Đối chiếu tư liệu sử học về đặc điểm trang phục vua chúa, quan lại thời Lê trong so sánh với hệ thống tượng thờ tại Thái miếu nhà Hậu Lê và di tích Lam Kinh - Thanh Hóa
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
ĐỐI CHIẾU TƯ LIỆU SỬ HỌC VỀ ĐẶC ĐIỂM TRANG PHỤC
VUA CHÚA, QUAN LẠI THỜI LÊ TRONG SO SÁNH
VỚI HỆ THỐNG TƯỢNG THỜ TẠI THÁI MIẾU NHÀ HẬU LÊ
VÀ DI TÍCH LAM KINH - THANH HÓA
ThS. Hoàng Thị Thanh Bình∗
Tóm tắt: Nghiên cứu đặc điểm trang phục vua chúa, quan lại thời Lê qua tư liệu
sử học trong đối sánh với hệ thống tượng thờ cho chúng ta cái nhìn đa chiều trong tổng
thể bức tranh sống động của đời sống sinh hoạt văn hóa vật chất, tinh thần ở vào một
thời kỳ mà các thành tựu kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội trên một nền tảng Nho giáo
chiếm ưu thế khá mạnh mẽ. Đặc biệt, qua lăng kính của các nghệ nhân dân gian, trang
phục của vua chúa, quan lại thời Lê phản ánh dưới hình thức tượng thờ đã được khúc
xạ khá nhiều, nó phản ánh nguyện vọng, triết lý nhân sinh và lý tưởng nghệ thuật trong
mối quan hệ có tính quy chiếu với chuẩn mực tư tưởng đương thời theo cả hai xu hướng
thống nhất và ly tâm.
1. Đặt vấn đề
Nghiên cứu về trang phục, phục sức của vua chúa, quan lại thời Lê là một chủ đề
còn đang bỏ ngỏ, cho đến nay có rất ít công trình nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề này.
Một phần vì nguồn tư liệu sử học miêu tả về trang phục các giai tầng xã hội ở các thời
kỳ lịch sử của dân tộc còn khá sơ lược. Mặt khác, do nhiều biến cố lịch sử (chiến tranh,
thay đổi vương triều, tiêu hủy văn hóa…) đã làm gián đoạn liên tục sự ổn định xã hội,
khiến cho các di vật văn hóa liên quan đến trang phục thời Lê để nhận thức trực quan
hầu như còn lại khá ít ỏi.
Thời Hậu Lê là giai đoạn lịch sử mà tư tưởng Nho giáo tập quyền phát triển ở mức
độ cao, có xu hướng quy phạm hóa nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội. Với gần 400
năm tồn tại, kinh qua các triều vua, nhìn chung những thành tựu văn hóa của cả hai giai
đoạn Lê sơ và Lê Trung Hưng là rất đáng kể. Căn cứ vào tư liệu sử học cho thấy, việc
định dụ về phẩm trật, phục sức, ăn vận của vua chúa, quan lại ở thời hậu Lê được triều
∗ Phòng Quản lý Khoa học - Hợp tác Quốc tế, Trường Đại học Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa
∗ Khoa Mỹ thuật, Trường Đại học Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa
36
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
đình đề ra khá nghiêm cẩn. Các quy định này cũng liên tục được thay đổi theo xu hướng
hoàn thiện hóa về mặt thẩm mỹ; rõ ràng về thứ bậc; đa dạng, tinh tế về màu sắc, chất
liệu, họa đồ; phong phú về kiểu cách phục vụ cho nhiều mục đích khác nhau như lễ
chầu, lễ tế, tiếp xứ, đối ngoại…
Câu hỏi đặt ra là, liệu những quy định được cụ thể hóa trong thư tịch còn ảnh xạ
bao nhiêu trong các di vật văn hóa hiện còn liên quan đến trang phục vua chúa, quan lại
thời Lê. Để đi tìm câu trả lời, chúng tôi sử dụng phương pháp tiếp cận việc so sánh văn
bản thư tịch với các cứ liệu điều tra, điền dã trên thực địa tập trung vào hệ thống lăng
tẩm, tượng thờ hiện còn trên đất xứ Thanh ở hai di tích trọng điểm là Thái miếu nhà
Hậu Lê và di tích Lam Kinh để làm sáng tỏ một phần sự thống nhất giữa tài liệu lịch sử
với sáng tạo nghệ thuật của người xưa cũng như những yếu tố mang tính “lệch pha”,
giúp cho việc nhận thức vấn đề được toàn diện hơn.
2. Những quy định về trang phục của vua chúa, quan lại thời Lê qua tư liệu
sử học
Thời Hậu Lê - một thời gian đủ dài để hình thành nên những giá trị tư tưởng, văn
hóa mang tính ổn định. Do ảnh hưởng mạnh mẽ của hệ tư tưởng nho giáo nên trong suốt
thời kỳ này nếp sống trong xã hội và mối quan hệ giữa người với người được quy phạm
hóa bằng các thứ luật chặt chẽ, trong đó, những quy định về trang phục được đề ra khá
tỉ mỉ.
Ngay sau khi lên ngôi, năm 1429 vua Lê Thái Tổ đã quan tâm đến trang phục của
các quan nhưng do vừa trải qua chiến tranh, còn nhiều thiếu thốn và phải dành tiền của,
công sức vào khôi phục đất nước, ông đưa ra quy định trang phục cho các quan còn khái
quát, chủ yếu phân biệt thứ bậc, phẩm hàm qua màu sắc và chất liệu vải, chưa quy định
rõ trong hình thức trang phục cũng như các họa tiết trang trí, lễ phục của các buổi trầu.
“Phàm quan võ từ thượng tướng tước trí tự (có ba bậc: thượng trí tự, đại trí tự, trí tự) và
tước trước phục hầu trở lên: văn từ chức nhập nội, (đại) hành khiển, và quan phục hầu
Đến đời Lê Thái Tông, từ năm 1434 đã có những thay đổi mang tính phát triển
trong quy định trang phục giữa vua chúa và quan lại. Trong các buổi lễ, trầu như khi tế
trời, tế tôn miếu, lễ lên ngôi, lễ thánh tiết, tết Nguyên đán..., vua mặc áo long cổn, đầu
đội mũ miện. Còn lễ thường triều thì mặc áo hoàng bào, đội mũ xung thiên. Khi thường
1 Đoàn Thị Tình (2006), Trang phục Việt Nam, Nxb Mĩ thuật, tr. 41
37
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
triều thì đội mũ tam sơn, mặc áo màu xanh huyền. Ngày giỗ kỵ ở nhà Thái Miếu chỉ đội
mũ bình đính, mặc áo thanh cát. Các quan võ đội mũ cao sơn như quan văn (trước kia
quan võ đội mũ chiết xung), mặc màu huyền, màu vàng, màu vàng xanh thì không cấm.
Chức giáo thụ ở Quốc Tử Giám và giáo chức các lộ, huyện được đội mũ cao sơn (trước
kia đội mũ thái cổ). Cũng vào thời điểm này, vào ngày Kế thiên thánh tiết, sau khi vua
yết thái miếu, về đan trì, vua mặc áo cổn, đội mũ miện, các quan mặc triều phục làm lễ
dâng biểu chúc mừng, mở đầu cho lệ đội mũ, mặc triều phục từ đó về sau.
Năm 1460, khi vua Lê Thánh Tông lên trị vị đất nước cũng đã ban rất nhiều quy
định về trang phục để phân biệt. Về màu sắc “màu phẩm phục cho các quan võ: từ nhất
phẩm đến tam phẩm cho mặc áo màu hồng; tứ, ngũ phẩm màu lục. Ngoài ra, đều mặc
Về các mẫu họa đồ và số lượng linh vật quy định trên trang phục “văn vẽ loài cầm, võ
vẽ loài thú; nếu chức tước là công, hầu, bá, phò mã và quan đường thượng ở Ngự sử đài
đều vẽ một con; quan văn võ hàng chính phẩm vẽ hai con, hàng tòng phẩm vẽ một
con”3. Tuy nhiên, không thấy sử sách ghi chép cụ thể tên gọi các loại cầm, thú được quy
định thêu, vẽ trên trang phục. Về hình thức của trang phục cũng được vua Lê Thánh
Tông quy định rõ “kiểu thường triều phục cho các quan văn võ phải mặc áo cổ tròn
trong một số ngày nhất định như từ biệt hay ra mắt… Kiểu mũ chầu của các quan văn
võ là mũ ô sa, hai cánh chuồn phải nhất luận hơi hướng về đằng trước, không được tự ý
làm ngang hay lệch… triều phục gấu áo dài cách đất 2 tấc, tay áo rộng 1 thước 3 tấc [1].
Ngoài ra, vua Lê Thánh Tông còn định ra thể thức trang phục khi tiếp sứ nhà
Minh: “Các công, hầu, bá, phò mã và các quan văn phải may sẵn áo có cổ bằng gai, tơ,
sa, là sắc xanh, dài cách đất 1 tấc, tay rộng 1 thước 2 tấc. Còn quan bàn bạc thì dùng chế
y, dài cách đất 9 tấc, tay hẹp như kiểu cũ. Đều phải dùng bổ tử, đi hia, phải dùng màu
tươi sáng, không được dùng thứ đã cũ, xấu”4. Thể thức trang phục ngoại giao được vua
Lê Thánh Tông định ra nghiêm ngặt thể hiện tầm nhìn của một ông vua lấy tinh thần tự
tôn dân tộc làm đầu, khẳng định bản sắc văn hóa riêng của dân tộc, không dễ dàng bị
ảnh hưởng trước văn hóa ngoại bang.
Đến đời vua Lê Hiến Tông (1497 - 1504) quy định về trang phục đã được bổ sung
khi định ra trang phục mùa đông, mùa hè “Y phục thường triều từ tháng 10 trở đi, mặc
áo là tơ gai, từ tháng 2 trở đi, mới mặc áo sa để thuận khí hậu từng mùa”. Hình dáng mũ
2
, 3, 4 Đoàn Thị Tình (2006), Trang phục Việt Nam, Nxb Mĩ thuật, tr. 41 - 44
38
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
và chất liệu làm cũng được phân biệt “Hoàng thân và quan văn, quan võ từ tam phẩm
trở lên có tước công đội mũ phác đầu, nhưng mũ của hoàng thân cánh chuồn trang sức
bằng vàng còn của quan văn, võ trang sức bằng bạc... Các quan từ tứ phẩm đến ngũ
phẩm: mũ về hàng võ đội nón màu trắng chóp bạc, về hàng văn đội mũ tiểu phác đầu,
cánh chuồn trang sức đồng bạch”. Cũng từ đời vua Lê Hiến Tông đã quy định rõ hình
họa đồ các loài cầm, thú cụ thể trên trang phục “Các tước công trong hoàng thân dùng
hình con kỳ lân; quan nhất, nhị phẩm về hàng văn dùng con tiên hạc, về hàng võ dùng
hình sư tử; tam phẩm văn dùng hình con cẩm kê, võ con bạch trạch… Quan tứ phẩm, võ
hình con hổ, văn hình con công; ngũ phẩm, võ hình con báo, văn hình con vân nhạn…
Lục phẩm trở xuống, hàng võ đội nón sơn đỏ, hàng văn đội mũ tiểu phác đầu, không
trang sức…”. Áo mặc khi thường triều, các quan hàng nhất, nhị phẩm trở lên dùng hàng
gấm, vóc có dệt hoa lá sặc sỡ, tam phẩm đến ngũ phẩm dùng các hàng gấm vóc, lục
phẩm trở xuống dùng hàng tơ lĩnh [1].
Có thể nói, quy định trang phục quân vương, quan lại dưới triều vua Lê Hiến Tông
đã được quy định rõ ràng trên cơ sở kế thừa những phép tắc đã có từ các đời vua trước
nhưng cụ thể và tỉ mỉ hơn về hình dáng áo, mũ; chất liệu vải tương thích với phẩm hàm
của từng chức quan; màu sắc, họa đồ trên trang phục cũng được cụ thể hóa; các trang
sức, mẫu thức đính kèm là những chất liệu bằng kim loại quý, đá quý; có trang phục cho
mùa đông, mùa hè; và chú trọng các mẫu thức trang phục vào các dịp lễ, tết, ngày trọng
đại trong năm…
Sang thời Lê Trung Hưng, vua Lê lên ngôi làm lễ tế trời đất, đội mũ xung thiên,
mặc áo bào màu huyền. Các quan văn, võ áo thường mặc bằng vải thanh cát, nhưng quy
định phải theo kích thước dài, ngắn, rộng, hẹp để phân biệt thứ bậc. Mũ khi đại triều là
mũ phác đầu. Sau này, mũ bình đính được dùng thông dụng từ quan cao cấp cho tới kẻ
lại sĩ nhưng tùy từng cấp bậc mà làm mũ cao thấp. Đến năm 1720 lại có sự đổi định, áo
của hoàng thân, vương thân, mùa xuân, mùa hạ dùng sa tàu, đội mũ lông đuôi ngựa;
mùa thu, mùa đông dùng đoạn tàu, màu trầm hương, mũ bằng đoạn màu huyền. Áo của
các quan văn võ từ nhất phẩm đến tam phẩm, mùa xuân, mùa hạ dùng sa tầu, mùa thu,
mùa đông dùng đoạn tàu, đều màu huyền. Mũ quan văn, quan võ cũng đã được phân
biệt, mũ bên văn là mũ lá kép, bên võ là mũ lá đơn…[1].
Có thể nói, từ thời Lê sơ đến thời Lê Trung Hưng là cả một bước tiến về kiểu
cách, màu sắc, chất liệu cũng như họa tiết trên trang phục vua chúa, quan lại. Đặc biệt,
khác với phẩm phục thời Lê sơ, thời Lê Trung Hưng đã có sự khác biệt lớn khi quy định
39
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
một cách tỷ mỷ, chi tiết về lễ phục các quan khi đại triều, trang phục quân lính ở các
trấn khác nhau cũng được định dạng theo kiểu cách riêng, tạo dấu hiệu riêng.
3. Trang phục vua chúa, quan lại thời Lê qua hệ thống tượng thờ tại Thái
miếu nhà Hậu Lê và di tích Lam Kinh
Hiện nay, Thái miếu nhà Hậu Lê và quần thể di tích Lam Kinh ở Thanh Hóa là hai
trong số những công trình còn lưu giữ nhiều yếu tố có liên quan đến trang phục quan lại,
vua chúa thời Lê. Những hình mẫu chủ yếu tập trung trên hệ thống tượng thờ là những
bằng chứng sử học nghệ thuật quý giá để nhận thức về trang phục vua chúa, quan lại
thời Lê tương đối trực quan.
Các tượng ở Lam Kinh có thể coi là lớp sớm phản ánh trang phục của quan lại,
người hầu. Trong đó, tượng người ở lăng Lê Thái Tổ tạo khối hết sức giản lược. Y phục
theo xu hướng hiện thực với bộ mũ cánh chuồn sớm nhất hiện biết ở Việt Nam, chân đi
giày vải mỏng. Tượng chầu bên phải đội mũ bì biện, áo ít nếp không diễn tả, gần như
mảng trơn chỉ gợi vài nét đơn giản, được phác họa bằng 5 nét vạch sâu xuống khối đá.
Tượng quan hầu ở lăng Lê Thánh Tông chạm khắc đã có sự tỉ mỉ và chi tiết hơn
nhằm diễn tả chất liệu của trang phục, cho thấy đã có những thay đổi và chuyển biến
căn bản trong biểu đạt thẩm mỹ so với đời trước (thời gian xây lăng Lê Thái Tổ và lăng
Lê Thánh Tông cách nhau là trên 50 năm). Tượng bên trái đội mũ cánh chuồn, có tua
vải mỏng chảy ra sau lưng. Xiêm y đã rõ nếp, gờ vải mềm mại, hai ống tay áo rộng
thùng thình giấu trong một vạt khăn dài che kín trước bụng. Một vài nét khắc vạch tạo
ra các nét tả nếp vải chảy ra hai phía ở các góc nách tay áo, khuỷu tay, thắt lưng. Chân
đi giày vải, lộ ra trong bộ quan phục rộng thụng.
Qua nghiên cứu chúng tôi thấy giữa tư liệu sử học về trang phục triều Lê với các
tượng thờ tương đối trùng khớp như: áo cổ tròn, tay áo rộng, triều phục gấu áo dài cách
đất 2 tấc… đã được vua Lê Thánh Tông quy định rất cụ thể khi đang ở ngôi. Qua đối
chiếu với tượng quan hầu ở lăng Lê Thánh Tông cho thấy cũng đã miêu tả tương đối
chân thực tinh thần, chỉ dụ vua ban mặc dù các tượng thờ ở lăng Lê Thánh Tông mang
phong cách chạm khắc dân gian hơn là hiện thực. Bởi, theo quan niệm của người Việt
cổ, những linh hồn chết xuống âm ty vào những dịp giỗ, tết thường lên chơi ở trần gian,
đó là những con người bé nhỏ bám vào cành ớt mà cây không gãy,… Vì thế, các vật thờ
nói chung chầu bên lăng mộ được coi là sở hữu của người âm, do vậy chúng cần bé nhỏ
để linh hồn khỏi hoảng sợ mỗi khi trở về nhà mồ của mình. Và theo quan niệm của Nho
giáo, các đế vương là “Thiên tử”, trên vạn người, các tượng tại lăng phải nhỏ bé hơn so
với kích thước người thật nhằm tôn lên không gian hoành tráng của lăng và tạo thêm giá
40
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
trị, uy quyền của vua. Hay kiểu mũ chầu của các quan văn, võ là mũ ô sa, hai cánh
chuồn thì ta cũng bắt gặp ở tượng quan hầu Lam Kinh…
So với phẩm phục trên tượng quan hầu ở Lam Kinh thì nghệ thuật tạo tác y phục
được phản ánh trên những bức tượng vua Lê Thần Tông và các bà phi tại Thái miếu nhà
Hậu Lê có phần phức tạp hơn.
Tượng vua Lê Thần Tông tạo lối tọa thiền trên bệ hoa sen 3 lớp, mặc long bào, đội
mũ xung thiên. Áo long bào trang trí nhiều họa tiết vân mây, hoa lửa, hai hình rồng được
vẽ từ trên hai bờ vai chầu xuống ngự, bối tử hình vuông trong có mặt rồng trước ngực.
Có cả thảy tượng 6 bà phi của ông và mỗi pho ứng với một bà đều có sự khác biệt
tương đối rõ nét trong cách phục sức, ăn mặc.
Bên hữu là tượng nữ trong dáng tọa thiền trên bệ hoa sen. Y phục là bộ áo dài
choàng thụng ngoài, bộ xiêm y trong vải mỏng, loại áo dài khuy cài chéo ngực. Tượng
bên tả mặc y phục Việt, đeo tràng hạt nhà Phật. Đầu đội vương miện có trang trí họa tiết
là các hình hoa sen và hình đức Phật đang tọa thiền. Hàng tượng dưới có 3 bức, ở chính
giữa và bên tả theo khảo sát của chúng tôi có thể là tượng hai bà phi người Xiêm La
(Thái Lan) và Ai Lao (Lào). Y phục được tạo tác khá tỉ mỉ với những lớp hoa văn li ti,
mỏng, tinh xảo, hình dây leo mịn màng. Tượng bên hữu là một bà phi với cách ăn vận
giản dị như người dân tộc Mường.
Tượng Hoàng hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc (hiện nay đã chuyển về lưu giữ tại Bảo
tàng Mỹ thuật Việt Nam) tọa thiền, mặc triều phục cầu kì với 3 lớp áo trong và một áo
vân kiên khoác ngoài. Riêng tấm áo choàng vân kiên này được đánh giá là một trong
những tấm áo được chạm đẹp nhất với mô típ lưỡng long triều phụng trước ngực. Áo
phía dưới có 3 lớp đính ngọc châu tỉ mỉ. Cổ đeo chuỗi hạt rủ mềm xuống lòng đùi.
Chiếc vương miện được chạm khắc với nhiều lớp: Vành ôm sát đầu chạm vân xoắn.
Vành thứ hai chạm các cụm sen nổi cao. Vành trên cùng chạm thủng hình hoa sen và
vân lửa. Phía trước trán, đỉnh của vành mũ được chạm hình vòng cung, trong có tượng
A-di-đà ngồi tọa thiền. Bên trong vành mũ chạm lối vấn tóc cao trên đỉnh đầu và một
tấm che tóc cũng chạm rất cầu kì. Từ dưới mũ là hai dải mũ được chạm vắt mềm mại ra
phía trước vai.
Trong các trang phục của 6 bà vợ vua Lê Thần Tông, bà phi ngồi giữa hàng dưới
trang phục và mũ miện cũng cầu kỳ. Với 3 lớp áo mặc trong và mặc áo phủ (vân kiên) ở
ngoài nhưng không được chạm khắc cầu kỳ, tinh xảo bằng áo của bà Trịnh Thị Ngọc
Trúc. Qua phẩm phục và lối ăn vận của bà, chúng ta có thể tạm ngờ rằng bà là người
Xiêm La (?).
41
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
Một câu hỏi được đặt ra, tượng nữ tọa thiền trên bệ hoa sen bên hữu vua Lê Thần
Tông là ai? Bởi theo tư liệu lịch sử đương thời cả 6 người vợ của vua Lê Thần Tông
sống với nhau rất hòa thuận. Và 6 pho tượng nhập thần của 6 người vợ vua Lê Thần
Tông là do 6 bà chung lòng chung sức bỏ tiền công đức ra làm, với nguyện ước mãi mãi
bên nhau. Có phải là bà phi Hòa Lan (Hà Lan)? Bởi (1) xét về hình dáng, người phương
Tây bao giờ cũng cao lớn hơn người phương Đông. (2) Y phục của bà phi này dù là
tượng thờ nhưng cổ áo trong trễ xuống, lộ một mảng ngực. (3) Tượng tọa trên bệ hoa
sen 3 lớp trong khi 4 tượng các bà phi còn lại ngồi toạ thiền. Phải chăng, vị thế của bà
đương thời (con gái phó toàn quyền Hà Lan tại Đài Loan) chỉ sau Hoàng hậu Trịnh Thị
Ngọc Trúc (?)
Trong hệ thống tượng chân dung các bà phi của vua Lê Thần Tông ta thấy có
những nét chung như: hầu hết đều mặc áo yếm cổ tròn ở trong cùng. Ngoài yếm là áo cổ
nẹp to bắt chéo; vạt bên trái đè lên vạt bên phải, được một dải thắt lưng buộc giữ không
cho buông xuống. Ngoài cùng là tấm áo thụng mở giữa nếu có nẹp thì nẹp viền hai tà
cũng rất rộng, vòng qua cổ chạy đến gấu áo có trang trí hoa văn hoặc không. Tất cả các
tượng đều mặc váy, ở tư thế xếp ngồi bằng. Một vài tượng mặc áo phủ vân kiên và được
chạm khắc tinh xảo. Tiếp dưới là những dải vải mũi nhọn được chạm các họa tiết hoa
văn, xếp cạnh nhau, thành từng lớp chờm nối lên nhau phủ kín vùng bụng, dài xuống
đến đùi người mặc. Mũ ở mỗi tượng có những khác biệt (có lẽ là để phân biệt ngôi thứ).
Như mũ của tượng Hoàng hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc được chặm khắc tỉ mỉ và tượng của
một vài bà hoàng khác có hình Phật tọa thiền giữa vòng vân mây xoắn (hay hình ngọn
lửa) bay lên, phần đỉnh mũ cũng không giống nhau.
Những chi tiết trên trang phục của vua Lê Thần Tông và các bà phi, đặc biệt là
trang phục của Hoàng hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc đối chiếu với tư liệu sử học ta thấy
được tính chân thực của các nghệ nhân dân gian trong tạo tác các bức tượng. Bằng sự
sáng tạo và tài trí, các nghệ nhân xưa đã có nhiều ẩn ý khi thổi hồn vào những lớp áo
được tạo tác có thể là đơn giản như bà phi người Mường và có thể là tinh tế như tượng
bà Hoàng hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc hay trễ ngực như bà phi Hà Lan thì người đời sau
nhìn vào vẫn có thể giải mã được thân phận, tước vị của các bà dù khi nhập thần tượng
các bà đã hoàn toàn thoát tục mà hướng về nơi niết bàn.
Ngoài ra, một số tượng tranh cũng cho ta biết thêm về trang phục quan lại trong
triều đình như tranh Chân dung Nguyễn Trãi (hiện đang lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật
Việt Nam). Nhận thức chung cho thấy, nhiều chi tiết trong tranh khớp với tư liệu sử học
42
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
chép về phẩm phục triều Lê như: mũ cánh chuồn, hai cánh hướng về phía trước, tay áo rộng,
ngực có bổ tử thêu, mang đai, chân đi hia...
Như ta biết, thời Hậu Lê (đặc biệt là Lê sơ), xuất phát từ ý thức độc lập dân tộc với tinh
thần quân chủ nho giáo tập quyền đang đà lên cao, nhà nước có xu hướng quy phạm hóa mạnh
mẽ các lĩnh vực thuộc phạm vi đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân trong đó rất chú
trọng việc ban dụ các quy định chặt chẽ về ăn mặc, trang phục trong triều đình, quân đội cũng
như người dân. Thực tế cho thấy, các quy định này liên tục được bổ sung, điều chỉnh từ thời Lê
Thái Tổ, Thái Tông, Thánh Tông, Hiến Tông và các giai đoạn về sau. Trong khoảng gần 400
năm triều Lê trị vì, riêng trong lĩnh vực trang phục quan quân, triều đình đã trên hai mươi lần
ban dụ quy định, nhắc nhở. Vua Lê Thánh Tông trong khoảng những năm 1466 đến năm 1488
đã có tới sáu lần ra chiếu, ra dụ về trang phục. Trong Lịch triều hiến chương loại chí, vua Lê
Thánh Tông chỉ dụ: “Triều đình là chỗ lễ nhạc, y phục để phô vẻ đẹp, danh phận rõ ràng, không
thể sai vượt được”..., “những thứ áo giáp, mũ trụ là để làm cho dung nghi quân sĩ được hùng
mạnh” [5]. Như vậy, trang phục còn là phương tiện để biểu dương uy lực, tỏ rõ thứ bậc trên
dưới cũng như thể hiện mức độ phồn thịnh của mỗi quốc gia, vương triều.
4. Thay lời kết
Khảo sát, đối chiếu tư liệu sử học về trang phục với nghệ thuật chạm khắc các tượng thờ
vua chúa, quan lại thời Lê tại hai điểm di tích lịch sử nổi tiếng ở xứ Thanh cho chúng ta thấy
phần nào tính chất chặt chẽ trong quy định y phục quan lại, vua chúa thời Lê. Nó cho thấy, nhà
Lê rất coi trọng cũng như đề cao các giá trị thẩm mỹ liên quan đến con người. Trên hết, nó cho
thấy một xã hội có tính quy củ, nề nếp trên dưới, phản chiếu một hình ảnh xã hội cường thịnh,
trên đà ổn định mọi mặt. Tuy nhiên, giữa quy định mang tính thực thi trong các chiếu dụ vua
ban về phục phẩm trong triều vẫn có sự vận dụng vào thực tiễn có phần dân gian hóa qua bàn
tay điêu khắc của các nghệ nhân. Các tác phẩm điêu khắc tượng người ở Thái miếu nhà Hậu Lê
và di tích Lam Kinh vừa cho thấy cái nhìn trực quan trong tư duy phản ánh lịch sử nhưng đồng
thời các nghệ nhân cũng đem các yếu tố tư tưởng, triết lý nhân sinh dân dã, mộc mạc của mình
vào phản ánh trong tác phẩm. Đây là điều hết sức lý thú, nó là điều làm ta có được câu trả lời,
chẳng hạn tại sao 6 pho tượng các bà phi của vua Lê Thần Tông tuy có cùng phẩm tước nhưng
qua cách ăn vận và các chi tiết khác giúp chúng ta phân biệt được tính cách, tâm lý, thậm chí
quê hương của từng người. Và rằng, không hẳn những quy định chặt chẽ kia được tuân thủ một
cách tuyệt đối, mọi lúc, mọi nơi, mà đâu đó vẫn có sự “tùy tiện” trong khả năng cho phép do
nhiều yếu tố chi phối như nguồn gốc dân tộc, niềm tin tín ngưỡng… mà các bằng chứng trên di
vật văn hóa chúng tôi khảo sát đã chứng minh tương đối rõ.
43
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
Tài liệu tham khảo
[1]. Đoàn Thị Tình (2006), Trang phục Việt Nam, Nxb Mĩ thuật.
[2]. Lê Quý Đôn toàn tập: Kiến văn tiểu lục, Nxb Văn hóa Thông tin 2007.
[3]. Lê Quý Đôn toàn tập: Phủ biên tạp lục, Nxb Văn hóa Thông tin 2007.
[4]. Nguyễn Đức Nùng (chủ biên) (1978), Mỹ thuật thời Lê sơ, Nxb Văn hóa.
[5]. Phan Huy Chú (tái bản 2007), Lịch triều hiến chương loại chí, Nxb Giáo dục.
[6]. Trần Quang Đức (2013), Ngàn năm áo mũ, Nxb Thế giới.
[7]. Lê Văn Tạo (2008), Một số đặc trưng của nghệ thuật chạm khắc đá truyền thống ở
Thanh Hóa, Nxb Thanh Hóa.
CHARACTERISTICS OF COSTUMES WORN BY ROYAL
FAMILIES UNDER LE DYNASTY FROM COMPARATIVE
STUDIES BETWEEN HISTORICAL DOCUMENTS AND
STATUES AT TEMPLES OF THE LATER LE DYNASTY AND
IN LAM KINH HISTORICAL RELIC
Hoang Thi Thanh Binh, M.A
Nguyen Thi Hong Thuy, M.A
Abstract: The comparative studies of historical documents and statues on the
characteristics of costumes worn by royal families under Le Dynasty give us a
multidimensional view in the lively, overall picture of material, spiritual and cultural
life belonging to a period in which the achievements of economy, politics, culture and
social issues are performed with a strong domination on a foundation of Confucianism.
In particular, from the perspective of folk artists, costumes of royal families under Le
Dynasty, that were reflected on the form of statues, have expressed aspirations, human
philosophy and artistic ideals in the relationship of reference and contemporary
reference standards according to both the unified and centrifugal trends.
44
9 trang
21/04/2022
2000
Bạn đang xem tài liệu "Đối chiếu tư liệu sử học về đặc điểm trang phục vua chúa, quan lại thời Lê trong so sánh với hệ thống tượng thờ tại Thái miếu nhà Hậu Lê và di tích Lam Kinh - Thanh Hóa", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- doi_chieu_tu_lieu_su_hoc_ve_dac_diem_trang_phuc_vua_chua_qua.pdf
