA LUẬN ÁN

Chương 1. TỔNG QUAN

Đã tập hợp và trình bày có hệ thống 4 nội dung chính liên

quan đến luận án bao gồm:

- Tình hình thuốc giả trên thế giới và ở Việt Nam: tỷ lệ thuốc giả nói

chung trên toàn thế giới vào khoảng 10% trên tổng số thuốc lưu hành.

Tỷ lệ thuốc gia của Việt Nam là xấp xỉ 0,1% trên tổng số lượng mẫu

̉

được lấy kiểm tra.

- Các phương pháp phát hiện thuốc giả: đã nêu được nguyên tắc và

ứng dụng chính của quang phổ cận hồng ngoại và nhiễu xạ tia X trong

̣ ́

phat hiên thuôc gia.

̉

́

- Tổng quan về phương pháp quang phổ Raman: Phổ Raman đã được

phát hiện cách đây rất lâu nhưng khoa học công nghệ chưa phát triển

nên còn khó khăn về thiết bị và ứng dụng. Nhờ sự phát triển của khoa

học công nghệ mà quang phổ Raman gần đây đang được tái triển khai

̉

để ứng dụng trong nhiều lĩnh vực, trong đó có ngành Dược. Phô

Raman đăc biêt co ưu thê trong viêc phat hiên thuôc gia mao danh cac

nha san xuât.

- Một số nhóm thuốc hay bị làm giả: giới thiệu các tinh châ

̣

́

̣

́

̣

̉

́

̉

̀

́

t va tinh

̀

́

hinh phat hiên

̣

thuô

́ ́

c gia trên thê giơi cua 10 dược chất nghiên cứu

̉ ̉

́

̀

(thuộc 6 nhóm tác dụng).

Thuốc giả đang là vấn đề không chỉ gây khó khăn cho các cơ

quan chức năng mà còn là mối hiểm họa với nhiều người bệnh. Theo

́ ̣

WHO va FDA, thuốc giả, thuốc bât hơp phap chiếm khoang 10% thị

̉

́

̀

4

́

trường dược phẩm thế giới. Đôi vơi các nước công nghiệp phát triển

́

với hệ thống quản lý hiệu quả (ví dụ như Mỹ, EU, Australia, Canada,

Nhật Bản, New Zealand) có tỷ lệ thuốc giả, thuốc kém chất lượng thấp

chỉ khoảng 1%. Trong khi đó, con số này là 30% ở các nước Mỹ La-

tinh, châu Á, châu Phi… Châu Á đang được xem là khu vực bị ảnh

hưởng nhiều nhất bởi nạn thuốc giả, đặc biệt vùng Đông Nam Á. Các

loại thuốc giả, thuốc kém chất lượng phần nhiều là thuốc tân dược

như: thuốc điều trị sốt rét, thuốc chống lao, thuốc tránh thai hỗn hợp,

thuốc chống cúm H5N1, thuốc kháng virus viêm gan và thuốc AIDS,

một số thuốc thông thường tiêu thụ nhiều (như hạ nhiệt giảm đau,

kháng sinh).

Ở Việt Nam, trong nhưng năm đâ

̀

u thâp

́ ̣

c gia trên thi trương theo bao cao cua WHO la khoang

̉

̣

ky 90 cua thê ky

́

̉

̃

trươc, ty lê

̣

thuô

̉

́

̀

́

̀

7%. Đê

không co dươc

́

n năm 1995, ty lê

̣

nay giam xuô

́

ng 6%, trong đo ty lê

̣

thuô

́

c gia

̉

̀

́

̣

châ

́

t hoăc

̣

sai dươc

thuô

kê, dao động ở mức 0,1%. Tuy ty lê thuô

tăng cương nhưng không vi thê

̣

châ

̣

c gia ơ Viêt Nam đa giam đang

̉

̃

́

t la khoang 0,6%. Hiên nay, vơi

̣

̉

́

̀

́

hê

̣

thô

́

ng quan ly chăt

̣

che, ty lê

̣

́

̉

́

̃

̉

̣

́

c gia giam đi ro rêt

̣

do công

ma viêc

̉

̃

̉

tac quan ly dươc

̣

phâm đươc

va ngăn chăn thuôc gia không con y nghia. Vi vâ

̣ ̣

c gia trong vô van thuô g lưu hanh trên thi

̀

̣

́

̣

̉

́

̀

phat hiên

̣

́

̣

̃n co môt ty

̉

́

̉

́

̀

́

̃

̀

lê

̣

thuô

́

c đam bao châ

́

t lươn

̉

̀

̉

trương. Do vây

̣

, viêc

̣

kiêm tra phat hiên

̣

thuô

̉

̣

kinh doanh va lưu thông dươc phâm

́

c gia cang phai đơn gian,

̉

̀

́

̀

gon

̣

nhe,

̣

it anh hương đê

́

n viêc

̣

̉

̀

́

trên thi

̣

trương.

̀

Để phân tích phát hiện được thuốc giả, người ta thường sử

dụng các cách sau:

- Phân tích tại phòng thí nghiệm: lấy mẫu mang về phòng thí nghiệm,

phân tích bằng các phương pháp hóa học (làm các phản ứng trong ống

nghiệm) hay phương pháp hóa lý (sắc ký, phổ…)

- Phân tích ngay tại hiện trường: trước đây thường sử dụng các bộ kít

hoặc mini-lab đã trang bị sẵn một số ống nghiệm, thuốc thử hoặc sắc

5

ký lớp mỏng có thể thực hiện được phân tích mẫu tại hiện trường. Với

sự phát triển và tiến bộ vượt bậc trong công nghệ, một số thiết bị phân

tích phổ (Raman, NIR, nhiễu xạ tia X) đã được thiết kế và chế tạo

dưới dạng thiết bị cầm tay. Đây được coi là bộ công cụ mạnh trong

phát hiện nhanh thuốc giả tại hiện trường

Quang phổ Raman được phát hiện lần đầu tiên năm 1928 bởi

nhà khoa học Chandrasekhra Venkata Raman. Theo thời gian, đã có

những bước cải tiến trong các bộ phận của thiết bị đo đạc tán xạ

Raman. Nhờ sự phát triển một loạt các bộ phận của thiết bị như nguồn

laser, detector, các bộ lọc quang, sự cải tiến đáng kể về công nghệ

phần mềm và ứng dụng của nó trong các phương pháp phân tích dữ

liệu… mà quang phổ Raman được ứng dụng rộng rãi hơn. Ngoài máy

quang phổ Raman để bàn với hiệu lực phân tích rất cao, máy quang

phổ Raman cầm tay đã ra đời và rất thuận tiện cho việc phân tích

nhanh, đánh giá sơ bộ, khảo sát tại thực địa các mẫu cần phân tích.

Quang phổ Raman là hiện tượng tán xạ, xảy ra do va chạm không đàn

hồi và có trao đổi năng lượng giữa các photon ánh sáng kích thích với

phân tử. Khi chiếu bức xạ điện từ vào một phân tử, năng lượng có thể

bị hấp thu hoặc phát xạ. Tán xạ Raman xuất hiện là do tương tác của

ánh sáng tới với liên kết trong phân tử.

Phương pháp phân tích quang phổ Raman đã và đang giữ một

vai trò to lớn trong công tác kiểm soát, phân tích và phát hiện thuốc

giả. Cụ thể như sau:

- Phương pháp phân tích cho kết quả nhanh, không cần chuẩn bị mẫu.

- Phổ Raman có thể được đo trực tiếp thông qua màng vỉ, màng

́

gelatin, qua chai lọ thủy tinh trong suôt…

- Việc đo phổ Raman là khá dễ dàng nên có thể trang bị máy cho

nhiều cơ quan quản lý cấp cơ sở, không cần phải cán bộ có trình độ

cao để sử dụng.

6

- Sự ra đời của máy quang phổ Raman cầm tay có ý nghĩa cực kỳ quan

trọng, cho phép phân tích mẫu ngay tại hiện trường, đưa ra kết quả

nhanh chóng để có biện pháp cảnh báo, tạm ngưng hoặc thu hồi ngay

các thuốc có nguy cơ làm giả, ảnh hưởng đến sức khỏe của người dân.

- Các đầu dò quang học có thể đo được phổ Raman ở nhiều vị trí khác

nhau trong bao bì đựng lớn giúp cho kiểm soát được sự đồng đều của

nguyên liệu, của thuốc bột, dung dịch thuốc, nhũ tương, hỗn dịch…

- Khi đo phổ Raman của thành phẩm thuốc, người ta thường so sánh

phổ Raman của thuốc đó với thuốc đối chiếu do nhà sản xuất cung

cấp. Vì khi đo thành phẩm thì ngoài tín hiệu Raman của dược chất ra,

chúng ta còn thu được tín hiệu nền của hệ tá dược, do đó sẽ khẳng

định được thuốc đó có đúng là thuốc do chính nhà sản xuất đã đăng ký

hay không.

Đánh giá mức độ nguy hiểm và tần suất xuất hiện của các

thuốc giả, thuốc kém chất lượng trên thị trường dược phẩm Việt Nam,

6 nhóm thuốc với các dược chất đại diện đã lựa chọn để nghiên cứu.

Chương 2. NGUYÊN LIỆU, TRANG THIẾT BỊ VÀ PHƯƠNG

PHÁP NGHIÊN CỨU

2.1. NGUYÊN LIỆU

- Chất chuẩn: Viện Kiểm nghiệm thuốc trung ương

- Các nguyên liệu có nguồn gốc Ấn Độ, Trung Quốc, Việt Nam

- Các loại tá dược có nguồn gốc Việt Nam hoặc Trung Quốc

- Đối tượng nghiên cưu: 10 dươc

̣

́

chât (cefixim, cefpodoxim proxetil,

́

cefuroxim axetil, ethambutol HCl, ibuprofen, isoniazid, lamivudin,

lumefantrin, sildenafil citrat và zidovudin). Đô

́

i tươn

̣

g phân tich: cac

́

̉

chê

́

phâm (viên nang cưng, viên nen) co chưa 10 dươc

̣

châ

́

t trên.

́

2.2. TRANG THIẾT BỊ

- Máy quang phổ Raman để bàn của hãng Renishaw

- Máy quang phổ Raman cầm tay của hãng BW-TEX

7

̉

Ca hai loai

̣

thiê

́

t bi

t. Mô

tinh cua thiê

̣

đê

̀

u đươc

i loai thiê

t bi.

cac chi tiêu: nguô

̣

hiêu

t bi

Tuy nhiên, vê

n laser va đô đung thang đo.

̣

chuân đin

̣

h ky theo đung hương dâñ

̉

̀

́

̉

̣

thê tuy

̀

cua nha san xuâ

́

̃

̣

́

̣

co quy trinh hiêu

̣

chuân cu

̉

̀

́

̀

thuôc

̣

vao đăc

̀

̣

́

̣

̀

cơ ban thiêt bi se đươc

́

̣

̉

̃

́

̉

hiêu chuân vê

̣

̀

̣

́

̉

̀

- Các trang thiết bị, dụng cụ khác của phòng thí nghiệm tại trường Đại

học Dược Hà Nội và Viện Kiểm nghiệm thuốc trung ương .

2.3. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

2.3.1. Bao chê

́

viên mô hình

̀

- Xây dựng công thức viên nén, viên nang dựa trên hàm lượng thực tế

trên thị trường và các nền tá dược cơ bản. Mỗi loại viên được bao chê

́

̀

trên một số nền tá dược khác nhau và các nền viên placebo tương ứng

(không chứa dược chất).

́

- Các viên bao chê xong được kiểm tra chất lượng bằng các phương

̀

pháp phân tích thông thường. Yêu cầu: trừ các viên placebo, các viên

phải dương tính với dược chất và hàm lượng của dược chất khi định

lượng phải đạt từ 90,0% đến 110,0% so với hàm lượng mong muốn

́

bao chê được..

̀

2.3.2. Nghiên cứu thiết lập bộ phổ chuẩn

2.3.2.1. Chuẩn bị chất chuẩn

Lựa chọn chất chuẩn đang được sử dụng phổ biến trên thị trường Việt

Nam. Tiến hành thực nghiệm và sau đó so sánh phổ chuẩn vừa thiết

lập được với phổ của một số chuẩn khác để đánh giá sự tương đương.

2.3.2.2. Lựa chọn điều kiện đo: Các thông số cụ thể cần khảo sát

+ Công suất nguồn laser;

+ Độ phân giải;

+ Dải đo;

+ Thời gian thu phổ.

2.3.2.3. Thiết lập thư viện phổ chuẩn

Cài đặt các thông số đã xác định được cho thiết bị đo. Tiến hành đo

phổ và lưu thư viện phổ chuẩn trên thiết bị phân tích.

8

Thẩm định thư viện phổ chuẩn thông qua so sánh phổ chuẩn của từng

chất với phổ của một số chất chuẩn khác cùng loại và đánh giá đô dao

động về vị trí và cường độ của các đỉnh đặc trưng sau nhiều lần đo

khác nhau thông qua hê sô HQI.

̣

́

2.3.3. Xây dựng phương pháp định tính các dược chất bằng

phương pháp quang phổ Raman

2.3.3.1. Nguyên tắc chung

Mẫu phân tích được xem là dương tính với dược chất theo khuyê

́

n cao

́

cua nha san xuât thiêt bi HQI giữa phổ dược chất và phổ mẫu phân

́

̣

̉

̀

tích đạt từ 90% trở lên. Khi hệ số tương đồng phổ thu được dưới 90%

cần xem xét sự xuất hiện của các đỉnh đặc trưng của dược chất trước

khi kết luận.

2.3.3.2. Xây dựng quy trình phân tích

 Xác định điều kiện đo: Khảo sát để lựa chọn điều kiện đo (công

suất đo, thời gian ghi phổ, số lần quét, độ phân giải, khoảng phổ….)

trên các chất chuẩn.

 Đo phổ của chất chuẩn theo các điều kiện đã thiết lập.

 Lưu thư viện phổ chuẩn.

 Đo phổ Raman của các viên mô hình và các viên placebo.

 So sánh phổ của dược chất và tá dược để xác định các đỉnh đặc

trưng của chất chuẩn cũng như sự ảnh hưởng của nền tá dược lên phổ

dược chất trong thành phẩm.

 Thiết lập các đỉnh nhận dạng và vùng nhận dạng đặc trưng của

dược chất trong nền mẫu thành phẩm để phân tích trực tiếp.

̉

 So sánh phổ mẫu thư trong cùng điều kiện đo tương ứng với phô

̉

chât chuân.

́

2.3.3.3. Thẩm định quy trình phân tích

 Thẩm định độ đặc hiệu

- Phải xác định được các đỉnh đặc trưng của dược chất.

9

- Hệ số tương đồng phổ giữa phổ chất chuẩn và phổ viên đạt từ 90%

trở lên (HQI ≥ 90%), không có sự tương đồng phổ giữa phổ của viên

placebo và phổ của viên chứa dược chất.

 Thẩm định độ lặp lại

Đánh giá độ lặp lại của phương pháp thông qua sự lặp lại về hệ số

chồng phổ giữa các lần đo khác nhau. Yêu cầu RSD của hệ số chồng

phổ không quá 10%.

 Giới hạn phát hiện

Phải phát hiện được dược chất trong viên khi hàm lượng dược

chất trong viên dươi 50% so với hàm lượng ghi trên nhãn. Tại giới hạn

́

phát hiện, hệ số tương đồng phổ (HQI) xấp xỉ 90%.

2.3.3.4. Ứng dụng phân tích thuốc trên thị trường

Sử dụng thiết bị đo phổ Raman cầm tay để phân tích các thuốc

có chứa các dược chất nghiên cứu trên thị trường. So sánh phổ của

mẫu thử với phổ chuẩn, yêu cầu HQI phải đạt từ 90% trở lên.

Lấy một số mẫu thuốc mang về phòng thí nghiệm, đo phổ Raman

bằng thiết bị để bàn, đánh giá sự tương đồng phổ bằng hệ số HQI.

2.3.4. Xây dựng phương pháp xác định BDCRCB

HQI là kết quả của việc so sánh toàn phổ nên ngoài việc so

sánh những đỉnh chính của dược chất cần nghiên cứu, nó bao gồm cả

việc so sánh những đỉnh khác của tá dược – những thông số làm nhiễu

đối với việc nhận biết dược chất trong viên, làm cho hệ số HQI bị

giảm đi. Vì vậy, để hạn chế việc ảnh hưởng của nền mẫu, cần chọn ra

một số đỉnh của dược chất ít chịu ảnh hương của tá dược và tính tỷ lệ

̉

cường độ tương đối để xây dựng bộ dịch chuyển Raman cơ bản cho

các dược chất nghiên cứu.

Các bước tiến hành như sau:

- Đo phổ Raman của các chất chuẩn và các viên mô hình

- Xác định một số dịch chuyển Raman có cường độ lớn của từng dược

chất nghiên cứu trên phổ Raman của chất chuẩn.

10

- Xác định sự ảnh hưởng của các tá dược bằng so phổ của chất chuẩn

với phổ của các mẫu viên placebo

- Xác định khoảng dao động về vị trí và cường độ của các giá trị dịch

chuyển Raman chính bằng so phổ của chất chuẩn với phổ của các viên

nghiên cứu.

- Ảnh hưởng của hàm lượng dược chất trong viên được xác định bằng

so sánh phổ của viên có hàm lượng 50% với phổ của viên có đủ hàm

lượng tương ứng.

2.3.5. Xây dựng chương trinh phần mềm xác định BDCRCB của

̀

các dược chất

Số lượng file dữ liệu phổ rất lớn nên xử lý trực tiếp gặp nhiều khó

khăn về thời gian và tính khách quan. Do vậy cần ứng dụng công nghệ

thông tin để giải quyết khó khăn trên.

Dữ liệu phổ Raman của chất chuẩn và từng loại viên đo trên các

máy quang phổ Raman được lưu lại dưới dạng các file text (có định

dạng *.txt) hoặc file của Microsoft Excel (*.xls).

Chuyển file dữ liệu đo được (dạng *.txt hay *.xls) thành file dạng

database (*.dbf) của Microsoft Visual FoxPro.

Xây dựng chương trình xác định BDCRCB dựa trên các dữ liệu

phổ của các dược chất nghiên cứu trên bằng phần mềm Microsoft

Visual FoxPro theo các nguyên tắc xác định BDCRCB đã thực hiện

trực tiếp.

́

̉

2.4. PHƯƠNG PHAP XƯ LY SÔ LIÊU

́ ́

̣

- Các kết quả phân tích phổ (đo phổ, HQI) được xử lý theo phần mềm

của thiết bị phân tích: WIRE 2.0 với máy để bàn và Nano Ram OS với

máy cầm tay.

- Trình bày và vẽ phổ bằng phần mềm Origin 8.0.

- Xử lý số liệu bằng phần mềm Microsoft Excel và Microsoft Visual

FoxPro.

11

Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

3.1. THIẾT LẬP THƯ VIỆN PHỔ RAMAN CHUẨN CỦA MỘT SỐ

DƯỢC CHẤT

3.1.1. Kết quả bao chê viên mô hình

́

̀

Công thức của viên mô hình sử dụng trong nghiên cứu được xây dựng

tại Khoa Nghiên cứu & Phát triển (Viện Kiểm nghiệm thuốc Trung

ương). Công thức viên được xây dựng dựa trên các nền tá dược cơ bản

của viên nén và viên nang (tá dược độn, tá dược rã, tá dược dính, tá

dược trơn…) và dựa trên lượng dược chất trong mỗi loại viên hay

được sử dụng trên thị trường. Đối với mỗi công thức, số lượng viên

mô hình được chế tạo khoảng 200 viên chứa dược chất và 200 viên

placebo.

Các viên mô hình bào chế xong được mang đi kiểm tra chất lượng

bằng phương pháp HPLC. Kết quả kiểm tra chất lượng gồm:

 Định tính: tất cả các viên mô hình chứa dược chất đều cho kết quả

dương tính với dược chất tương ứng của nó.

 Định lượng: Các viên mô hình chứa dược chất đều đạt yêu cầu về

định lượng (97,2% – 100,7%).

3.1.2. Lựa chọn điều kiện đo phổ

- Chất chuẩn: sử dụng chuẩn của Viện Kiểm nghiệm thuốc Trung

ương.

- Điều kiện đo (máy để bàn/cầm tay): nguồn laser (633 nm/785 nm),

độ phân giải (4 cm^-1/9 cm^-1), dải đo (120 - 1800 cm^-1/176 – 2000 cm^-1),

công suất nguồn và thời gian thu phổ: tùy từng dược chất.

- Chuẩn bị mẫu đo: phổ được thu trực tiếp trên bột mẫu (máy để bàn),

hoặc thu qua màng PE mỏng, trong suốt (máy cầm tay).

3.1.3. Kết quả phổ Raman thiết lập được

Việc biểu diễn phổ Raman được tiến hành như sau:

- Lựa chọn một số đỉnh có cường độ lớn trên phổ đồ làm các đỉnh đặc

trưng để nhận dạng các chất.

12

- Quy cường độ phổ về tỉ lệ thang đo theo một trong các đỉnh có

cường độ lớn nhất (đỉnh tham chiếu). Chọn đỉnh tham chiếu và coi tỷ

lệ cường độ là 100%. Các đỉnh đặc trưng phải được biểu diễn kèm

thông số là cường độ tương đối của chúng so với đỉnh tham chiếu này.

- Phổ đồ ngoài thông số dải phổ được thể hiện trên thang đo ra, phải

đưa thêm thông số về độ phân giải phổ.

3.1.4. Thẩm định bộ phổ Raman chuẩn

3.1.4.1. Thẩm định độ lặp lại

Đo lặp lại 6 lần tai

̣ ̣ ̣ ́

cac vi tri khac nhau trên cung môt chât

́ ́ ̀

́

̉

chuân của môi dược chất, giá trị HQI giữa các lần đo chuẩn so với phổ

̃

chuẩn đã thiết lập đều đạt từ 99,0% trở lên, (RSD < 0,5%).

3.1.4.2. So sánh với một số chuẩn cùng loại

So sánh phổ chuẩn vừa thiết lập với phổ của một số chất

chuẩn khác nhằm đánh giá được giá trị sử dụng của bộ phổ vừa thiết

lập. Tất cả các giá trị HQI đều trên 99,0%. Như vậy không có sự khác

nhau về phổ Raman giữa các chất chuẩn đã thiết lập.

3.2. KẾT QUẢ ĐỊNH TÍNH CÁC DƯỢC CHẤT BẰNG PHƯƠNG

PHÁP QUANG PHỔ RAMAN

3.2.1. Quy trình phân tích định tính bằng quang phổ Raman

 Bước 1: Bật máy, chờ ổn định khoảng 1 giờ trước khi tiến hành

phân tích;

 Bước 2: Kiểm tra độ đúng thang đo bằng vật liệu chuẩn (thường là

phim polystyren);

 Bước 3: Gọi phương pháp phân tích tương ứng với dược chất đang

phân tích hoặc cài đặt các thông số kỹ thuật đã xác định cho từng mẫu

phân tích;

 Bước 4: Chuẩn bị mẫu phân tích:

- Đối với các thuốc không bao, các thuốc không bao đựng trong vỉ

trong suốt: không cần chuẩn bị mẫu.

13

- Đối với các thuốc viên nén bao hoặc bọc trong vỉ không trong suốt:

loại bỏ vỉ và lớp bao, bộc lộ phần lõi thuốc bên trong.

- Đối với các thuốc viên nang cứng: loại bỏ vỏ nang, nghiền đều bột

thuốc nếu cần.

 Bước 5: Đo trực tiếp phổ của mẫu phân tích vừa chuẩn bị. So sánh

phổ thử và phổ chuẩn để xác định chỉ số HQI.

 Bước 6: Đánh giá kết quả phân tích dựa trên chỉ số HQI vừa thu

được. Nếu mẫu phân tích cho HQI ≥ 90% thì kết quả được xem là

dương tính. Nếu HQI dưới 90%, mẫu bị coi là nghi ngờ và phải được

kiểm tra bằng các phương pháp tiếp theo.

3.2.2. Kết quả thẩm định quy trình định tính bằng quang phổ

Raman

3.2.2.1. Độ đặc hiệu và độ lặp lại

- Độ đặc hiệu: Hệ số tương đồng phổ (HQI) của phổ chuẩn và phổ

viên đều đạt từ 91,0% trở lên; phổ placebo: âm tính với dược chất.

- Độ lặp lại: RSD của hệ số tương đồng phổ giữa các lần đo lặp lại

không quá 3%.

3.2.2.2. Giới hạn phát hiện

Tất cả các quy trình đều phát hiện được dược chất trong viên khi hàm

lượng dược chất trong viên không qua 30% so với hàm lượng dư

̣

kiê

́

n.

́

Tại giới hạn phát hiện, hệ số tương đồng phổ (HQI) xấp xỉ 90%.

3.2.3. Kết quả phân tích thuốc trên thị trường

Trong quá trình thực hiện đề tài, khoảng 500 mẫu ở một số địa phương

(Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Lào Cai và Đà Nẵng) đã được phân tích

̉

̀ ́ ̣ ̀ ̣

ng thiêt bi đo phô Raman câm tay. Sau đo 40 mẫu đa đươc

́

̃

sang loc

̣

bă

̉

̣

phong thi nghiêm đê phân tích bằng cả thiết bị để bàn và cầm

̀

lâ

́

y vê

̀

́

tay. Tất cả các mẫu đều cho kết quả dương tính với dược chất khảo sát

(HQI > 90%).

3.3. KẾT QUẢ XÁC ĐỊNH BỘ DỊCH CHUYỂN RAMAN CƠ BẢN

CỦA MỘT SỐ DƯỢC CHẤT

14

Để việc tìm ra BDCRCB được chính xác nhất, thiết bị quang

phổ Raman để bàn là thiết bị có độ phân giải cao hơn được sử dụng để

tiến hành nghiên cứu. Các dược chất nghiên cứu được chọn để xác

định BDCRCB là: isoniazid, ethambutol HCl, sildenafil citrat,

ibuprofen và lamivudin

Kết quả BDCRCB của isoniazid với khoảng Raman shift (cm^-1) (tỷ lệ)

như sau: 664 ± 2 (0,25-0,45), 1002 ±1 (0,95-1,10), 1186 ±1 (0,50-

0,65), 1332 ±1 (1,00), 1602 ±1 (0,85-1,20)

Các bộ dịch chuyển này cũng đã được kiểm tra với các chế phẩm trên

thị trường. Kết quả cho thấy các mẫu kiểm tra đều có các đỉnh đặc

trưng và tỉ lệ cường độ Raman nằm trong giới hạn cho phép.

3.4. XÂY DỰNG CHƯƠNG TRI

BDCRCB CỦA MỘT SỐ DƯỢC CHẤT

3.4.1. Xây dưng chương trinh phân mêm cho thiê

3.4.1.1. Chuyển đổi dữ liệu đo thành các database

Các dữ liệu phổ Raman đo từ các mẫu trên máy để bàn được

̀

NH PHẦN MỀM XÁC ĐỊNH

̉

́

t bi đê ban

̣

̀

̣

̀

xuất ra các file dạng text, se được chuyển thành các file database

̃

(DBF) để có thể xử lý tiếp bằng chương trình được xây dựng với

Microsoft Visual FoxPro. Việc chuyển đổi được thực hiện bằng chức

năng Import… của menu File. File DBF đệm được copy sang file

DBF chính thức với 2 trường A và B bằng lệnh COPY TO.

3.4.1.2. Hoàn thiện dữ liệu trong các database

Chay

̣

chương trinh Hoanthien (bao gô

̀

m khoang 70 câu lên

̣

h),

đôn

ng việc chuyển đổi sang các trường tương ứng.

3.4.1.3. Sơ bộ chọn các Raman shift cơ bản

̉

̀

khai báo tên file DBF, các dữ liệu phổ Raman trong các file se tư

̣

g

̃

̣ ̀

đươc hoàn thiện bă

Sau khi dữ liệu trong tất cả các file dạng DBF đã được hoàn

thiện, các bộ dịch chuyển cơ bản sẽ được sơ bộ chọn ra tùy theo mức

độ làm tròn khác nhau về các giá trị Raman shift. Chay

̣

chương trinh

̀

BOCB (bao gôm khoang 240 câu lênh) sẽ tạo ra các bộ dịch chuyển.

̀

̣

̉

15

3.4.1.4. Hoàn tất việc chọn các Raman shift cơ bản

̉

Anh hương cua nê

̀

n ta dươc

̣

se đươc

̣

loai

̣

bo sau khi chay

̣

̉

́

̃

chương trinh Nentaduoc (bao gô

̀

m khoang 500 câu lên

̣

h). Các đỉnh có

̉

̀

cường độ Raman vượt quá 30% so với dược chất sẽ bị loại bỏ. Các

đỉnh còn lại được sử dụng để xác định khoảng dao động về đỉnh và tỷ

lệ trong quá trình hoàn thiện BDCRCB.

3.4.1.5. Hoàn thiện Bộ dịch chuyển Raman cơ bản

Việc hoàn thiện BDCRCB được tiến hành qua 2 bước chính như sau:

 Xác định khoảng dao động về vị trí và tỷ lệ cường độ (so với đỉnh

tham chiếu đã chọn) của các nhóm chất chuẩn (R), các mẫu có hàm

lượng dược chất 100% dạng viên nang (C) và viên nén (T), các mẫu

có hàm lượng dược chất 50% dạng viên nang (BC) và viên nén (BT),

các mẫu placebo (PC và PT).

 Từ 4 nhóm kết quả so sánh và đưa ra BDCRCB của dược chất

nghiên cứu.

Người phân tích có thể thực hiện toàn bộ công việc hoàn thiện này

bằng thực hiện chương trình Ramancb.

3.4.1.6. So sánh kết quả thực hiện bằng chương trình với xử lý trực

tiếp

So sánh các kết quả thu được bằng 2 phương pháp cho thấy kết quả xử

lý bằng phần mềm cho kết quả khách quan, bao trùm toàn bộ các đỉnh

và khoảng tỷ lệ có trong Bộ dịch chuyển Raman cơ bản của các dược

chất tương ứng đã được xác định trước đây.

3.4.1.7. So sánh dữ liệu phổ của các mẫu thử với bộ dịch chuyển

Raman cơ bản bằng phần mềm

̉

̣ ̀ ̣

chương trinh Mauthu (gôm 200 câu lênh) đê so sánh dữ liệu phổ

̀

Chay

Raman của mẫu phân tích.

Chương trinh se tư đông thưc

- So sánh giá trị của từng đỉnh và tỷ lệ cường độ so với đỉnh tham

chiếu cua mâu thư với Bộ dịch chuyển Raman cơ bản của dược chất.

̣

̣ ̣

hiên cac bươc sau:

́ ́

̃

̀

̃

̉

16

Nếu thỏa mãn trường INDINH hoăc

không sẽ nhận giá trị “Fail”.

- Cuối cùng kết quả kiểm tra được kết xuất ra màn hình. Việc kiểm tra

cho một file rất nhanh chóng chỉ hết khoang chục giây.

̣

INTL sẽ nhận giá trị “OK” nếu

̉

3.4.2. Xây dưn

̣

g chương trinh phâ

̀

n mê

m đê xac đinh BDCRCB cho thiê

g theo nguyên tăc giông như cho thiê

u kiên đo cua 2 thiêt bi

̀

m cho thiê

́

t bi c

̣

â

̀

m tay

t bi câ

t bi

̀

̉

Chương trinh phâ

̀

n mê

xây dưn

Tuy nhiên, do điê

̀

̣

́

̣

̀

m tay

́

̀

̉

cung đươc

̣

́

̣

đê ban.

̃

̀

̣

́

̣

khac nhau nên quy trinh xây

̉

́

̀

̉

̣ ̣ ́

g co môt sô điêm khac như sau:

́ ́

dưn

̉

- Dư liêu

̣

đo phô trên thiê

́

t bi

̣

câ

̀

m tay đươc

̣

gôp vao thanh tưng sheet trong

̀ ̀ ̀

̣

lưu dươi dan

̣

g file excel

̃

́

̉

nên cac file nay co thê đê riêng re hoăc

̣

́

̀

́

̃

1 file excel chung.

- Đô phân giai cua thiê

đăt la 9.

-1

̉

̣

́

t bi

̣

đê ban la 9 cm nên mưc dao đôn

̣

g đươc

̣

̉

̀

́

̣

̀

̉

Quy trinh xac đin

̣

h BDCRCB bă

̀

ng thiê

́

t bi

̣

đê ban đươc

̣

thưc

̣

hiên qua

̣

́

̀

cac bươc:

́

̉

- Chuyên dư liêu

̣

đo sang file database

dư liêu, chon bô cơ ban, xac đin

đê thu đươc

u thư đo trên thiê

̃

- Hoan thiên

̣

h anh hương cua ta dươc

̣

̉

̀

̃

́

̉

va hoan thiên

̣

dư liêu

̣

BDCRCB.

t bi câm tay vơi BDCRCB xac đin

ng viêc chay

m va thiêt bi câ

̀

̃

Viêc

đươc

3.4.3. Sư dun

̣

so sanh mâ

̃

́

̣

̀

̣

h

u

̉

́

̣

cung đươc

̣

thưc

g phân mê

trên thi trương

g BDCRCB isoniazid đê kiêm tra 40 chê

(đa đươc lam mu mâu va ma hoa). Kêt qua co 5 mâ

̣

hiên

̣

bă

̀

̣

chương trinh Mauthu.

̃

̀

̉ ̉

̣

m tay đê kiêm tra cac mâ

̀ ̃

́

̀

́

̣

̉

̀

thưc

̣

tê

́

̣

̀

̉

Sư dun

̣

́

phâm trên thi

u đat (đê

(không co isoniazid). Như vây chương

̣

trương

̉

̀

̣

̃

́

̃

̣

̀

u chưa

́

̉

̃

̀

̃

́

isoniazid), 35 mâ

trinh phân mêm nay la kha thi va co đô

Chương 4. BÀN LUẬN

u không đat

̣

́

̀

̣ ̣

tin cây.

̉

̀

́

̀

4.1. KẾT QUẢ THƯ VIỆN PHỔ RAMAN THIẾT LẬP ĐƯỢC

17

4.1.1. Về công thức bào chế viên nén, viên nang cứng cho các dược

chất

Thuốc trên thị trường rất đa dạng, tùy vào loại dược chất và mục

đích sử dụng, hàm lượng dược chất trong viên sẽ khác nhau. Tuy

nhiên, trong cùng một dạng bào chế, chúng chỉ được hình thành bởi

dược chất và một số loại tá dược cơ bản. Chẳng hạn với viên nén

thường bao gồm hai phần: phần vỏ và phần lõi. Phần vỏ gồm các tá

dược bao và tá dược màu, phần lõi gồm dược chất và các tá dược độn,

rã, dính, trơn. Do việc nghiên cứu chế tạo viên mô hình và việc nghiên

cứu phổ là độc lập, nên kết quả phân tích là khách quan.

4.1.2. Về cách chuẩn bị mẫu đo

̉ ̉

̣

trên nhưng ưu điêm cua phương phap quang phô Raman nên

̉

̃

́

Dưa

đê

̀

tai đa co bươc cai tiê

́

n là đo mẫu qua bao bì PE mỏng, trong suốt.

̉

̀

̃

́

Bước cải tiến này tuy nhỏ nhưng cũng giúp tăng tuổi thọ của các đầu

đo, tránh bị lẫn các mẫu đo với nhau va giảm thời gian phân tích do

̀

sau mỗi lần đo mẫu cần vệ sinh đầu đo.

4.1.3. Về cách biểu diễn phổ Raman

̉

Cac phô đô

̀

cua cac dươc

̣

châ

́

t đo đươc

̣

đa thê hiên

̣

̣ ́

đươc ban chât

̉

́

̃

̉

cua phô Raman, mô

̃

i đinh phô đê

̀

u thê hiên

̣

dao đôn

̣

g cua liên kêt trong

́

̉

phân tư. Tuy nhiên cách dùng các đỉnh đặc trưng theo các nhóm chức

̉

không được chọn để biểu diễn quang phổ Raman trong nghiên cứu

này, do nội dung của luận án không phải đi theo hướng nghiên cứu

cấu trúc mà chỉ tập trung nhận dạng các chất bằng so phổ mẫu thư với

̉

phổ chuẩn. Muc

̣

đich cuô

́

i cung cua luân

̣

an la xây dưn

̣

g phương phap

̉

̀

́

̀

́

̉

̣ ̣

công cu cho cac cơ quan quan ly trong viêc kiêm

̉

́ ́

đê gop thêm môt

̣

́

̉

̣ ̣ ̣

g dươc phâm trên thi trương.

̀

soat châ

́

t lươn

́

4.1.4. Kha năng ưng dụng trong phát hiện thuốc giả

̉

́

̉

Phương pháp phô Raman giup phân tích nhanh, sàng lọc va đánh

́

̀

giá sơ bộ số lượng lớn chất lượng của các thuốc đang lưu hành trên thị

18