Tài liệu Lịch sử Đảng bộ tỉnh Bình Định (1930-1945) (Phần 2)
phoá Quy Nhôn vaø caùc vuøng laân caän taäp trung tröôùc toøa söù.
Godart phaûi xuoáng xe ñeå nhaän caùc yeâu saùch vaø tieáp xuùc vôùi
quaàn chuùng. Soá löôïng quaàn chuùng tham gia cuoäc mít tinh ñoùn
Godart tuy ít, song thöïc söï laø moät cuoäc ñaáu tranh tröïc dieän
vôùi ñaïi dieän cuûa nhaø caàm quyeàn chính quoác Phaùp.
Cuõng taïi Quy Nhôn, ngaøy 19/4/1937, noå ra cuoäc tuyeät
thöïc cuûa tuø chính trò vaø tuø thöôøng nhaø lao Quy Nhôn, do caùc
ñoàng chí Huyønh Trieáp, Traàn Quang Khanh khôûi xöôùng, keùo
daøi ñeán 10 ngaøy. Cuoäc ñaáu tranh nhaèm ñoøi caûi thieän moät soá
ñieàu kieän sinh hoaït vaø lao dòch cho ngöôøi tuø. Caùc ñoàng chí ôû
beân ngoaøi kòp thôøi vaän ñoäng ñöôïc nhieàu baùo chí coâng khai,
xuaát baûn taïi Saøi Goøn vaø Hueá, nhö: Kinh teá taân vaên, Saøi Goøn
baùo, Tieáng daân, Impartial,… taïo dö luaän roäng raõi gaây söùc eùp.
Boïn caàm quyeàn Phaùp vaø tay sai ôû Bình Ñònh, ôû Trung Kyø toû
ra luùng tuùng, bò ñoäng. Chuùng phaûi chaáp nhaän moät soá yeâu
saùch ñeå xoa dòu dö luaän.
Ñaàu thaùng 7/1937, höôûng öùng cuoäc toång baõi coâng cuûa
coâng nhaân ngaønh ñöôøng saét nam Ñoâng Döông, coâng nhaân ñeà-poâ
Dieâu Trì vaø caùc ga Quy Nhôn, Dieâu Trì baõi coâng, ñoøi taêng
löông coâng nhaät leân 20%, ñau oám ñöôïc caáp thuoác vaø höôûng
löông, ngaøy laøm 8 giôø, cai kyù khoâng ñöôïc ñaùnh ñaäp coâng
nhaân, giaûi quyeát ngay caùc yeâu saùch cuûa coâng nhaân Tröôøng
Thi,…(1). Ñaây laø cuoäc ñaáu tranh ñaàu tieân cuûa löïc löôïng coâng
nhaân ngaønh ñöôøng saét Bình Ñònh, ghi nhaän söùc baät môùi cuûa
moät löïc löôïng khaù naêng ñoäng cuûa ñoäi nguõ coâng nhaân Bình
Ñònh non treû maø kieân cöôøng.
Naêm 1937 coøn ghi nhaän söï phaùt trieån cuûa phong traøo noâng
daân Bình Ñònh. Noâng daân Ñaïi An (An Nhôn) choáng teä xoâi thòt
(1)
Theo baùo L’Avant - Garde soá 8 ra ngaøy 14/7/1937, Nguyeãn Thaønh daãn
trong Baùo chí caùch maïng Vieät Nam. KHXH, HN. 1984, trang 199.
80
cuûa boïn lyù höông sôû taïi trong dòp teá xuaân ñình laøng. Noâng daân
An Ñoã (Hoaøi Nhôn), Cöûu Thaønh (Myõ Loäc, Phuø Myõ), Myõ Yeân
(Bình An, Taây Sôn), Tuøng Giaûn (Phöôùc Hoøa, Tuy Phöôùc), Ñaïi
Höõu (Phuø Caùt), v.v… choáng boïn cöôøng haøo öùc hieáp daân ngheøo,
choáng phuø thu laïm boå, ñoøi boû teä ma chay linh ñình. Caùc ñaûng
vieân cuõ cuûa Hoaøi Nhôn vaø Phuø Myõ coøn thu huùt ñoâng ñaûo
quaàn chuùng vaøo caùc hoäi bieán töôùng, nhö hoäi ñi saên, toå vaàn
coâng, hoäi thaû chaø nuoâi caù, nhoùm thôï baïn ghe baàu ôû Cöûu Lôïi,
An Thaùi, Chöông Hoøa, Huaân Coâng (Hoaøi Nhôn), Taân OÁc,
Döông Lieãu (Phuø Myõ),…
Tröôùc ñoøi hoûi môùi cuûa phong traøo quaàn chuùng giöõa naêm
1937, taïi Ñaïi An (An Nhôn), chi boä Hoàng Lónh hoïp ñeà ra maáy
coâng taùc:
- Khaån tröông xaây döïng cô sôû ñaûng vaø quaàn chuùng trong
caùc xöôûng deät thuû coâng ngöôøi Hoa taïi An Thaùi (Nhôn Phuùc,
An Nhôn) vaø nhaø maùy deät Delignon. Ñoàng thôøi môû roäng ñòa
baøn hoaït ñoäng taïi ñoâng An Nhôn, nam Phuø Caùt vaø thaønh phoá
Quy Nhôn.
- Choïn ngöôøi ñeà cöû cho Ban caùn söï Ñaûng boä lieân tænh vaø
Tænh uûy laâm thôøi Bình Ñònh.
- Môû ñaïi lyù baùn saùch baùo coâng khai cuûa Ñaûng taïi Ñaïi An,
laäp caùc nhoùm ñoïc saùch baùo tieán boä ôû nhieàu laøng,…
Coâng taùc xaây döïng löïc löôïng coù böôùc tieán boä. Nhieàu toå
chöùc quaàn chuùng, nhaát laø coâng hoäi, noâng hoäi… vaø caùc toå chöùc
bieán töôùng phaùt trieån maïnh trong nhieàu laøng ôû Bình Kheâ
(Lai Nghi, Thuû Thieän, Vaân Töôøng, An Chaùnh, An Vinh,
Doõng Hoøa, Myõ Yeân, Myõ Thuaän), An Nhôn (Ñaïi An, Ñaïi Bình,
Vaân Sôn, Ñaäp Ñaù, Caûnh Haøng, Vónh Ñònh,…) vaø nam Phuø Caùt
(Ñaïi Höõu, Ñaïi An, Ñaïi Lôïi,…). Noâng hoäi An Nhôn, Bình Kheâ,
nam Phuø Caùt goàm 25 toå, vôùi gaàn 500 hoäi vieân. Rieâng laøng
81
Ñaïi Höõu (Caùt Nhôn, Phuø Caùt) coù moät toå coâng hoäi, moät toå
noâng hoäi, caùc nhoùm ñoïc saùch baùo, thôï caøy, thôï caáy, thôï röøng…
Ñeán cuoái naêm 1937, soá ñaûng vieân cuûa caùc huyeän Bình Kheâ,
An Nhôn vaø nam Phuø Caùt leân tôùi 35 ñoàng chí. Veà toå chöùc, laäp
theâm caùc toå ñaûng ôû Caûnh Haøng, An Thaùi, nam Phuø Caùt. Theo
chuû tröông cuûa treân, soá ñaûng vieân ôû Bình Kheâ ñöôïc taùch ra laäp
moät chi boä môùi. Tuy nhieân, baáy giôø trong sinh hoaït vaø coâng
taùc, chi boä An Nhôn vaø Bình Kheâ vaãn hoäi hoïp, hoïc taäp vaø hoaït
ñoäng chung. Cuøng thôøi gian treân, nhaèm ñaùp öùng ñoøi hoûi môùi
cuûa phong traøo, Xöù uûy laâm thôøi Trung Kyø chæ ñònh Tænh uûy laâm
(1)
thôøi Bình Ñònh, do ñoàng chí Nguyeãn Vaên laøm Bí thö .
Cuoái naêm 1937, taïi baõi caùt tröôùc toøa söù vaø Sôû Böu ñieän
Quy Nhôn, ñoàng chí Buøi San, UÛy vieân Ban Thöôøng vuï Xöù uûy
laâm thôøi Trung Kyø, chuû trì cuoäc hoïp thaønh laäp Ban Caùn söï
Ñaûng lieân tænh Quaûng Ngaõi - Bình Ñònh - Phuù Yeân. Ban Caùn
söï Ñaûng lieân tænh goàm 5 ñoàng chí, do ñoàng chí Nguyeãn Trí
laøm Bí thö.
Nhöõng hoaït ñoäng khaån tröông vaø coù hieäu quaû cuûa nhaân
daân toaøn tænh nhöõng naêm 1936 - 1937, cuõng nhö vieäc thaønh laäp
Tænh uûy laâm thôøi Bình Ñònh vaø Ban Caùn söï Ñaûng lieân tænh, thöïc
söï taïo ñieàu kieän cho phong traøo ñaáu tranh coâng khai, hôïp phaùp
cuûa Bình Ñònh phaùt trieån maïnh meõ trong naêm 1938.
3. ÑAÅY MAÏNH CAÙC HOAÏT ÑOÄNG COÂNG KHAI HÔÏP PHAÙP
Trong 2 naêm 1936 - 1937, phong traøo toaøn tænh coù böôùc
phaùt trieån maïnh meõ. Tuy nhieân, ôû noâng thoân, chæ moät soá huyeän
coù phong traøo maïnh; coøn ñoâ thò phong traøo chöa thu huùt ñöôïc
roäng raõi caùc taàng lôùp xaõ hoäi ñoøi caûi caùch daân chuû, nhaát laø giôùi
(1)
Tænh uûy laâm thôøi goàm caùc ñoàng chí: Nguyeãn Vaên, Huyønh Ñaêng Chi,
Nguyeãn Thaønh Maãn. Ñoàng chí Nguyeãn Vaên coøn tham gia Ban Caùn söï Ñaûng
lieân tænh.
82
lao ñoäng vaø tieåu tö saûn. Coâng taùc xaây döïng löïc löôïng chöa
ñaùp öùng vôùi ñoøi hoûi cuûa phong traøo, nhaát laø chöa maïnh daïn
söû duïng khaû naêng hoaït ñoäng coâng khai vaø hôïp phaùp.
Ñaàu naêm 1938, Tænh uûy chuû tröông moät maët ñaåy maïnh
hôn nöõa caùc hoaït ñoäng coâng khai, hôïp phaùp taïi Quy Nhôn,
nhaát laø phaùt ñoäng phong traøo ñaáu tranh ñoøi laäp hoäi aùi höõu vaø
nghieäp ñoaøn trong coâng nhaân vaø vieân chöùc, ñoøi ban haønh caùc
quyeàn töï do, daân chuû. Maët khaùc, khaån tröông toå chöùc caùc ñôït
ñaáu tranh ñoøi caûi caùch höông thoân, ñoøi chia laïi ruoäng ñaát
coâng coù lôïi cho daân caøy ngheøo, choáng söu cao thueá naëng.
Môû ñaàu laø phong traøo ñaáu tranh ñoøi laäp hoäi aùi höõu cuûa
coâng nhaân, vieân chöùc. Taïi Quy Nhôn, thaùng 2/1938, UÛy ban
laâm thôøi aùi höõu hoïc sinh cuõ Tröôøng Kyõ ngheä Thöïc haønh
Hueá vaø AÙi höõu coâng nhaân vieân chöùc Sôû ñòa chính ra ñôøi.
Tieáp theo, coâng nhaân vieân chöùc ngaønh ñöôøng saét, caùc gara
söûa chöõa oâ toâ, nhaø maùy ñeøn, sôû luïc loä vaø thôï may, thôï giaøy,
thôï caét toùc,… Quy Nhôn cuõng laäp ban vaän ñoäng, ñöa ñôn ñoøi
toøa söù caáp giaáy pheùp.
Hoäi aùi höõu hoïc sinh cuõ Tröôøng Kyõ ngheä Thöïc haønh
Hueá ôû Quy Nhôn taäp hôïp toaøn boä hoïc sinh cuûa tröôøng, baáy
giôø laø coâng nhaân vieân chöùc caùc coâng tö sôû hai tænh Bình Ñònh
vaø Phuù Yeân. Hoäi aùi höõu thôï may Quy Nhôn thu huùt hôn 100
hoäi vieân, coù nhieàu hoaït ñoäng xaõ hoäi thieát thöïc. Hoäi ñaõ toå
chöùc ñaùm tang moät coâng nhaân hieäu may Taân Laäp bò tai naïn,
thu huùt nhieàu ngöôøi tham gia.
Döïa vaøo Hoäi ñoàng höông Baéc kyø (Foyer Tonkinois), coâng
nhaân ngaønh ñöôøng saét Quy Nhôn - Dieâu Trì taäp hôïp trong
AÙi höõu hoûa xa Quy Nhôn - Dieâu Trì. Hoäi laäp caùc ñoäi boùng ñaù
Sport ñeà-poâ Dieâu Trì, Autorail Quy Nhôn, toå chöùc caùc traän
ñaáu giao höõu ñeå taäp hôïp quaàn chuùng thanh nieân. Hoäi coøn laäp
83
ñoäi boùng ñaù Microbsport trong thieáu nhi vaø hoïc sinh laø con em
coâng nhaân ñöôøng saét. Vôùi phong traøo AÙi höõu, coâng nhaân
Bình Ñònh tích cöïc höôûng öùng nhieàu ñôït ñaáu tranh cuûa lao
ñoäng caû nöôùc ñoøi ban haønh caùc luaät veà lao ñoäng.
Cuõng taïi Quy Nhôn, caùc ñoàng chí hoaït ñoäng coâng khai,
maø tieâu bieåu laø ñoàng chí Toân Thaát Vó, coù saùng kieán söû duïng
caâu laïc boä Phaùp - Vieät (CEFA). Ngoaøi vieäc vaän ñoäng baàu laïi
vieân chuû nhieäm(1), söûa ñoåi ñieàu leä ñeå môû roäng thaønh phaàn hoäi
vieân, ta coøn toå chöùc nhieàu buoåi dieãn thuyeát vaø hoäi thaûo. Ñaùng
chuù yù laø caùc cuoäc noùi chuyeän: veà töï do daân chuû, veà truyeàn baù
quoác ngöõ, veà tình yeâu vaø chöõ hieáu trong tieåu thuyeát,... cuoäc
hoäi thaûo veà ñaïo Phaät caûi caùch giöõa trí thöùc tieán boä Quy Nhôn
vôùi moät soá nhaø sö…
Beân caïnh söû duïng CEFA ñeå taäp hôïp löïc löôïng, ta coøn
vaän ñoäng caùc chuû hieäu saùch Myõ Lieân, Hoà Vaên Baù, Töông Lai
laøm ñaïi lyù phaùt haønh moät soá baùo chí coâng khai cuûa Ñaûng vaø
Maët traän Daân chuû. Ñoù laø tôø Daân, Daân chuùng, Tin töùc, Lao
ñoäng, Môùi… vaø nhöõng cuoán saùch Leâ Nin, Tö baûn, Bình ñaúng,
Chò em phuï nöõ phaûi laøm gì?, Nguïc Kon Tum, Ñôøi Caùch
maïng (Phan Boäi Chaâu)…
Ñeå höôùng caùc vaên ngheä só taøi naêng, coù xu höôùng tieán boä
cuûa ñòa phöông, nhö Haøn Maëc Töû, Cheá Lan Vieân, Yeán Lan
vaøo con ñöôøng saùng taùc “vaên ngheä vò nhaân sinh”, ñoàng chí
Toân Thaát Vó coøn laäp nhoùm Thaùi Döông Vaên ñoaøn. Ngoaøi vaøi
taäp thô, nhoùm Thaùi Döông coøn xuaát baûn taäp Naéng Xuaân, coù
caùc tieåu phaåm ñeà caäp ñeán nhöõng ñoøi hoûi caûi caùch daân chuû,
phaùt haønh roäng raõi trong daân chuùng, gaây nhieàu aûnh höôûng toát
trong vieân chöùc vaø trí thöùc tieán boä ñòa phöông. Nhöõng hoaït
ñoäng hôïp phaùp khaù ña daïng treân ñaõ goùp phaàn ñaùng keå vaøo
(1)
CEFA tröôùc do coá ñaïo Perreau naém, ta ñöa giaùo sö Leâ AÁm thay.
84
vieäc ñöa ñöôøng loái, chính saùch môùi cuûa Ñaûng thaâm nhaäp vaøo
caùc taàng lôùp nhaân daân thaønh phoá Quy Nhôn vaø nhieàu huyeän.
Ñaàu naêm 1938, döôùi luøm caây tra gaàn coáng Loø Boø(1) chi boä
Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông cuûa thaønh phoá Quy Nhôn ñöôïc
thaønh laäp, do ñoàng chí Traàn Lung laøm Bí thö. Nhö nhöõng naêm
1930 - 1931, vieäc chi boä Ñaûng xaây döïng laïi ñaàu naêm 1938 taïi
Quy Nhôn, ñaùp öùng kòp thôøi ñoøi hoûi caáp thieát cuûa phong traøo
caùch maïng thaønh phoá, vaø taïo ñieàu kieän cho phong traøo ñaáu
tranh ñoøi daân sinh, daân chuû toaøn tænh phaùt trieån thuaän lôïi.
Cuøng thôøi gian treân, cô quan Ban Caùn söï lieân tænh töø
ngoaïi oâ chuyeån vaøo noäi thò, laáy hieäu may Tieán Hoùa, ñöôøng
Khaûi Ñònh (Leâ Lôïi), laøm cô quan lieân laïc coâng khai.
Giöõa luùc Quy Nhôn ñaåy maïnh nhöõng hoaït ñoäng hôïp phaùp
vaø nöûa hôïp phaùp, thì caùc huyeän An Nhôn, Bình Kheâ, Phuø Myõ,
Phuø Caùt,… laïi daáy leân nhöõng cuoäc ñaáu tranh ñoøi töï do, daân chuû.
Toái ngaøy 11/2/1938 (12 thaùng gieâng, Maäu Daàn), ngaøy vía
chuøa OÂng cuûa ngöôøi Hoa taïi Ñaäp Ñaù (An Nhôn), coù haøng ngaøn
ngöôøi xem ñoát phaùo hoa. Nhaân cô hoäi naøy, Ñaûng boä An Nhôn toå
chöùc mít tinh. Ñoàng chí Voõ Xaùn(2), sau khi giôùi thieäu tình hình
trong nöôùc vaø theá giôùi, ñaõ hoâ haøo quaàn chuùng ñöùng leân ñaáu
tranh ñoøi boû thueá thaân, ñoøi caûi caùch höông thoân, v.v…
Caùc huyeän daáy leân maïnh meõ phong traøo ñoøi caûi caùch daân
chuû, ñöa ngöôøi tieán boä vaøo boä maùy lyù höông ôû laøng xaõ. Noåi baät
laø thaéng lôïi cuûa noâng daân laøng Vaân Töôøng (Bình Hoøa, Taây
Sôn), ñaõ ñaùnh baïi phe caùnh ñòa chuû hoï Voõ trong cuoäc ñaàu phieáu
tranh chöùc lyù tröôûng. Thaéng lôïi naøy cho kinh nghieäm trong vieäc
(1)
Nay laø ngaõ tö Nguyeãn Hueä - Leâ Lôïi - Traàn Cao Vaân.
Ñoàng chí Voõ Xaùn coøn dieãn thuyeát taïi Baàu Saáu, Suoái Côm.
(2)
85
tranh thuû ñöa ngöôøi ít nhieàu tieán boä vaøo boä maùy haønh chính
laøng xaõ trong nhöõng naêm 1938 - 1939 nhö Ñaïi An (An Nhôn),
Thuû Thieän, Kieân Myõ (Taây Sôn), Ñaïi Höõu (Phuø Caùt), Taân OÁc,
Vaïn Phuù (Phuø Myõ), Cöûu Lôïi, Chöông Hoøa (Hoaøi Nhôn).
Noâng daân caùc huyeän coøn ñaåy maïnh nhöõng cuoäc ñaáu tranh
choáng caùc thuû ñoaïn taêng thueá cuûa Phaùp vaø naïn phuø thu laïm
boå cuûa cöôøng haøo. Noâng daân Ñaïi Bình (Nhôn Myõ, An Nhôn)
keùo leân phuû toá caùo lyù höông sôû taïi lôïi duïng leä “trích trí”
ruoäng coâng laøm “töø ñieàn” ñeå xaâm chieám ruoäng ñaát coâng.
Daân laøm muoái An Myõ (Myõ Caùt, Phuø Caùt), An Xuyeân (Myõ
Chaùnh, Phuø Myõ), Quaûng Vaân (Phöôùc Thuaän, Tuy Phöôùc),
Höng Thaïnh (Quy Nhôn),… lieân tieáp choáng boïn Thöông chính
cheøn eùp giaù mua muoái. Thaùng 5/1938, noâng daân moät soá laøng
ôû Bình Kheâ, Phuø Caùt, Phuø Myõ, choáng taêng thueá thuoác laù.
Noâng daân laøng An Xuyeân toá caùo boïn lyù höông lôïi duïng ñôït
ñaáu giaù coâng ñieàn, ñaõ bao thaàu moät soá loâ ñaát vôùi giaù thaáp hôn
(1)
thôøi giaù tôùi 3 laàn (260ñ/900ñ) . Tieåu thöông caùc chôï Ñaäp Ñaù,
An Thaùi, Goø Chaøm (An Nhôn), Caây Da, Goø Boài (Tuy Phöôùc),
An Haønh (Phuø Caùt); An Löông, Caây Thò (Phuø Myõ); Tam Quan,
Boàng Sôn (Hoaøi Nhôn),… ñaáu tranh ñoøi boû thueá choã ngoài.
Quyeát lieät nhaát laø cuoäc ñaáu tranh ngaøy 8/4/1938 cuûa nhaân
daân caùc laøng An Thaùi, Phöôùc Loäc (Tam Quan); TaánThaïnh,
Phuïng Du vaø Cöï Leã (Hoaøi Haûo, Hoaøi Nhôn), taïi Chôï Caùt
(Taán Thaïnh, Hoaøi Haûo), ñaõ bao vaây ñaùnh boïn thueá ñoan, do
teân Rossignol, chuû söï traïm thöông chính Tam Quan caàm ñaàu.
Veà qui moâ vaø möùc ñoä quyeát lieät cuûa cuoäc ñaáu tranh naøy, Sôû
maät thaùm Quy Nhôn cho ñoù laø “cuoäc baïo loaïn (reùbellion
survenue)”.
(1)
Qua Ninh vaø Vaân Ñình. Vaán ñeà daân caøy, in laàn thöù 2, ST.HN, 1959,
trang 102 - 103.
86
Ñeå thu huùt löïc löôïng treû vaøo haøng traän caùch maïng, giöõa
naêm 1938, taïi goø Höông Sôn (Bình An, Taây Sôn), moät trong
nhöõng caên cöù choáng Phaùp quan troïng cuûa phong traøo Caàn
Vöông Bình Ñònh (1885 - 1887), Tænh uûy laâm thôøi Bình Ñònh
laäp Ñoaøn Thanh nieân Daân chuû An Bình (An Nhôn, Bình Kheâ).
Ñoaøn laáy teân laø Hoäi boùng ñaù An Bình.
Ñoaøn toå chöùc caùc traän ñaáu boùng giao höõu giöõa ñoäi boùng
caùc huyeän An Nhôn, Bình Kheâ vaø nam Phuø Caùt ñeå taäp hôïp
thanh nieân. Ñoaøn vaän ñoäng thanh nieân tham gia nhöõng buoåi
caém traïi taïi caùc di tích lòch söû vaø danh lam thaéng caûnh ñòa
phöông (Haàm Hoâ, ñeøo An Kheâ,…) ñeå tìm hieåu lòch söû ñaát
nöôùc vaø queâ höông. Ñoaøn Thanh nieân daân chuû An Bình coøn
laäp caùc nhoùm ñoïc saùch baùo tieán boä, trao ñoåi moät soá vaán ñeà
veà chính trò vaø thôøi söï, phoå bieán caùc baøi ca caùch maïng (Thanh
nieân xích veä, Cuøng nhau ta ñi hoàng binh…).
Taïi caùc huyeän, phong traøo thanh nieân ñi ñaàu trong caùc
cuoäc ñaáu tranh ñoøi caûi caùch daân chuû ôû noâng thoân cuõng khaù
soâi ñoäng. Thanh nieân vaø hoïc sinh, noâng daân vuøng An Ñoã,
An Sôn, Dónh Thaïnh (Hoaøi Nhôn); Taân OÁc, Döông Lieãu,
An Löông (Phuø Myõ); Vaân Hoäi, Tröôøng Theá, Goø Boài
(Tuy Phöôùc); An Thöôøng, Phuù Khöông (Hoaøi AÂn),… noâ
nöùc laäp caùc ñoäi boùng ñaù, caùc nhoùm ñoïc saùch baùo tieán boä,
choáng meâ tín dò ñoan. Thanh nieân caùc laøng Taán Thaïnh, An
Ñoã, thò traán Tam Quan,… toå chöùc moät ñôït caém traïi taïi Suoái
Vaøng (Hy Töôøng, Hoaøi Sôn) coù 50 ngöôøi döï. Caùc ñaïi lyù
saùch baùo coâng khai ôû thò traán Tam Quan, Döông Lieãu (Phuø
Myõ), gaây nhieàu aûnh höôûng trong nhaân daân. Nhoùm thanh
nieân Daân chuû caùc laøng Taân OÁc, Döông Lieãu, Vaïn Phuù (Myõ
Loäc, Phuø Myõ) laøm noøng coát trong cuoäc ñaáu tranh cuûa nhaân
daân ñòa phöông, choáng boïn ñoäc quyeàn bao thaàu thu thueá
chôï Caây Thò (chôï Bình Döông).
87
Tuy chöa taäp hôïp ñöôïc moïi löïc löôïng treû, nhaát laø “soá thanh
nieân lao ñoäng thaønh thò vaø thoân queâ”(1). Song hoaït ñoäng cuûa
Thanh nieân Daân chuû Bình Ñònh goùp phaàn taïo ra sinh khí môùi
ôû noâng thoân. Ñoaøn ñaõ phaàn naøo laøm ñöôïc vai troø trôï thuû cuûa
Ñaûng, laø löïc löôïng khôi ngoøi caùc cuoäc ñaáu tranh ñoøi daân sinh,
daân chuû. AÛnh höôûng cuûa Ñaûng trong noâng thoân ñöôïc môû roäng
hôn tröôùc, hoaït ñoäng soâi noåi cuûa tuoåi treû laø nhöõng thaønh coâng
môùi cuûa Ñaûng ta vaø cuûa Ñaûng boä Bình Ñònh trong thôøi kyø
1936 - 1939.
Naêm 1938 coøn ghi nhaän böôùc tieán vöôït baäc cuûa phong
traøo ñaáu tranh cuûa thôï thuû coâng ngaønh deät An Nhôn, Quy Nhôn,
Hoaøi Nhôn vaø Phuø Caùt,… Noåi baät laø cuoäc ñình coâng keùo daøi
1 tuaàn leã cuûa thôï deät xöôûng Thaùi Phaùt, taïi An Thaùi (Nhôn Phuùc,
An Nhôn), ñaàu thaùng 8/1938.
Thôï deät xöôûng Thaùi Phaùt khoâng nhöõng cöû ñaïi bieåu mang
yeâu saùch leân phuû ñoøi nhaø caàm quyeàn can thieäp, maø coøn vaän
ñoäng thôï deät 4 xöôûng khaùc höôûng öùng. Cuoäc ñaáu tranh ñöôïc
caùc toå noâng hoäi hai huyeän An Nhôn, Bình Kheâ hoã trôï veà tinh
thaàn vaø vaät chaát. Coâng nhaân baõi coâng coøn toå chöùc cuoäc bieåu
tình, vôùi hôn 500 ngöôøi tham gia, keùo leân phuû ñoøi giaûi quyeát
caùc yeâu saùch cuûa thôï. Ñaây laø cuoäc ñaáu tranh ñaàu tieân cuûa thôï
deät thuû coâng Bình Ñònh, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng boä trong
nhöõng naêm 1930 - 1938.
Cuoái naêm 1938, ta coøn toå chöùc nhöõng cuoäc mít tinh ñeå
phaùt ñoäng tö töôûng quaàn chuùng taïi chôï Goø Chaøm (thò traán
Bình Ñònh), Suoái Côm (Thuaän An, Bình Hieäp, Taây Sôn), Ñaïi Höõu
(Phuø Caùt),… Ñaùng chuù yù laø cuoäc mít tinh giöõa ban ngaøy taïi
chaân nuùi Kyø Ñoàng - Baàu Saáu (Nhôn Myõ, An Nhôn), ñeå kyû
nieäm ngaøy Xoâ Vieát Ngheä Tónh, hôn 600 ngöôøi tham döï.
(1)
Theo Nghò quyeát Xöù uûy Trung Kyø naêm 1939. HSKH 06/DP/1939.
88
Cuoái naêm 1938, Ñaûng boä vaø nhaân daân Bình Ñònh soâi noåi
höôûng öùng nhöõng ñôït ñaáu tranh do Ban caùn söï Ñaûng lieân tænh
vaø Xöù uûy laâm thôøi Trung Kyø phaùt ñoäng.
Ñaùng chuù yù laø cuoäc vaän ñoäng tranh cöû boå sung 1 daân bieåu
vaøo Vieän Daân bieåu Trung Kyø khu vöïc Quy Nhôn - Tuy Phöôùc.
Ñeå giaønh thaéng lôïi, Ñaûng boä Quy Nhôn keát hôïp phaùt ñoäng
coâng nhaân, lao ñoäng vaø vieân chöùc coâng tö sôû vôùi vieäc tranh
thuû moät soá coâng thöông gia. Xöù uûy laâm thôøi Trung Kyø coøn
ñöa ñoàng chí Phan Thanh, moät daân bieåu xuaát saéc cuûa Maët
traän Daân chuû trong Vieän Daân bieåu Trung Kyø khoùa 1937 - 1941,
ñi coå ñoäng ôû Tuy Phöôùc vaø Quy Nhôn. Thaéng lôïi naøy ghi
nhaän böôùc tröôûng thaønh veà chæ ñaïo coâng taùc coâng khai, hôïp
phaùp cuûa Ñaûng boä.
Trong cuoäc ñaáu tranh choáng döï aùn caûi caùch thueá do Toøa
Khaâm söù Trung Kyø ñöa ra (thaùng 8 - 12/1938), nhaân daân caùc
huyeän ñaõ keát hôïp nhieàu hình thöùc ñaáu tranh phong phuù (mít tinh,
ñöa yeâu saùch cho daân bieåu,...), keát hôïp nhöõng yeâu saùch caûi
caùch daân chuû vôùi caùc ñoøi hoûi veà kinh teá,... Caùc Ñaûng boä An
Nhôn vaø Bình Kheâ, nhöõng ñaûng vieân cuõ cuûa Hoaøi Nhôn, Phuø
Myõ, Phuø Caùt,... coøn keát hôïp cuoäc vaän ñoäng choáng thueá vôùi
vieäc tích cöïc tuyeân truyeàn, giôùi thieäu veà cuoäc soáng cuûa noâng
daân Nga.
Trong caùc naêm 1937 - 1938, Tænh uûy laâm thôøi Bình Ñònh
môû maáy lôùp huaán luyeän chính trò ngaén ngaøy taïi Ñaïi An
(Nhôn Myõ) vaø Thuû Thieän (Bình Nghi). Caùc lôùp hoïc giuùp caùn
boä, ñaûng vieân vaø coát caùn quaàn chuùng böôùc ñaàu quaùn trieät
moät soá ñöôøng loái, chính saùch môùi cuûa Ñaûng trong cuoäc vaän
ñoäng Maët traän Daân chuû Ñoâng Döông.
4. CHOÁNG KHUÛNG BOÁ, GIÖÕ VÖÕNG PHONG TRAØO
Ngay töø cuoái naêm 1937, chính phuû Phaùp do Daladier caàm
ñaàu caøng ñi vaøo con ñöôøng phaùt xít hoùa. ÔÛ Ñoâng Döông, möôïn
89
côù phoøng thuû choáng Nhaät, boïn phaûn ñoäng thuoäc ñòa Phaùp thi
haønh moät loaït chính saùch thieân höõu, xuùc tieán caùc thuû ñoaïn ñaøn
aùp vaø khuûng boá phong traøo cuûa Maët traän Daân chuû Ñoâng Döông.
Taïi Bình Ñònh, töø giöõa naêm 1938, nhaø caàm quyeàn Phaùp
traán aùp phong traøo laäp AÙi höõu trong coâng nhaân, khuûng boá caùc
cuoäc ñaáu tranh choáng taêng thueá, ñoøi caûi caùch daân chuû cuûa
noâng daân, boùp ngheït nhöõng ñoøi hoûi veà daân sinh, daân chuû cuûa
caùc taàng lôùp xaõ hoäi khaùc. Tôø baùo Daân chuùng, Tin töùc, Daân,...
bò caám löu haønh taïi ñòa phöông. Thaùng 0l/1938 vaø thaùng 3/1938,
maät thaùm Quy Nhôn nhieàu laàn khaùm vaø tòch thu saùch baùo tieán
boä cuûa caùc hieäu saùch Myõ Lieân, Töông Lai vaø Hoà Vaên Baù.
Hieäu may Tieán Hoùa, cô quan lieân laïc cuûa lieân tænh cuõng bò
theo doõi. Caùc ñaïi lyù saùch baùo taïi Ñaïi An, Tam Quan, Döông
Lieãu,... bò ñoùng cöûa. Nhö caû nöôùc, Ñaûng boä vaø phong traøo
caùch maïng Bình Ñònh ñöùng tröôùc nhöõng thöû thaùch vaø khoù
khaên môùi.
Ñaàu naêm 1939, ñeå ñoái phoù vôùi tình hình treân, taïi baõi caùt
gaàn xoùm Loø Boø, ñöôøng Mareùchal Foch (Nguyeãn Hueä) coù
cuoäc hoïp cuûa Tænh uûy laâm thôøi Bình Ñònh. Tænh uûy laâm thôøi
goàm 3 ñoàng chí(1), do ñoàng chí Traàn Lung laøm Bí thö.
Hoäi nghò ñeà ra maáy coâng taùc tröôùc maét:
- Tieáp tuïc phaùt ñoäng phong traøo ñaáu tranh choáng döï aùn
caûi caùch thueá khoùa cuûa Toøa Khaâm söù Trung Kyø.
- Phoái hôïp chaët cheõ hôn nöõa caùc cuoäc ñaáu tranh ôû noâng
thoân vaø thaønh phoá.
- Phaùt ñoäng phong traøo ñaáu tranh ñoøi quaân caáp coâng ñieàn
theo loái boác thaêm kín, coù lôïi cho daân caøy ngheøo.
(1)
Caùc ñoàng chí: Traàn Lung, Nguyeãn Vaên, Traàn Tín. Tænh uûy ñöôïc cuûng
coá laïi theo chuû tröông cuûa Ban Caùn söï Ñaûng lieân tænh.
90
- Baét lieân laïc vôùi phong traøo coâng nhaân ñöôøng saét
Quy Nhôn - Dieâu Trì vaø phong traøo Hoaøi Nhôn.
Tröôùc nhöõng khoù khaên vaø phöùc taïp cuûa tình hình môùi,
vieäc kieän toaøn söï laõnh ñaïo cuûa Tænh uûy vaø nhöõng chuû tröông
cuûa hoäi nghò Quy Nhôn ñaàu naêm 1939, taïo ñieàu kieän cho
phong traøo coù böôùc tieán ñaùng keå.
Trong cuoäc ñaáu tranh ñoøi chia ruoäng coâng ñieàn theo loái
môùi, noâng daân söû duïng nhieàu hình thöùc ñaáu tranh hôïp phaùp
vaø nöûa hôïp phaùp khaù linh hoaït. Cuoái thaùng 2/1939, noâng daân
Myõ Yeân, Tröôøng Ñònh (Taây Sôn) toá caùo leân baùo chí coâng
khai veà vieäc boïn lyù höông “maïo kheá baùn ruoäng coâng laáy tieàn
boû tuùi”(1). Ñaàu thaùng 3/1939, nhaân daân Vónh Nhôn (Hoaøi Nhôn)
toá caùo tri phuû Hoaøi Nhôn “aên hoái loä cuûa phuù haøo ñeå baét cheït
daân caøy ngheøo”(1). Tieáp theo, thaùng 6/1939, noâng daân Vónh Nhôn
ñoå ra ñöôøng bao vaây boïn lính veà laøng luøng baét ngöôøi; ñoàng
thôøi cöû ngöôøi thay nhau keâu kieän taïi toøa söù Quy Nhôn(1).
Trong ñôït quanâ caáp coâng ñieàn naêm 1939 (thaùng 6 - 9/1939), caùc
huyeän daáy leân nhöõng cuoäc ñaáu tranh cuûa noâng daân choáng
boïn cöôøng haøo ñòa chuû. Taïi Lai Nghi, Thuû Thieän, Doõng Hoøa,
Vónh Loäc, Myõ Thuaän (Taây Sôn), noâng daân ñoøi boû haún loái
chia “toïa thöû”, thay baèng loái chia baét thaêm kín. Cöûu Lôïi, An
Ñoã, Dónh Thaïnh, Taøi Löông (Hoaøi Nhôn); Taân Loäc, Döông
Lieãu (Phuø Myõ); Taân Giaûng vaø Ngoïc Thaïnh (Tuy Phöôùc)(2).
Ngoaøi yeâu saùch ñoøi baét thaêm kín, ta coøn vaän ñoäng moät soá
thaân só boû tieàn ñaáu thaàu tranh vôùi boïn ñòa chuû cöôøng haøo, cho
noâng daân thueâ laïi vôùi giaù phaûi chaêng.
Quyeát lieät hôn caû laø cuoäc ñaáu tranh cuûa noâng daân laøng
Thuû Thieän (6/1939), Myõ Thuaän (10/1939). Töôøng Sôn, An Ñoã,...
(1)
Xem baùo Tieáng Daân soá ra caùc ngaøy 7/3/1939, 18/3/1939 vaø 21/6/1939.
Xem baùo Tieáng Daân soá 1388 ngaøy 17/6/1939, soá 1389 ngaøy 10/8/1939.
(2)
91
Noâng daân Thuû Thieän nhieàu laàn ñoøi chia theo loái baét thaêm kín.
Ñeán ngaøy chia ruoäng, toå Ñaûng huy ñoäng noâng daân bao vaây
ñình, ñoaït laáy ñòa baï ñeå phaù aâm möu chieám ñoaït ruoäng ñaát
cuûa cöôøng haøo(1). ÔÛ Töôøng Sôn (Hoaøi Nhôn), caùc ñaûng vieân
laõnh ñaïo quaàn chuùng chieám thuøng thaêm, keùo leân Boàng Sôn
ñoøi tri phuû Hoaøi Nhôn giaûi quyeát gaáp cho noâng daân coù ruoäng
laøm kòp thôøi vuï.
Choáng cöôøng haøo xaâm chieám ruoäng ñaát coâng voán laø neùt
ñaëc saéc cuûa phong traøo noâng daân Bình Ñònh. Song tröôùc kia
chöa bao giôø dieãn ra coù toå chöùc, phoái hôïp khaù chaët cheõ vaø
quyeát lieät, nhaát laø chöa bieát söû duïng caùc hình thöùc ñaáu tranh
coâng khai, hôïp phaùp nhö laáy baùo chí taïo dö luaän laøm aùp löïc,...
Chuû tröông cuûa Ñaûng phaùt ñoäng noâng daân ñoøi chia laïi ruoäng
coâng moät caùch hôïp lyù, coù taùc duïng taäp hôïp ñoâng ñaûo quaàn
chuùng. Ñoù laø böôùc tieán môùi cuûa ñöôøng loái giai caáp ôû noâng
thoân cuûa Ñaûng ta.
Phong traøo ñaáu tranh cuûa giôùi lao ñoäng thaønh thò, nhaát laø
coâng nhaân ngaønh ñöôøng saét cuõng coù böôùc tieán môùi. Giöõa
naêm 1938, Xöù uûy laâm thôøi Trung Kyø tích cöïc khoâi phuïc phong
traøo coâng nhaân ñöôøng saét Trung boä vaø ñoaïn Quy Nhôn -
Thaùp Chaøm. Coâng nhaân Quy Nhôn - Dieâu Trì laäp caùc hoäi
bieán töôùng nhö hoäi boùng ñaù, nhoùm chôi hoï, hoäi taäp bôi,... ñeå
thu huùt ñoâng ñaûo coâng nhaân vieân chöùc vaøo haøng traän caùch
maïng, phaùt ñoäng quaàn chuùng tieán haønh caùc hoaït ñoäng vaên
hoùa, xaõ hoäi.
Khoaûng giöõa naêm 1939, AÙi Höõu hoûa xa Quy Nhôn - Dieâu Trì
phaùt ñoäng phong traøo hoïc chöõ quoác ngöõ. Taïi Quy Nhôn, môû
lieàn maáy lôùp: moät lôùp ôû xoùm Loø Boø cho haøng chuïc daân chaøi
löôùi; moät lôùp ôû xoùm Loø Voâi cho coâng nhaân ga Quy Nhôn vaø
(1)
Baùo Tieáng Daân soá 1388 ngaøy 17/6/1939 vaø hoài kyù ñoàng chí Phaïm Vöïc (1983).
92
thôï thuû coâng. Lôùp ñoâng nhaát laø Dieâu Trì, hôn 100 hoïc sinh,
thu huùt caû thanh nieân noâng thoân. Khoaûng ñaàu thaùng 7/1939,
Ñaûng boä Quy Nhôn phoái hôïp vôùi AÙi höõu hoûa xa toå chöùc moät
toái dieãn kòch laáy tieàn trôï caáp cho hoïc vieân ngheøo.
Khoaûng ñaàu thaùng 9/1939, Xöù uûy laâm thôøi laäp chi boä ñaûng
taïi ñeà-poâ Dieâu Trì (Phöôùc Long, Tuy Phöôùc). Ñaàu tieân, chi boä
(1)
coù 3 ñaûng vieân do ñoàng chí Nguyeãn Ñình Thuï laøm Bí thö .
Chi boä ñaûng cuûa coâng nhaân ñeà-poâ Dieâu Trì quan heä khaù chaët
cheõ vôùi Ban caùn söï Ñaûng lieân tænh nam Trung Kyø (Khaùnh Hoøa,
Ninh Thuaän, Laâm Ñoàng) vaø chi boä ôû ñeà-poâ Thaùp Chaøm
(Thuaän Haûi).
Cuoái thaùng 4/1939, Tænh uûy laâm thôøi Bình Ñònh phaùt ñoäng
ñôït ñaáu tranh nhaân ngaøy Quoác teá Lao ñoäng (1/5). Taïi Quy Nhôn,
do ñòch taêng cöôøng caùc bieän phaùp an ninh nghieâm ngaët, neân ta
chæ toå chöùc raûi truyeàn ñôn, cöû ñaïi bieåu ñöa yeâu saùch cho caùc daân
bieåu, ñoøi Phaùp thöïc hieän caùc quyeàn daân sinh vaø daân chuû, ñoøi
giaûm thueá moân baøi, ñoøi toaøn xaù chính trò phaïm,...
Toái 26/4/1939, taïi Haùo Nghóa (Bình An, Taây Sôn), caùc
Ñaûng boä Bình Kheâ vaø An Nhôn bieán ñaùm haùt boä hôn 2.000
ngöôøi döï thaønh moät cuoäc mít tinh kyû nieäm ngaøy hoäi lôùn cuûa
lao ñoäng theá giôùi. Phoái hôïp vôùi mít tinh, ta coøn raûi truyeàn ñôn
ôû moät soá laøng vuøng ñoâng baéc Bình Kheâ. Cuoäc mít tinh ôû
Haùo Nghóa ñöôïc caùc baùo Lao ñoäng vaø Môùi ñöa tin trong soá ra
ñaàu thaùng 5/1939, khoâng nhöõng kòp thôøi coå vuõ tinh thaàn quaàn
chuùng ñòa phöông, maø coøn laøm cho ñòch bò ñoäng ñoái phoù(2).
(1)
Ñoàng chí Nguyeãn Ñình Thuï vaøo Ñaûng taïi Hueá giöõa naêm 1938, tham gia
Ban Caùn söï Ñaûng lieân tænh Nam Trung Kyø (cuoái 1938), veà Dieâu Trì töø 12/7/1939.
(2)
Xem caùc coâng vaên maät cuûa maät thaùm Quy Nhôn vaø Hueá: soá 1462 ngaøy
15/5/1939, soá 1483 ngaøy 20/5/1939, soá 364 ngaøy 30/5/1939, soá 1630 ngaøy
6/6/1939.
93
Ngaøy 15/7/1939, moät cuoäc tuyeät thöïc loâi cuoán toaøn boä
150 tuø nhaân nhaø lao Quy Nhôn tham gia, keùo daøi maáy ngaøy.
Tuø nhaân ñöa yeâu saùch ñoøi khoâng ñöôïc baét tuø laøm lao dòch
naëng nhoïc, moät naêm phaûi phaùt 3 boä quaàn aùo, khoâng ñöôïc bôùt
khaåu phaàn cuûa tuø, phaûn ñoái thaùi ñoä hoáng haùch cuûa vieân
ñoác-tôø ngöôøi Phaùp(1). Tieáng noùi chuùng toâi (Notre Voix), tôø
baùo tieáng Phaùp phaùt haønh coâng khai cuûa Ñaûng Coäng saûn
Ñoâng Döông taïi Haø Noäi, gôûi ñieän chaát vaán Khaâm söù
Trung Kyø veà nhöõng thuû ñoaïn ñaøn aùp cuoäc ñaáu tranh naøy.
Trong nhöõng naêm 1938 - 1939, duø chöa noái ñöôïc lieân laïc
vôùi Tænh uûy laâm thôøi Bình Ñònh vaø Ban Caùn söï lieân tænh, nhöng
döïa vaøo baùo chí coâng khai cuûa Ñaûng, caùc ñaûng vieân cuõ
Hoaøi Nhôn vaãn khoâng ngöøng hoaït ñoäng. Cuoái thaùng 9 ñaàu
thaùng 10/1938, taïi Ñaïi Hoùa vaø An Thaùi, Cöûu Lôïi, Chöông Hoøa
coù nhieàu cuoäc hoïp baøn keá hoaïch vaän ñoäng quaàn chuùng tham
gia ñôït ñaáu tranh choáng döï aùn caûi caùch thueá cuûa toøa Khaâm söù.
Thaùng 1/1939, taïi Cöûu Lôïi, AÙi höõu goàm thôï thuû coâng vaø thôï
baïn ghe baàu vuøng Tam Quan ñöôïc thaønh laäp. Cuõng vaøo cuoái
1938, caùc ñoàng chí coøn vaän ñoäng nhaân daân ñòa phöông vaø
ngöôøi Hoa Tam Quan, Boàng Sôn goùp ñöôïc moät soá tieàn, gôûi cho
caùc baùo Tin Töùc, Thôøi baùo ôû Haø Noäi, nhôø chuyeån uûng hoä cuoäc
khaùng chieán choáng Nhaät cuûa nhaân daân Trung Quoác.
Nhöõng naêm 1936 - 1938, Ñaûng boä Bình Ñònh vaãn chöa
ñuû söùc vöôn leân mieàn nuùi. Nhöng vôùi truyeàn thoáng yeâu nöôùc
noàng naøn, ñoàng baøo daân toäc caùc vuøng An Laõo, Vónh Thaïnh,
Vaân Canh vaãn lieân tuïc ñöùng leân choáng Phaùp vaø tay sai. Noåi
baät laø caùc cuoäc ñaáu tranh choáng söu thueá, choáng cöôùp ñaát laäp
ñoàn ñieàn cuûa ñoàng baøo Hreù vuøng Ñaù Löûa, Ñoàng Vuoâng (An Laõo),
cuûa ñoàng baøo Ba Na ôû Kon Hai, Haø Ri, Kon Yông (Vónh Thaïnh),...
(1)
Theo Coâng vaên maät soá 2634 ngaøy 13/8/1939 cuûa Sôû maät thaùm Trung kyø.
94
Ñoàng baøo Chaêm (Vaân Canh) ñaáu tranh choáng söu thueá, khoâng
nhaän baøi chæ (theû caên cöôùc) cuûa Phaùp. Moät soá laøng ngöôøi
Chaêm coøn keùo leân nuùi cao laäp laøng choáng Phaùp. Caùc phong
traøo treân vöøa taêng cöôøng löïc löôïng vaø khí theá cho phong
traøo toaøn tænh, vöøa thöïc söï chuaån bò ñieàu kieän cho Ñaûng boä
Bình Ñònh tieán leân xaây döïng cô sôû caùch maïng ôû ñòa baøn
chieán löôïc naøy.
Phong traøo caùch maïng Bình Ñònh nhöõng naêm 1936 - 1939
laø moät boä phaän cuûa cao traøo vaän ñoäng Daân chuû Ñoâng Döông.
Vôùi cao traøo caùch maïng naøy, moät laàn nöõa khaúng ñònh trong
thöïc teá baûn chaát caùch maïng vaø naêng löïc chæ ñaïo, cuõng nhö uy
tín cuûa Ñaûng boä Bình Ñònh trong nhaân daân ñòa phöông.
Hoaøn caûnh baáy giôø coù nhieàu haïn cheá, song Ñaûng boä ñaõ
vaän duïng linh hoaït ñöôøng loái môùi cuûa Ñaûng, giaùo duïc vaø taäp
hôïp ñöôïc nhieàu taàng lôùp quaàn chuùng vaøo haøng traän caùch
maïng. Coâng nhaân vaø noâng daân vaãn phaùt huy ñöôïc vai troø löïc
löôïng noøng coát trong quaàn chuùng ñòa phöông. Caùc taàng lôùp
tieåu tö saûn, nhö thôï thuû coâng, hoïc sinh, trí thöùc tieán boä vaø
thanh nieân, cuøng moät soá giôùi khaùc cuõng ñöôïc taäp hôïp. Nhieàu
löïc löôïng xaõ hoäi ôû thaønh phoá vaø noâng thoân ñöôïc giaùo duïc veà
chính trò, taäp hôïp döôùi nhöõng khaåu hieäu ñaáu tranh cuûa Ñaûng
laø moät thaéng lôïi quan troïng cuûa caùch maïng Bình Ñònh nhöõng
naêm 1936 - 1939. Söï ñoùng goùp vaø vai troø cuûa chi boä Hoàng Lónh,
cuûa Tænh uûy laâm thôøi vaø Ban Caùn söï Ñaûng lieân tænh, cuûa phong
traøo An Nhôn vaø Quy Nhôn... khaù quan troïng. Vì vaäy, cao
traøo 1936 - 1939 laø ñôït dieãn taäp thöù hai chuaån bò cho thaéng lôïi
cuûa Caùch maïng thaùng Taùm.
Cuoäc vaän ñoäng Daân chuû noåi leân maáy vaán ñeà:
1) Trong töøng giai ñoaïn caùch maïng, xaùc ñònh ñöôïc muïc
tieâu, yeâu caàu cuï theå tröôùc maét laø moät trong nhöõng ñieàu kieän
cô baûn baûo ñaûm thaéng lôïi.
95
Ñoøi hoûi böùc baùch cuûa Bình Ñònh nhöõng naêm 1936 - 1939
laø tranh thuû nhöõng thuaän lôïi cuûa tình hình ñeå phaùt ñoäng quaàn
chuùng ñaáu tranh giaønh moät soá quyeàn daân chuû. Ñoàng thôøi ra
söùc khoâi phuïc vaø phaùt trieån phong traøo, nhaát laø phaùt trieån löïc
löôïng caùch maïng maïnh meõ ôû noâng thoân vaø thaønh phoá.
Do nhaïy caûm vôùi söï thay ñoåi môùi cuûa tình hình, ñeà ra ñöôïc
moät soá chuû tröông ñaùp öùng nguyeän voïng cuûa caùc taàng lôùp
quaàn chuùng, neân moät maët Ñaûng boä phaùt ñoäng ñöôïc moät phong
traøo maïnh meõ, lieân tuïc caû ôû thaønh thò vaø noâng thoân. Maët khaùc,
nhôø kheùo söû duïng nhöõng hình thöùc taäp hôïp löïc löôïng vaø phöông
phaùp ñaáu tranh môùi - coù coâng khai, hôïp phaùp, coù nöûa coâng
khai, nöûa hôïp phaùp - neân ñaõ thu huùt roäng raõi caùc taàng lôùp quaàn
chuùng ñòa phöông, caû nhöõng löïc löôïng yeâu nöôùc vaø tieán boä maø
cao traøo 1930 - 1931 chöa taäp hôïp ñöôïc.
Thöïc tieãn treân chöùng toû, moãi Ñaûng boä caên cöù vaøo chuû
tröông, chính saùch cuûa Ñaûng ñeå nghieân cöùu, phaân tích cuï
theå tình hình ñòa phöông, xaùc ñònh ñuùng muïc tieâu, yeâu caàu
noäi dung, hình thöùc saùch löôïc vaø böôùc ñi thích hôïp, nhaèm
taäp hôïp huy ñoäng toái ña löïc löôïng quaàn chuùng vaøo haøng traän
caùch maïng.
2) Veà coâng taùc taäp hôïp vaø huy ñoäng löïc löôïng. Ñaûng boä
coù böôùc tieán boä môùi.
Trong nhöõng naêm 1936 - 1939, chaúng nhöõng vai troø vaø
phong traøo ñaáu tranh cuûa coâng nhaân vaø noâng daân ñöôïc phaùt
huy vaø phaùt trieån maïnh meõ hôn tröôùc, maø coøn ñoäng vieân vaø
taäp hôïp ñöôïc nhieàu taàng lôùp xaõ hoäi khaùc vaøo haøng traän choáng
boïn phaûn ñoäng thuoäc ñòa vaø tay sai. Ñoù laø ñoâng ñaûo thôï thuû
coâng, tieåu thöông, tieåu chuû, hoïc sinh, trí thöùc tieán boä v.v...
voán laø ngöôøi baïn ñoàng minh ñaùng tin caäy cuûa coâng noâng.
Ngoaøi ra, coøn tranh thuû ñöôïc söï ñoàng tình, uûng hoä cuûa giôùi
coâng thöông, vieân chöùc trung caáp vaø moät soá thaân só.
96
Laàn ñaàu tieân Ñaûng boä vaän duïng thaønh coâng nhöõng hình
thöùc toå chöùc môùi ñeå taäp döôït quaàn chuùng ñaáu tranh töø thaáp
leân cao (thu thaäp nguyeän voïng, môû lôùp truyeàn baù quoác ngöõ,
dieãn thuyeát, hoäi thaûo, hoaït ñoäng theå thao, caém traïi,...). Tuy
nhieân, coâng taùc xaây döïng löïc löôïng, nhaát laø xaây döïng caùc toå
chöùc coâng noâng cho vöõng chaéc ñeå laøm noøng coát cho Maët traän
chöa ñöôïc chuù troïng. Vieäc ñaùnh giaù khaû naêng caùch maïng cuûa
caùc taàng lôùp quaàn chuùng, nhaát laø xaùc ñònh nhöõng hình thöùc
khôi ñoäng tinh thaàn caùch maïng cuûa giai caáp tieåu tö saûn, v.v...
chöa ñöôïc quan taâm.
3) Veà coâng taùc xaây döïng Ñaûng, ñaàu naêm 1936, töø maáy
ñaûng vieân vaø cô sôû caùch maïng ôû vaøi vuøng, ñeán giöõa naêm
1939, ñaõ phaùt trieån thaønh Ñaûng boä tænh, coù cô quan laõnh ñaïo
tænh vaø moät soá Ñaûng boä cô sôû, vôùi hôn 40 ñaûng vieân vaø haøng
ngaøn hoäi vieân quaàn chuùng. Neáu tính caû soá ñaûng vieân cuõ vaø cô
sôû quaàn chuùng cuûa Hoaøi Nhôn, Phuø Myõ,... töï ñoäng taäp hôïp vaø
hoaït ñoäng theo baùo chí coâng khai cuûa Ñaûng, thì löïc löôïng
caùch maïng coù toå chöùc cuûa Ñaûng boä khaù maïnh. Ñaûng boä thu
nhaän ñöôïc nhöõng kinh nghieäm môùi veà laõnh ñaïo, veà toå chöùc
löïc löôïng vaø ñaáu tranh.
Trong hoaøn caûnh thuaän lôïi, nhöng moät soá huyeän cô sôû
ñaûng chöa xaây döïng ñöôïc. Moät soá nôi, tuy coù ñaûng vieân cuõ,
hoaït ñoäng soâi ñoäng, nhöng laïi khoâng hình thaønh ñöôïc toå chöùc
Ñaûng. Tuy coù Tænh uûy laâm thôøi, nhöng cuõng chöa taïo ñöôïc söï
laõnh ñaïo thoáng nhaát trong toaøn tænh. Phong traøo chöa ñoàng
ñeàu, chöa thoáng nhaát löïc löôïng caùch maïng toaøn tænh, vaãn
coøn laø nhöôïc ñieåm lôùn cuûa Ñaûng boä.
97
Chöông V
KHÔÛI NGHÓA GIAØNH CHÍNH QUYEÀN
(1939 - 1945)
1. CHUYEÅN HÖÔÙNG PHONG TRAØO
Ngaøy 1/9/1939, chieán tranh theá giôùi laàn thöù II buøng noå.
Lôïi duïng chieán tranh, ñeá quoác Phaùp taêng cöôøng caùc chính
saùch ñaøn aùp vaø boùc loät nhaân daân ta. Chuùng taêng thueá cuõ, ñaët
theâm nhieàu thueá môùi, thi haønh chính saùch “kinh teá chieán tranh”
ñeå raùo rieát vô veùt nhaân, vaät, taøi löïc nöôùc ta. Haøng vaïn thanh
nieân bò ñöa sang Phaùp laøm bia ñôõ ñaïn. Chuùng taäp trung moïi
löïc löôïng vaøo vieäc ñaùnh phaù Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông vaø
phong traøo quaàn chuùng. Nhö Ñaûng ñaõ nhaän ñònh: “Nhöõng
thaûm traïng do ñeá quoác chieán tranh gaây ra seõ laøm cho trình töï
caáp tieán hoùa vaø caùch maïng hoùa quaàn chuùng heát söùc mau leï,...
loøng phaãn uaát seõ soâi noåi, caùch maïng seõ buøng noå”(1).
Caû nöôùc ñöùng tröôùc moät tình hình môùi!
Thaùng 9/1939, Ñaûng ra chæ thò cho toaøn Ñaûng chuyeån vaøo
hoaït ñoäng bí maät. Ñaàu thaùng 11/1939, Hoäi nghò Trung öông
laàn thöù VI ñaët vaán ñeà giaûi phoùng daân toäc thaønh nhieäm vuï
haøng ñaàu cuûa caùch maïng Ñoâng Döông. Hoäi nghò ñeà ra moät soá
chuû tröông môùi nhaèm taäp hôïp roäng raõi caùc taàng lôùp quaàn
chuùng yeâu nöôùc vaøo maët traän daân toäc thoáng nhaát choáng ñeá
quoác. Hoäi nghò vaïch roõ: chieán tranh ñeá quoác ñaõ taïo neân thôøi
(1)
Vaên kieän Ñaûng 1930 -1945, taäp III, 1978, trang 33.
98
cô môùi caàn phaûi döï bò nhöõng ñieàu kieän ñeå tieán leân khôûi nghóa
giaønh chính quyeàn.
Döôùi aùnh saùng cuûa Nghò quyeát thaùng 11/1939, phong traøo
caùch maïng caû nöôùc vaø Bình Ñònh kòp thôøi chuyeån theo phöông
höôùng môùi.
Töø ñaàu thaùng 10/1939 ñeán cuoái naêm 1940, ñeá quoác Phaùp
môû haøng chuïc ñôït ñaøn aùp hoøng “phaù hoaïi hoaøn toaøn Ñaûng
Coäng saûn bí maät ôû Bình Ñònh”(1). Rieâng ñôït thaùng 10 vaø
12/1939, 37 ñaûng vieân, caùn boä vaø coát caùn quaàn chuùng, trong
ñoù coù 15 caùn boä chuû choát cuûa Ñaûng boä tænh vaø caùc huyeän
An Nhôn, Bình Kheâ, Quy Nhôn, Hoaøi Nhôn... bò baét. Ñeå coù
nôi giam caàm, ngoaøi nhaø lao, traïi giam tænh vaø caùc huyeän,
Phaùp coøn tröng duïng moät daõy nhaø goàm 6 caên hoä, ñöôøng Jules
Ferry (Phan Boäi Chaâu). Chuùng gaáp ruùt taêng cöôøng löïc löôïng
ñaøn aùp. Lính tuaàn saùt vaø toång ñoaøn phu, ñoaøn thaäp, “coù khaép
caùc xaõ”(1). Nhaèm mò daân, Phaùp hoâ haøo “Phaùp - Vieät phuïc
höng”, baøy troø toå chöùc leã kyû nieäm moät soá anh huøng daân toäc
Phaùp - Vieät nhö: Hai Baø Tröng, Jeanne D’arc,... Caùc hoäi chôï
phieân môû lieân tieáp ôû Quy Nhôn vaø moät soá thò traán (Bình Ñònh,
Boàng Sôn,…). Phong traøo theå thao Ducouroy ñöôïc ñaåy maïnh,
hoøng ñaùnh laïc höôùng haønh ñoäng cuûa tuoåi treû.
Chieán tranh ñeá quoác vaø chính saùch ñaøn aùp boùc loät cuûa
Phaùp gaây nhieàu toån thaát vaø khoù khaên cho caùc toå chöùc caùch
maïng ôû Bình Ñònh. Ñaûng boä bò phaù vôõ nghieâm troïng, chæ coøn
laïi chi boä coâng nhaân ñeà-poâ Dieâu Trì. Nhöng chieán tranh ñeá
quoác cuõng taïo ra nhöõng khaû naêng ñeå taäp hôïp ngaøy caøng nhieàu
löïc löôïng yeâu nöôùc vaøo haøng traän caùch maïng.
(1)
Xem Baùo caùo soá 117 ngaøy 30/12/1939, Coâng vaên soá 556 ngaøy 7/5/1940,…
cuûa maät thaùm Quy Nhôn, Bieân baûn Toøa söù Quy Nhôn ngaøy 11/11/1940.
99
Tải về để xem bản đầy đủ
85 trang
21/04/2022
800
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Tài liệu Lịch sử Đảng bộ tỉnh Bình Định (1930-1945) (Phần 2)", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- tai_lieu_lich_su_dang_bo_tinh_binh_dinh_1930_1945_phan_2.pdf
