Xu hướng phát triển văn hóa trong bối cảnh toàn cầu
TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 7/2016
159
XU HƯỚNG PHÁT TRIỂN VĂN HÓA TRONG
BỐI CẢNH TOꢀN CẦU
Nguyễn Thị Xiêm1
Trường Đại học Thủ đô Hà Nội
Tóm tắt: Xu hướng toàn cầu hóa xuất hiện vào khoảng năm 1870 – 1913, cho đến nay đã
trở nên phổ biến và ngày càng diễn ra hết sức sôi động trên các lĩnh vực của đời sống xã
hội, kể cả văn hoá. Vấn đề đặt ra là bản sắc văn hóa dân tộc sẽ tồn tại và phát triển theo
xu hướng nào trong thời đại toàn cầu hóa, khi mà thế giới đang trở thành “thế giới
phẳng”, “ngôi nhà toàn cầu”.
Từ khóa: toàn cầu hóa văn hóa, xu hướng phát triển văn hóa, nhất thể hóa văn hóa, văn
hóa tích hợp
1. MỞ ĐẦU
Toàn cầu hóa (Globalization) là một xu hướng đã và đang có những tác động mạnh mẽ
đến mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có văn hóa. Hiện nay, toàn cầu hóa vẫn là
một khái niệm chưa có sự đồng thuận của các nhà tư tưởng, mặc dù tài liệu về toàn cầu hóa
hết sức đa dạng, có cả trong sách báo in ấn lẫn trên internet, trong văn từ tài liệu cả phổ
thông lẫn hàn lâm. Có đóng góp quan trọng về phương diện này là các tác giả như Alvin
Toffler với “Làn sóng văn minh”, tác giả Samuel Huntington với “Sự đụng độ giữa các nền
văn minh”. Tác giả Thomas Friedman với những tác phẩm “Chiếc Lexus và cây ô liu”,
“Thế giới phẳng”, “Nóng, phẳng, chật”... Đối lập với những tư tưởng của Thomas
Friedman về toàn cầu hóa là quan điểm của tác giả Joseph Stiglitz với “Toàn cầu hóa và
những mặt trái”. Bên cạnh đó, Roland Robertson, Fredric Jameson, David Held và nhiều
nhà nghiên cứu khác cũng dành nhiều tác phẩm chuyên sâu cho hiện tượng toàn cầu hóa.
Qua các công trình nghiên cứu về hiện tượng toàn cầu hóa, David Held cho rằng “toàn
cầu hóa là một trào lưu rộng lớn trong lịch sử phát triển nhân loại và có những hệ quả sâu
sắc đối với mọi mặt của đời sống con người, xã hội và thế giới” [1]. Quan niệm này về
toàn cầu hóa cho đến nay vẫn luôn được đánh giá là trung dung nhất.
1
Nhận bài ngày 06.08.2016; gửi phản biện và duyệt đăng ngày 20.08.2016
Liên hệ tác giả: Nguyễn Thị Xiêm; Email:ntxiem@daihocthudo.edu.vn
160
TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ Hꢀ NỘI
Roland Robertson nhận xét: “Toàn cầu hoá là một khái niệm vừa quy chiếu tới sự ép
nén thế giới, vừa quy chiếu tới sự gia tăng cường độ ý thức về thế giới như tổng thể” [7,
tr.41]. Fredric Jameson cho rằng toàn cầu hoá phản chiếu cảm thức về sự mở rộng mênh
mông truyền thông thế giới cũng như chân trời của một thị trường thế giới, cả hai dường
như hữu hình và trực tiếp hơn rất nhiều trong những giai đoạn sớm hơn của tính hiện đại.
Còn Giáo sư James N. Rosneau đánh giá: “... Trong khi người ta vẫn chưa hình dung về
những đổi thay ấy đến nơi đến chốn, thì hơi thở của chúng đã bao trùm khắp nơi, giăng
mắc khắp các nước, xuyên thấu vào từng bước đi của đời sống, thấm vào mọi giai tầng
trong xã hội. Tóm lại là ngấm sâu vào tất cả các yếu tố cấu thành nên đời sống toàn cầu.
Những biến động như vậy đang làm cho cái trật tự mà trên đó vốn trụ vững các quan niệm
về gia đình, cộng đồng, đất nước và thế giới nói chung, trở nên mâu thuẫn và bất định” [3].
Khi lý giải và sử dụng khái niệm toàn cầu hóa, các tác giả đã xem xét gần với nguyên
nghĩa của danh từ “toàn cầu”, nghĩa là xem xét một cách toàn bộ, mang tính phổ biến, toàn
thế giới. Toàn cầu hóa bao gồm những hiện tượng, những nhân tố, những xu hướng và quá
trình trở nên mang tính chung của toàn nhân loại, ý nghĩa chung đối với mọi cộng đồng
trên thế giới. Khi các quốc gia gia nhập vào ngôi nhà toàn cầu, các quốc gia sẽ có sự thay
đổi lớn về mọi mặt. Trong đó, quá trình đan xen văn hoá kết hợp với sự gia tăng bùng nổ
của các công nghệ truyền thông góp phần thúc đẩy kinh tế quốc tế và giao lưu văn hoá.
Dưới góc độ văn hóa, xu thế toàn cầu hóa đặt ra những vấn đề như văn hóa dân tộc sẽ
như thế nào, làm thế nào để giao lưu văn hóa mà vẫn giữ được bản sắc dân tộc và ngược
lại. Không phải ngẫu nhiên mà những nhà văn hóa thế giới đều có chung sự lo lắng về số
phận văn hóa và các giá trị tinh thần dân tộc. Sự xuất hiện ngày càng nhiều các hiện tượng
xuyên quốc gia khiến nhiều học giả nghi ngờ về khả năng sống sót của mô hình quản lý
cộng đồng truyền thống là nhà nước dân tộc. Hiện trạng và tương lai của văn hoá, các đặc
trưng văn hóa trong toàn cầu hóa được các nhà tư tưởng quan tâm, luận bàn theo nhiều
hướng khác nhau.
2. NỘI DUNG
2.1. Xu hướng nhất thể hóa văn hóa - phương Tây hóa văn hóa trong phát
triển nền văn hóa chung toàn cầu
Quan điểm này xuất phát từ nhận định toàn cầu hóa do phương Tây khởi xướng. Các
học giả phương Tây lập luận về xu hướng nhất thể hóa, xu thế một nền văn hóa chung toàn
cầu, cụ thể là thế giới càng tiến lại gần phương Tây hơn, trở nên giống phương Tây hơn.
Trong thực tế, công nghệ thông tin và truyền thông là cầu nối không thể tách rời trong
nhịp sống toàn cầu hóa. Dựa vào thực tiễn đó, có học giả cho rằng, một vài tập đoàn truyền
TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 7/2016
161
thông lớn – chủ yếu là ở phương Tây – tạo ra những thông tin không khách quan đến mọi
người. Sự độc quyền trong lĩnh vực thông tin, truyền thông nguy cơ dẫn đến sự thống trị
văn hóa, được xem là Mỹ hóa hoặc phương Tây hóa thế giới. Tiêu biểu là quan niệm của
Namoi Klien, khi gay gắt bàn về toàn cầu hóa “Toàn cầu hóa là một thế lực ghê gớm
nhưng mờ ám, bị thao túng bởi các tập đoàn quốc tế, có khả năng xóa nhòa ranh giới giữa
các quốc gia, san bằng các nền văn hóa, triệt tiêu vai trò của Nhà nước - quốc gia và thủ
tiêu các tiến trình dân chủ” [11]. Habermas thì cho rằng các quốc gia châu Âu phồn vinh
ngày nay đóng vai trò lớn trong tư cách là kiểu mẫu và mô hình của tổ chức xã hội trên thế
giới, mà có giá trị nhất là kinh nghiệm “thuần hóa chủ nghĩa tư bản”. Cái gì trong văn hóa
châu Âu đã phổ biến rộng khắp ra các châu lục khác ngoài châu Âu? Cơ đốc giáo và chủ
nghĩa tư bản, khoa học tự nhiên và kỹ thuật, luật La Mã và sắc lệnh Napoleon, hình thức
cuộc sống công dân đô thị, nền dân chủ và quyền con người, thế tục hóa nhà nước và xã
hội, những yếu tố này ngày nay không còn là sở hữu riêng của châu Âu nữa mà đã lan ra
toàn thế giới. “Phương pháp tư duy phương Tây bắt nguồn từ truyền thống Juda – Cơ đốc
có những nét đặc trưng nhất định. Diện mạo tinh thần với chủ nghĩa cá nhân, chủ nghĩa
duy lý và tính tích cực này được các dân tộc châu Âu chia sẻ với Mỹ, Canada, Úc. Nói tóm
lại, phương Tây là một khu vực rộng lớn hơn châu Âu” [12, tr.37-38]. Cần nhận thức rằng
toàn cầu hóa không thể là Mỹ hóa hay phương Tây hóa một chiều. Đó là quá trình quốc tế
hóa các giá trị mang tính toàn cầu, mà các giá trị mang tính toàn cầu ấy có thể xuất xứ từ
một quốc gia, một dân tộc nhưng lại có sản phẩm chinh phục nhân loại. Tiến trình toàn cầu
hoá diễn ra đồng thời với các quá trình khác vừa như đối trọng, vừa như yếu tố bổ sung hỗ
trợ của nó. Đó là quá trình khu vực hoá, bản địa hoá và địa phương hoá trên phạm vi rộng
lớn của các quốc gia và các châu lục. Xu thế toàn cầu hóa về kinh tế đã thúc đẩy toàn cầu
hóa toàn diện các lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có văn hóa.
Xu hướng nhất thể hóa văn hóa - phương Tây hóa văn hóa trong phát triển nền văn
hóa chung toàn cầu dựa trên cơ sở của lý thuyết nhất thể hóa là chủ nghĩa phổ quát
(universalism) và thuyết khuếch tán (diffusionism), theo đó sự truyền bá văn hóa thường
bắt đầu từ một trung tâm. Thuyết khuếch tán phương Tây được đưa ra từ các thập kỉ cuối
thế kỉ XIX đầu XX, mà các đại diện chính của trường phái này là L. Frobenius, F. Ratsel,
F. Grabner, W. Schmidt. Họ chủ trương rằng, các sáng tạo văn hoá của nhân loại bao giờ
cũng xuất phát từ một nơi, thuộc một cộng đồng nào đó, rồi sau đó lan truyền đi các nơi
khác và chính sự lan truyền ấy tạo nên động lực của sự phát triển văn hoá nói riêng và của
xã hội nói chung. Truyền thông đã tạo nên sự đồng bộ hóa văn hóa toàn cầu. Điều này
không phải là không có cơ sở thực tế. Từ Hollywood - kinh đô điện ảnh của thế giới khiến
cho thanh niên khắp thế giới muốn mặc quần áo Tây, dùng kỹ thuật Tây, tiêu thụ sản phẩm
Tây. Trong sự biển đổi đồ sộ này, không có ai bị bắt buộc và không dân tộc nào bị chiếm
làm thuộc địa.
162
TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ Hꢀ NỘI
Tác giả Thomas Friedman cũng có cùng chủ trương nhất thế hóa văn hóa trong các tác
phẩm của ông. Cụ thể trong “Thế giới phẳng”, Thomas Friedman điểm mười sự kiện (mà
ông gọi là mười lực làm phẳng thế giới) cho thấy thế giới đang vận động theo hướng nhất
thể hóa [13, tr.48-159]: Bức tường Berlin sụp đổ kết thúc chiến tranh lạnh. Nền tảng cơ
bản cho cuộc cách mạng toàn cầu hóa được thiết lập với máy tính cá nhân, hệ điều hành
Windows, những phương tiện tiêu chuẩn hóa giúp cho liên lạc toàn cầu tăng tốc chóng mặt
như modem, hệ thống điện thoại toàn cầu, điện thoại di động... Qua màn hình máy tính,
toàn thế giới có thể tiếp nhận phim, tin tức, tài liệu, thông tin, những blog, từ điển bách
khoa mở wikipedia, phần mềm mã nguồn mở... đã mở rộng các phương thức cộng tác của
con người từ tất cả các vùng trên trái đất qua www - mạng toàn cầu. Google với hàng tỷ
người tra cứu hàng ngày có thể là một biểu tượng toàn cầu hóa hoàn hảo. Theo Thomas
Freidman, nhờ chia sẻ những giá trị toàn cầu chung mà nhân loại sẽ gắn bó, hợp tác.
Trong “chiếc xe Lexus và cây ô liu”, Thomas Freidman sử dụng hình ảnh “chiếc xe
Lexus” và “cây ô liu” tượng trưng cho mối quan hệ căng thẳng giữa hệ thống toàn cầu hóa
hiện đại và những sức mạnh văn hóa, địa lí, truyền thống, cộng đồng từ thời xa xưa. Chiếc
Lexus, Thomas Friedman viết, đại diện cho một bình đẳng cơ bản, lâu đời của con người -
động lực cho sự nuôi dưỡng, cải thiện, thịnh vượng và hiện đại - như nó được diễn ra trong
hệ thống toàn cầu hóa hiện nay. Xe Lexus đại diện cho tất cả các thị trường toàn cầu đang
phát triển, các tổ chức tài chính và công nghệ máy tính. Còn cây ô liu là một biểu tượng
mạnh mẽ của nền tảng của nền văn hóa phương Tây. Ô liu là loài cây được nhắc đến nhiều
nhất trong thi ca và văn chương: trong Trường ca Illiad và Odyssey, Homer thường mô tả
hình ảnh cây ô liu bên cạnh các vị anh hùng vĩ đại. Cây ô liu đã gắn liền với đời sống và
văn hóa Hy Lạp từ nhiều ngàn năm qua: được thánh hóa cùng hình tượng nữ thần Athena,
được nhắc đến hơn 30 lần trong Kinh Thánh, bao gồm cả kinh Tân Ước và Cựu Ước. Câu
chuyện được nhiều người biết đến nhất là chú chim bồ câu do Noah thả ra sau trận Đại
Hồng Thủy đã trở về với một nhành Oliu ngậm trong mỏ, dấu hiệu của cuộc sống mới tươi
đẹp, bình yên và sung túc hơn. Thomas Friedman coi “chiếc lexus” và “cây ô liu” biểu
tượng đắt giá của thời kỳ hậu chiến tranh lạnh: một nửa thế giới dường như nổi trội hơn từ
sau thời chiến tranh lạnh với nỗ lực chế tạo ra “chiếc Lexus” tốt hơn thể hiện sự hiện đại
hoá, tự động hoá và tư nhân hoá nền kinh tế để có thể trụ vững trong hệ thống toàn cầu
hoá; và một nửa thế giới còn lại - đôi khi là một nửa đất nước, một nửa con người - vẫn
đang tranh giành nhau quyền sở hữu “cây ôliu”.
Trong các cuốn sách, Thomas Friedman đã có nhiều tư tưởng đầy sáng tạo và hợp thời
đại khi nói về những trật tự mới trong xã hội toàn cầu. Tuy nhiên, quan điểm của ông về
toàn cầu hóa không nhất quán, có phần tư biện và cực đoan. Thomas Friedman quá say sưa
TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 7/2016
163
trước hình ảnh về một hệ thống quốc tế hoàn hảo. Ông cho rằng động lực của toàn cầu hóa
sẽ xóa nạn tham nhũng, cửa quyền; sẽ lành mạnh bộ máy hành chính; minh bạch thị
trường... Nói chung là một quá trình dân chủ hóa mạnh mẽ. Sức mạnh của toàn cầu hóa mà
mô hình mẫu mực là xã hội Mỹ, theo ông, sẽ chữa lành các căn bệnh của thế giới. Và thực
chất, toàn cầu hóa của Thomas Friedman bàn đi tính lại vẫn là Mỹ hóa: đứng về mặt văn
hóa, toàn cầu hóa hiện nay bao gồm một quá trình Mỹ hóa - dù tốt hay xấu. Trong hoàn
cảnh đó, con người không còn lựa chọn nào khác là phải “hội nhập”. Thomas Friedman có
nhắc đến những người chưa có kỹ năng hay sức lực gia nhập vào ngôi nhà toàn cầu là
“những con rùa”. Vấn đề ở chỗ, họ không thể đi học lại những kỹ năng mới đảm nhận
những công việc mới khi công việc cũ của họ bị dịch chuyển đến nơi lao động rẻ hơn. Con
người, không ai muốn bị đẩy vào thế không còn tự do lựa chọn cách sống, lối sống phù
hợp với cá nhân họ, không muốn từ bỏ những giá trị truyền thống để chấp nhận giá trị mới
cho dù nó có hào nhoáng như thế nào. Đấy là bi kịch của toàn cầu hóa mà Thomas
Friedman không hề nhắc đến. Hơn nữa, trước xu hướng đó trong xã hội sẽ giảm nhân tính
và nguy hiểm hơn, dân tộc, quốc gia có nguy cơ đánh mất giá trị văn hóa truyền thống của
mình mà Thomas Friedman đã hình tượng hóa qua “cây ô liu”.
Rõ ràng, thuyết khuếch tán văn hóa nêu thuộc tính về sự lan toả, khuếch tán của văn
hoá và vai trò của nó trong phát triển văn hoá của nhân loại là điều hợp lí. Tuy nhiên, khi
quá đề cao vai trò của khuếch tán, truyền bá, đến mức quy khả năng sáng tạo văn hoá cho
một số dân tộc, một số vùng và tất nhiên là các dân tộc thượng đẳng ở châu Âu và phủ
nhận khả năng sáng tạo văn hoá của các dân tộc, các vùng khác, mà thường đó là châu Á,
châu Phi, rằng họ chỉ có khả năng tiếp nhận văn hoá mà thôi, thì đó lại là một quan điểm
cực đoan, sai trái của những kẻ theo chủ nghĩa phân biệt chủng tộc, chủ nghĩa trung tâm
châu Âu. Lý thuyết chủ trương toàn cầu hóa dẫn đến nhất thể hóa văn hóa rõ ràng mang
tính cực đoan, phiến diện.
2.2. Xu hướng tích hợp văn hóa trong toàn cầu hóa
Bàn về xu hướng tích hợp văn hóa, Viện sĩ V.S. Stepin (Viện trưởng Viện Triết học,
Viện Hàn lâm khoa học Nga) chỉ ra triển vọng của phương thức tích hợp các giá trị văn
hoá trên thế giới trong việc hình thành một chuẩn thức phát triển mới đưa các nền văn hóa
dân tộc thoát khỏi khủng hoảng hiện nay là “chiến lược hoạt động với các hệ thống tự phát
triển có khả năng tạo ra sự cộng hưởng giữa văn hoá của nền văn minh phương Tây và các
nền văn hoá phương Đông cổ xưa. Đối thoại giữa các nền văn hoá phải được hiểu như là
một nhân tố tạo cơ sở để đề ra và khẳng định các giá trị mới và các chiến lược phát triển
văn minh mới” [16].
164
TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ Hꢀ NỘI
Còn theo Sorokin, nguyên nhân của việc các nền văn hóa tách ra xa nhau là kết quả
của lịch sử hình thành và phát triển truyền thống, tôn giáo, đặc điểm phát triển kinh tế, lợi
ích địa chính trị... Ông cho rằng: lịch sử là sự luân phiên của những cái gọi là các siêu hệ
thống văn hoá - xã hội. Nếu số các hình thức phi tích hợp cơ bản của văn hoá thực tế là vô
hạn thì số các hình thức tích hợp lại rất ít... vì mỗi hệ thống chân lý, hiện thực đích thực,
các hình thức nghệ thuật, đạo đức, các hình thức của quan hệ xã hội, kinh tế, chính trị và
các quan hệ khác nữa không phải là cái gì khác hơn là một hệ nhánh của siêu hệ thống của
chúng ta, và vì đó là các hệ nhánh, nên chúng tồn tại và thay đổi cùng nhau, sự lặp lại có sự
phối kết hợp với nhau của chúng cũng tạo nên sự lặp lại các pha duy ý, duy tâm và duy
cảm trong quá trình phát triển lịch sử của siêu hệ thống của chúng ta. Sự khủng hoảng của
bản sắc cùng với các mô hình phát triển kinh tế địa phương đang dẫn tới thái độ tẩy chay
mô hình phát triển của phương Tây. Sự chống đối này có thể có những hình thức rất cứng
rắn, đặc biệt là chủ nghĩa cực đoan tôn giáo. Điều quan trọng hơn là nhân tố tích hợp, hội
nhập, chứ không phải là tách biệt.
Trong những năm đầu thế kỷ XX, V.I. Lênin cho rằng sự kế thừa và sự hội nhập giữa
các trào lưu tư tưởng triết học là một qui luật phổ biến “người nghệ sĩ có thể tìm thấy cho
mình nhiều cái có lợi trong bất cứ triết học nào” [6, tr.143]. Đối với việc xây dựng nước
Nga xã hội chủ nghĩa ngay sau Cách mạng tháng Mười, V.I. Lênin cũng nhận thấy sự cần
thiết phải tích hợp các giá trị văn hóa tốt đẹp của các nước tư bản chủ nghĩa lúc bấy giờ:
“dùng cả hai tay mà lấy những cái tốt nhất của nước ngoài: Chính quyền xô viết + trật tự
đường sắt phổ + kỹ thuật và cách tổ chức các tờ rớt ở Mỹ + ngành giáo dục quốc dân Mỹ
etc.etc. ++ = ∑ = Chủ nghĩa xã hội” [5, tr.684].
Tích hợp văn hóa thành công và sử dụng nó làm động lực để phát triển đất nước phải
kể đến Nhật Bản. Từ thời xa xưa, mặc dù có những thời kỳ “bế quan tỏa cảng” vì lý do
chính trị, nhưng do nguồn tài nguyên thiên nhiên hạn chế, Nhật Bản vẫn có nhu cầu giao
thương với lục địa để bổ sung nguồn cung cấp. Theo tinh thần đó, Nhật Bản đã phát triển
ngành vận tải biển và mở rộng giao thương với Triều Tiên, Trung Quốc. Thậm chí, ngay từ
rất sớm, Nhật Bản đã có ý định biến Triều Tiên – một vùng lãnh thổ gần nhất và yếu nhất
trong khu vực – thành một vùng đệm, vừa là để ngăn ngừa sự ảnh hưởng và các nguy cơ
xâm lược từ phía các đế quốc Trung Hoa, Mông Cổ, Nga, vừa là để bảo vệ cho các con
đường thương mại của mình trên khu vực lục địa Châu Á. Thế là, Nhật Bản đã xâm chiếm
Triều Tiên từ thế kỷ IV đến thế kỷ VII, sau đó nó lại nhiều lần xâm chiếm vào thế kỷ XVI,
XIX và đầu thế kỷ XX, thiết lập ở đây một sự áp chế quân sự và một mối quan hệ thương
mại bán thuộc địa.
TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 7/2016
165
Vào thời Minh Trị (Meiji Tennou, 1868), người Nhật đã hiểu ra: đất nước sẽ không thể
phát triển nếu không mở cửa với bên ngoài. Đây cũng là thời điểm giai cấp tư sản Nhật
Bản đã lớn mạnh, chính tư tưởng của giai cấp này đã chiến thắng phe bảo thủ và làm thành
hậu thuẫn cho chính sách mở cửa của Nhật hoàng Minh Trị. Đây cũng là thời điểm chấm
dứt chủ nghĩa biệt lập của Nhật Bản. Lúc này, Nhật Bản đã mở rộng giao lưu với phương
Tây để học tập để học tập những truyền thống tốt đẹp của các nền văn hóa phương Tây
bằng việc cử phái đoàn đi học tập tại Mỹ và châu Âu. Tác giả Đào Trinh Nhất cho rằng
“không có cái hay nào của Tây phương mà Nhật không bắt chước, không có cơ quan chế
độ hữu ích nào của Tây phương mà Nhật không làm theo” [9, tr.135]. “Thuở đó, người
Nhật xuất dương cầu học ở các nước Âu Mỹ rất nhiều”, họ tiếp nhận một cách sáng tạo
như hải quân làm theo của Anh, lục quân lại tổ chức theo kiểu Pháp, điện tín và xe lửa học
tập Mỹ... Với ý thức quốc gia mạnh mẽ, lòng tự hào gìn giữ bản sắc văn hoá dân tộc theo
kiểu “kỹ thuật phương Tây, đạo lý Nhật Bản” đã làm cho Nhật vượt cả phương Tây, trở
thành cường quốc phát triển nhất nhì thế giới. Như vậy, Nhật Bản đã hiện đại hoá theo kiểu
phương Tây nhưng trên nền tảng giá trị văn hoá dân tộc.
Có thể nói, Nhật Bản là tấm gương cho phát triển văn hoá thời kỳ hội nhập. Mặc dù,
còn nhiều điều cần xem xét nhưng sự hội nhập của Nhật Bản vẫn cung cấp được nhiều bài
học để chúng ta cùng suy ngẫm.
2.3. Văn hóa Hồ Chí Minh – biểu tượng sự tích hợp văn hóa của Việt Nam
Việt Nam là một dân tộc có nhiều khả năng tích hợp và biểu tượng cao nhất của sự
tích hợp văn hoá nhân loại trên cơ sở truyền thống văn hoá dân tộc chính là người anh
hùng giải phóng dân tộc, danh nhân văn hoá Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh (1890 -
1969). Điều đó trước hết là kết quả của một đời không ngừng học tập và thâu thái; thêm
nữa, do Người đã luôn biết xuất phát từ bản lĩnh, bản sắc của văn hoá dân tộc để tiếp thu và
biến hoá các giá trị văn hóa của nhân loại, làm phong phú vốn văn hoá của mình mà vẫn
giữ được tinh thần thuần tuý Việt Nam.
Hồ Chí Minh xuất thân từ một gia đình Nho giáo nên Người đã học hỏi ở Nho giáo
quan niệm về vai trò quan trọng của giáo dục cải tạo con người. Người có tinh thần nhân
ái, từ bi của Phật giáo. Lối sống coi nhẹ hình thức của Lão giáo thể hiện qua cách ăn, mặc,
ở. Ở Hồ Chí Minh có dấu ấn của cả Nho - Phật - Đạo. Hồ Chí Minh rất có ý thức về sự tích
hợp các nền văn hóa. Người từng viết: “Tây phương hay Đông phương có cái gì tốt ta học
lấy để tạo ra một nền văn hóa Việt Nam... có tinh thần thuần túy Việt Nam hợp với tinh
thần dân chủ” (Báo Cứu quốc, 1946).
166
TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ Hꢀ NỘI
Trên hành trình đến với văn hoá phương Tây, Hồ Chí Minh chịu ảnh hưởng của văn
hoá Pháp trước tiên và có lẽ nó cũng để lại những dấu ấn sâu đậm trong tư tưởng và phong
cách văn hoá của Người. Tại Pháp, Người đã tiếp thu lý tưởng nhân quyền, dân quyền và
pháp quyền của các nhà Khai sáng Pháp và vận dụng nó vào cuộc đấu tranh, phê phán chế
độ thực dân, đòi các quyền ấy cho các dân tộc thuộc địa. Có thể tìm thấy dấu ấn ảnh hưởng
các giá trị của nền Cộng hoà Pháp trong bản Yêu sách của nhân dân An Nam, lời mở đầu
bản Tuyên ngôn độc lập năm 1945, trong Hiến pháp đầu tiên năm 1946...
Lý tưởng Tự do, Bình đẳng, Bác ái của cách mạng Pháp đã hấp dẫn Hồ Chí Minh và
thôi thúc Người sang Pháp để tìm hiểu xem những gì ẩn đằng sau những từ ấy. Người đã
nhận ra rằng nền Cộng hoà Pháp chủ yếu được xây dựng trên quan điểm giá trị về con
người cá nhân, nhất là về quyền tự do, bình đẳng của cá nhân theo tinh thần cách mạng tư
sản Pháp; còn Hồ Chí Minh xuất phát từ vị trí người dân thuộc địa phương Đông, vốn đề
cao tinh thần cộng đồng, luôn đặt quốc gia, dân tộc lên trên cá nhân. Với Hồ Chí Minh, Tự
do trước hết vẫn là tự do của toàn dân tộc chứ chưa phải là tự do cá nhân; Bình đẳng cũng
được Hồ Chí Minh nâng lên thành quyền bình đẳng giữa các dân tộc; còn Bác ái
(fraternité) – một khái niệm quá rộng, như lòng bác ái của Chúa đòi hỏi phải “yêu cả kẻ thù
của mình”, là điều khó chấp nhận đối với các dân tộc bị áp bức! Hồ Chí Minh hiểu khái
niệm này theo đúng nghĩa của nó là tình hữu ái, như tinh thần “tứ hải giai huynh đệ”, nên
Người thường quen gọi những người lao động, các dân tộc bị áp bức là anh em. Tóm lại,
Hồ Chí Minh nhận thức Tự do, Bình đẳng, Bác ái qua lăng kính của ngươì dân bị áp bức
châu Á chứ không theo tinh thần cách mạng tư sản Pháp. Giá trị lớn nhất mà Hồ Chí Minh
theo đuổi suốt đời là: Độc lập cho Tổ quốc tôi, tự do cho đồng bào tôi, đó là tất cả những gì
tôi muốn, đó là tất cả những gì tôi hiểu. Điều quan trọng ấy lại không có trong bảng giá trị
của nền Cộng hoà Pháp, vì vậy, trong thư kêu gọi những người Pháp hãy cộng tác bình
đẳng, thân thiện với Việt Nam để gây dựng hạnh phúc chung cho cả hai dân tộc, Người đã
chủ động bổ sung vào khẩu hiệu ấy một từ nữa: “Người Việt và người Pháp cùng tin tưởng
vào đạo đức: Tự do - Bình đẳng - Bác ái - Độc lập” [8, tr.458]. Thêm Độc lập để ràng buộc
họ: “Nước Pháp muốn độc lập, không có lý gì lại muốn nước Việt Nam không độc lập?”.
Như vậy, con đường Hồ Chí Minh tiếp biến các giá trị văn hoá nhân loại là lựa chọn, tích
hợp những nhân tố tiến bộ, hợp lý, cải biến nó cho phù hợp với truyền thống văn hoá dân
tộc và nhu cầu đất nước để tạo ra cách làm riêng, không vay mượn nguyên xi một mô hình
ngoại lai nào; tức là tiếp thu trên cơ sở phê phán, tiếp nhận gắn liền với đổi mới, theo các
tiêu chí: Dân tộc, Dân chủ và Nhân văn.
Hồ Chí Minh tiến lên một mức xa hơn là tích hợp các giá trị văn hoá Đông - Tây với
tinh hoa của chủ nghĩa Mác - Lênin để giành độc lập dân tộc và xây dựng cuộc sống ấm
TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 7/2016
167
no, hạnh phúc cho dân tộc mình. Hồ Chí Minh đã từng nói với một nhà báo: “Học thuyết
Khổng Tử có ưu điểm là sự tu dưỡng đạo đức cá nhân. Tôn giáo Giê - su có ưu điểm là
lòng nhân ái cao cả. Chủ nghĩa Mác có ưu điểm là phương pháp làm việc biện chứng. Chủ
nghĩa Tôn Dật Tiên có ưu điểm là chính sách của nó thích hợp với điều kiện nước chúng
tôi. Khổng Tử, Giê - su, Mác, Tôn Dật Tiên chẳng có những điểm chung đó sao? Họ đều
muốn mưu hạnh phúc cho loài người, mưu phúc lợi cho xã hội. Nếu hôm nay họ còn sống
trên đời này, nếu họ họp lại một chỗ, tôi tin rằng họ nhất định chung sống với nhau rất
hoàn mỹ như những người bạn thân thiết. Tôi cố gắng làm người học trò nhỏ của các vị
ấy” [10, tr.172]. Khả năng tích hợp ở Hồ Chí Minh là một đặc điểm rõ rệt mà nhiều báo chí
thế giới đã nêu. Tóm lược về sự tích hợp văn hóa ở con người, nhà báo phương Tây đã viết
về Hồ Chí Minh rất sâu sắc và tinh tế “ở con người Hồ Chí Minh mỗi người đều thấy hiển
hiện của nhân vật cao quý nhất, bình dị nhất và được yêu quý nhất trong gia đình mình...
Hình ảnh Hồ Chí Minh đã được hoàn chỉnh với sự kết hợp đức khôn ngoan của Phật, lòng
bác ái của Chúa, triết học của C.Mác, thiên tài cách mạng của V.I. Lênin và tình cảm của
một người chủ gia tộc, tất cả bao bọc trong một dáng dấp rất tự nhiên” [2, tr.19]
Ở Hồ Chí Minh có sự kết tinh truyền thống văn hoá dân tộc Việt Nam và văn hoá nhân
loại với lý tưởng xã hội chủ nghĩa. Di sản tinh thần này của Hồ Chí Minh đang là bài học
có ý nghĩa thời sự sâu sắc trong thời đại toàn cầu hóa hiện nay, nhất là đối với các nước
đang phát triển: trên con đường giao lưu hội nhập, tiếp thu thành tựu văn hóa, khoa học -
công nghệ của nhân loại, làm giàu cho mình mà không đánh mất truyền thống và bản sắc
văn hóa dân tộc.
3. KẾT LUẬN
Thế giới mà chúng ta đang sống là một di sản văn hoá đặc biệt, ràng buộc chúng ta với
tổ tiên và con cháu chúng ta, phân biệt chúng ta với những thành viên của các nền văn hóa
khác. Các dân tộc khác nhau để lại trong văn hóa những đặc điểm văn hoá dân tộc khác
nhau. Lịch sử loài người là quá trình trao đổi và giao lưu giữa các nền văn hoá. Sự trao đổi
và giao lưu văn hoá đó khiến cho mỗi nền văn hoá, trong quá trình “va chạm” với nhau,
trên cơ sở gìn giữ bản sắc văn hoá của mình, đã đồng thời hấp thụ và tham khảo các nền
văn hoá khác, thậm chí còn hình thành sự hoà đồng giữa các nền văn hoá khác nhau về
chất. Trong giai đoạn hiện nay, vấn đề xây dựng bản sắc văn hoá mới, phù hợp với nhu cầu
phát triển đất nước và đáp ứng được những đòi hỏi của thời đại nhưng không làm mất diện
mạo độc đáo của dân tộc là mục tiêu trọng tâm của các quốc gia trong điều kiện toàn
cầu hoá.
168
TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ Hꢀ NỘI
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. David Held, Regulating globalization? The reinvention of politics (Điều tiết toàn cầu hóa?
2. Phạm Văn Đồng (1990), Hồ Chí Minh – một con người, một dân tộc, một thời đại, một sự
nghiệp, Nxb Sự thật, Hà Nội.
3. James N. Rosneau (2000), “The challenges and tensions of a globalized world” (Những thách
thức và sức ép về một thế giới toàn cầu), American Studies International, Vol.38, No.2, June
4. Joseph Stiglitz (2008), Toàn cầu hóa và những mặt trái, (Nguyễn Ngọc Toàn dịch) Nxb Trẻ.
5. V.I.Lênin (2005), Toàn tập, tập 36, Nxb Chính trị Quốc gia.
6. V.I.Lênin (2005), Toàn tập, tập 47, Nxb Chính trị Quốc gia.
7. Manred B. Steger (2011), Toàn cầu hóa (Nguyễn Hải Bằng dịch, Trần Tiễn Cao Đăng hiệu
đính) Nxb Tri thức, Hà Nội.
8. Hồ Chí Minh (2002), Toàn tập, tập 4, Nxb Chính trị Quốc gia.
9. Đào Trinh Nhất (2015), Nhật Bản duy tân 30 năm, Nxb Thế giới.
10. Trần Đăng Sinh, Đào Đức Doãn (2007), Tôn giáo học, Nxb Đại học Sư phạm.
11. Tạ Thị Ngọc Thảo, “Cạnh tranh toàn cầu hóa, nhìn lại câu chuyện cây ô liu và chiếc lexus”,
12. Trần Nho Thìn (2015), “Văn hóa trong bối cảnh toàn cầu hóa”, Tạp chí Văn hóa học, số 2/2015.
13. Thomas Friedman (2012), Thế giới phẳng, (Nguyễn Quang A, Cao Việt Dũng, Nguyễn Tiên
Phong dịch), Nxb Trẻ.
14. Thomas Friedman (2014), Chiếc Lexus và cây ô liu, (Lê Minh dịch), Nxb Tri thức.
15. UNDP (2004), “Human Development Report 2004. Cultural liberty in today’s diverse world”
(Báo cáo phát triển con người 2004. Tự do văn hoá trong thế giới đa dạng ngày nay, chương
16. Ngô Thế Phúc (2007), Một số vấn đề văn hóa và phát triển, Nxb Khoa học Xã hội.
THE TREND OF CULTURAL DEVELOPMENT
IN THE GLOBAL CONTEXT
Abstracts: The trends of globalization have appeared in the period 1870 – 1913. Until
now, it has become popular and taken place in all aspects of social life, including culture.
The question is, how national cultural characteristic survive and develop in the era of
globalization, while the world is becoming “flat world”, “world house”.
Keywords: cultural globalization, cultural trends, a homogenized culture, integrated cultural.
THỂ LỆ GỬI BÀI
1. Tạp chí Khoa học là ấn phẩm của Trường ĐH Thủ đô Hà Nội, công bố các công trình
nghiên cứu và bài viết tổng quan trong nhiều lĩnh vực khoa học. Tạp chí được xuất bản
định kì, mỗi số về một lĩnh vực cụ thể: Khoa học Xã hội và Giáo dục; Khoa học Tự
nhiên và Công nghệ.
2. Tác giả có thể gửi toàn văn bản thảo bài báo cho Tổng biên tập, Phó Tổng biên tập hoặc
biên tập viên theo địa chỉ email ghi ở dưới. Tất cả bản thảo bài báo gửi công bố đều
được thẩm định về nội dung khoa học bởi các nhà khoa học chuyên ngành có uy tín.
Tạp chí không nhận đăng các bài đã công bố trên các ấn phẩm khác và không trả lại bài
nếu không được duyệt đăng.
3. Bố cục bài báo cần được viết theo trình tự sau: tóm tắt (nêu ý tưởng và nội dung tóm tắt
của bài báo); mở đầu (tổng quan tình hình nghiên cứu, tính thời sự của vấn đề, đặt vấn
đề); nội dung (phương pháp, phương tiện, nội dung nghiên cứu đã thực hiện); kết luận
(kết quả nghiên cứu, hướng nghiên cứu tiếp theo) và tài liệu tham khảo.
Bài báo toàn văn không dài quá 10 trang đánh máy trên khổ giấy A4, phông chữ Times
New Roman (Unicode), cỡ chữ (Size) 12 thống nhất cho toàn bài, lề trái 3 cm, lề phải 2
cm, cách trên, cách dưới 2.5 cm, giãn dòng (Multiple) 1.25. Các thuật ngữ khoa học và
đơn vị đo lường viết theo quy định hiện hành của Nhà nước; các công thức, hình vẽ cần
được viết theo các ký hiệu thông dụng; tên hình vẽ đặt dưới hình, tên bảng, biểu đồ đặt
trên bảng. Khuyến khích các bài sử dụng chương trình LaTex với khoa học tự nhiên,
công thức hóa học có thể dùng ACD/Chem Sketch hoặc Science Helper for Word. Bài
báo phải có tóm tắt bằng tiếng Việt và tiếng Anh. Tóm tắt viết không quá 10 dòng. Tóm
tắt tiếng Việt đặt sau tiêu đề bài báo và tên tác giả, tóm tắt tiếng Anh gồm cả tiêu đề bài
báo đặt sau tài liệu tham khảo. Các tên nước ngoài được ghi bằng kí tự Latinh. Cuối bài
có ghi rõ cơ quan công tác, số điện thoại, địa chỉ email của tác giả.
4. Phần Tài liệu tham khảo xếp theo thứ tự xuất hiện trong bài báo và sắp xếp theo mẫu
dưới đây:
1. John Steinbeck (1994), Chùm nho phẫn nộ (Phạm Thủy Ba dịch, tập 2), Nxb Hội
nhà văn, H., tr.181.
2. Bloom, Harold (2005), Bloom’s guides: John Steinbeck’s The Grapes of Wrath,
New York: Chelsea House, pp.80-81.
3. W.A Farag, V.H Quintana,. G Lambert-Torres (1998), “A Genetic-Based Neuro-Fuzzy
Approach to odelling and Control of Dynamical Systems”, IEEE Transactions on neural
Networks Volume: 9 Issue: 5, pp.756-767.
Trung tâm Khoa học Công nghệ - Trường Đại học Thủ đô Hà Nội
Số 98, Dương Quảng Hàm, Cầu Giấy, Hà Nội
Tel: 04.3.767.1409; Fax: 04.3. 833.5426
Email: tapchikhoahoc@daihocthudo.edu.vn
11 trang
21/04/2022
740
Bạn đang xem tài liệu "Xu hướng phát triển văn hóa trong bối cảnh toàn cầu", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- xu_huong_phat_trien_van_hoa_trong_boi_canh_toan_cau.pdf
