Khái niệm và cấu trúc đời sống văn hóa
LÝ LUẬN VĂN HÓA
KHÁI NIỆM VÀ CẤU TRÚC ĐỜI SỐNG VĂN HÓA
TRẦN ĐỨC NGÔN
Tóm tắt
Nếu coi văn hóa là tổng thể thì môi trường văn hóa là một phần của tổng thể ấy bao quanh con
người trong một không gian và thời gian nhất định. Đời sống văn hóa là sự chiếm lĩnh của con người
đối với môi trường văn hóa thông qua các hoạt động cụ thể để từ đó hình thành nhân cách.
Mỗi cá nhân có một đời sống văn hóa riêng. Tuy nhiên, đời sống văn hóa cá nhân khi đi theo cùng
một xu hướng thì sẽ hình thành đời sống văn hóa cộng đồng.
Về cấu trúc tồn tại, đời sống văn hóa có thể được phân chia thành hai cấp độ: Cấu trúc bề mặt là
diện mạo của đời sống văn hóa. Cấu trúc bề sâu là bản chất của đời sống văn hóa. Hai cấu trúc này
tác động ảnh hưởng lẫn nhau. Trong mỗi cấu trúc, các thành tố cũng đều có mối quan hệ biện chứng.
Từ khóa: Đời sống văn hóa, cấu trúc bề mặt, cấu trúc bề sâu
Abstract
If culture is considered as the whole, the cultural environment is one part of the whole that surrounds
people in a certain space and time. Cultural life is the occupation of people in the cultural environment
through the specific activities from which to form personality.
Each individual has a particular cultural life. However, the individual cultural life in the same trend
will lead to community cultural life.
Regarding the structure of existence, cultural life can be divided into two levels: Surface structure
is the face of cultural life. Deep structure is the essence of cultural life. These two structures affect each
other. In each structure, elements also have a dialectical relationship.
Keywords: Cultural life, surface structure, deep structure
1. Đời sống văn hóa trong sự phân biệt với
các khái niệm khác có liên quan
huật ngữ “Đời sống văn hóa”, những
năm gần đây xuất hiện khá nhiều
1.1. Đời sống và đời sống văn hóa
T
trong các công trình nghiên cứu về
Hiểu theo góc độ sinh học, đời sống chính
là sự sống đang diễn ra (nói cách khác, là quá
trình tồn tại của một cơ thể sống). Mọi sinh
vật, trong đó có con người đều có quá trình
sống (tồn tại gắn liền với sự vận động tự thân
từ bên trong đến bên ngoài cơ thể) trong một
khoảng thời gian nhất định. Quá trình ấy gọi là
đời sống, song đó chủ yếu là đời sống sinh học.
văn hóa đương đại. Khái niệm “Đời sống văn
hóa” chưa được định hình. Có nhiều ý kiến rất
khác nhau, song nhìn chung, sự phức tạp là ở
chỗ, các nhà nghiên cứu chưa tách bạch được
khái niệm đời sống văn hóa với các khái niệm
khác như đời sống, văn hóa, môi trường văn
hóa v.v...
NGHIÊN CỨU
Số 21 - Tháng 9 - 2017
5
V
ĂN H Ó
A
NGHIÊN CỨU
V
ĂN H Ó
A
Con người khác với các loài động vật ở chỗ
không chỉ có đời sống sinh học. Nét đặc thù
của đời sống mỗi con người là sống không
tách rời mối quan hệ với những người khác.
Động vật trong tự nhiên cũng có những mối
quan hệ với nhau (quan hệ sinh sản, quan hệ
bầy đàn, quan hệ đấu tranh sinh tồn…) nhưng
đó vẫn là những mối quan hệ tự nhiên, được
thực hiện thông qua những phản xạ tự nhiên
có hoặc không có điều kiện; còn đối với con
người, đây là những mối quan hệ xã hội, tức
những mối quan hệ được dẫn dắt bằng ý thức.
Vì vậy, con người muốn tồn tại, phải tham gia
vào hai loại hoạt động: hoạt động sinh học và
hoạt động xã hội. Các hoạt động sinh học bảo
đảm sự sống cho con người (ăn, uống, thức,
ngủ, đi lại, suy nghĩ, nói năng). Khác hẳn với
các loài động vật, con người, ngay từ giai đoạn
đầu tiên của lịch sử phát triển, đã có nhu cầu
giao tiếp với nhau, nghĩa là có nhu cầu liên kết
để tăng thêm sức mạnh. Chính sự giao tiếp
ngày càng phong phú, phức tạp đã tạo nên xã
hội. Suy cho cùng, xã hội là sự tập hợp những
con người giao tiếp với nhau theo những mối
quan hệ đa chiều. Hoạt động xã hội không chỉ
dừng lại ở giao tiếp. Con người, ngoài giao tiếp
hàng ngày, còn tham gia vào các quá trình xã
hội như quá trình di cư, quá trình lao động,
quá trình chiến đấu v.v…, trong đó có một quá
trình mà con người tham gia rất thường xuyên,
đó là quá trình văn hóa (tức quá trình thỏa mãn
những nhu cầu tinh thần). Ví dụ, cũng là ăn,
mặc, ở nhưng không phải chỉ để bảo tồn sự
sống mà còn để thỏa mãn nhu cầu tinh thần
như ăn ngon, mặc đẹp, ở sang trọng. Những
nhu cầu tinh thần này không phải ngay từ đầu
đã được thỏa mãn, con người phải có cả một
quá trình, thậm chí là lâu dài, gian khổ mới đạt
tới được.
học, con người không thể tồn tại nhưng nếu
thiếu đời sống văn hóa, con người không thể
phát triển và nâng cao chất lượng sống.
1.2. Văn hóa và đời sống văn hóa
Văn hóa là toàn bộ các giá trị vật chất và tinh
thần do con người sáng tạo ra. Đây là một định
nghĩa chung nhất đã được nhiều người thừa
nhận. Tuy nhiên, khi đã hình thành rồi thì văn
hóa có thể tồn tại trong con người và cũng
có thể tồn tại ngoài con người. Theo sự phân
chia tương đối, văn hóa vật chất thường tồn
tại bên ngoài con người (như những sản phẩm
vật chất mà con người sáng tạo ra: công cụ lao
động, phương tiện sinh hoạt, công trình nghệ
thuật tồn tại ở dạng vật chất …), văn hóa tinh
thần thường tồn tại bên trong con người (như
lễ nghi, tập tục, các hình thức văn hóa ngôn
từ...). Đời sống văn hóa nằm trong phạm vi của
văn hóa tinh thần. Tuy vậy, không phải toàn
bộ văn hóa tinh thần là đời sống văn hóa. Có
những bộ phận (hoặc yếu tố) của văn hóa tinh
thần không tham gia vào đời sống văn hóa. Ví
dụ, tôn giáo, tín ngưỡng là một bộ phận của
văn hóa tinh thần. Song, đối với những người
không theo một tôn giáo, tín ngưỡng nào thì
trong đời sống văn hóa của người đó không
có sự chi phối (hay tham gia) của tôn giáo, tín
ngưỡng ấy. Ví dụ, không phải mọi người đều
theo đạo Tin Lành mặc dù đạo này đã hiện hữu
ở Việt Nam từ cuối thế kỷ XIX (khoảng 1884).
Trong đời sống văn hóa của đa số người dân
Việt Nam hơn một thế kỷ qua, không hiện hữu
đạo Tin Lành. Như vậy, muốn có đời sống văn
hóa ở một phương diện nào thì con người phải
tác động vào các yếu tố văn hóa ở phương
diện ấy hoặc bị các yếu tố văn hóa ở phương
diện ấy tác động, nghĩa là con người phải tham
gia vào các hoạt động văn hóa thì mới có đời
sống văn hóa. Chỉ khi con người tác động vào
các thành tố nhất định của văn hóa thì mới tạo
nên những hiệu ứng trở lại và chính những
hiệu ứng này làm nên đời sống văn hóa. Ví dụ
trên là nói tới một yếu tố văn hóa tinh thần.
Qua đây, ta cũng thấy có sự khác biệt giữa văn
hóa và đời sống văn hóa. Cùng với văn hóa
Như vậy, đời sống văn hóa là một bộ phận
của đời sống xã hội của con người, thể hiện
chất lượng sống của con người. Đời sống văn
hóa hình thành muộn hơn đời sống sinh học
nhưng dần dần đã trở thành quan trọng không
kém gì đời sống sinh học. Thiếu đời sống sinh
6
Số 21 - Tháng 9 - 2017
LÝ LUẬN VĂN HÓA
tinh thần, văn hóa vật chất, tuy tồn tại ngoài
con người nhưng không phải vì thế mà không
tham gia vào đời sống văn hóa. Nếu con người
tác động vào một bộ phận nào đó của nó thì
lập tức, những yếu tố tinh thần của bộ phận
này cũng trở thành phương diện tương ứng
của đời sống văn hóa. Ví dụ, một thiết chế văn
hóa (như đình, đền, thư viện, bảo tàng v.v…),
nếu đứng độc lập với con người, không có mối
liên hệ nào với con người thì mặc dù ở rất gần
con người, cũng không thể trở thành đời sống
văn hóa; tuy nhiên, nếu những thiết chế này
được con người sử dụng hoặc tham gia vào
những hoạt động của chúng thì chúng trở
thành những yếu tố của đời sống văn hóa.
không thể đồng nhất văn hóa với môi trường
văn hóa.
Đời sống văn hóa được hình thành trong
môi trường văn hóa. Môi trường văn hóa tồn
tại khách quan ngoài con người, là khách thể
của con người, còn đời sống văn hóa lại nằm
bên trong con người, là chất lượng sống của
con người. Không phải tất cả các thực thể, hiện
tượng, quá trình văn hóa bao quanh con người
(môi trường văn hóa) đều có thể trở thành
đời sống văn hóa. Vì là chủ thể văn hóa, con
người bao giờ cũng có sự lựa chọn khi đứng
trước môi trường văn hóa. Đây là điều rất
quan trọng. Sau sự lựa chọn đó, con người mới
quyết định tương tác với môi trường văn hóa.
Các yếu tố của môi trường văn hóa chỉ khi tác
động vào con người hoặc con người tác động
vào chúng để gây hiệu ứng trở lại thì khi đó
chúng mới được coi là nằm trong đời sống văn
hóa. Mỗi người có thể lựa chọn những yếu tố
này một cách khác nhau để tạo nên đời sống
văn hóa riêng cho mình. Cũng có trường hợp
môi trường văn hóa tương đối thống nhất với
đời sống văn hóa khi con người tiếp nhận gần
giống nhau các yếu tố văn hóa của môi trường
này và sử dụng chúng như là những phương
tiện để tồn tại và phát triển. Tuy nhiên, trong
nhiều trường hợp khác, không có sự đồng
nhất, bởi con người (chủ thể văn hóa) luôn
luôn có sự lựa chọn như đã nói ở trên. Suy cho
cùng thì môi trường văn hóa là điều kiện để
hình thành đời sống văn hóa, nó chi phối đời
sống văn hóa của mỗi con người và các yếu tố
của nó chỉ tham gia vào đời sống văn hóa trong
những trường hợp được con người lựa chọn.
Đời sống văn hóa, nếu quan niệm theo nghĩa
rộng thì đó là toàn bộ những yếu tố văn hóa hiện
hữu trong đời sống con người. Hiểu theo nghĩa
biện chứng hơn, đời sống văn hóa chính là sự
tương tác giữa văn hóa và con người (quá trình
con người tác động vào văn hóa và quá trình
văn hóa tác động, thâm nhập vào con người).
Khi con người tác động vào văn hóa là lúc con
người sáng tạo ra văn hóa và làm biến đổi văn
hóa; khi văn hóa tác động vào con người là lúc
hình thành nhân cách. Như vậy, đời sống văn
hóa là sự gắn bó giữa văn hóa và con người
theo mối quan hệ hai chiều. Điều đó cũng có
nghĩa là những yếu tố văn hóa không gắn với
con người (kể cả văn hóa vật chất và văn hóa
tinh thần) thì không trở thành đời sống văn
hóa. Như vậy, con người không gắn với toàn
bộ văn hóa nói chung mà thường gắn với một
môi trường văn hóa cụ thể.
1.3. Môi trường văn hóa và đời sống
văn hóa
1.4. Đời sống tinh thần và đời sống văn
hóa tinh thần
Đây là hai khái niệm dễ nhầm lẫn với nhau.
Trước hết, môi trường văn hóa là một khái
niệm hẹp hơn khái niệm văn hóa, được hiểu là
toàn bộ các thực thể, hiện tượng, quá trình văn
hóa (trong đó bao gồm cả các giá trị văn hóa)
bao quanh con người. Không phải tất cả các
yếu tố của văn hóa đều tham gia vào việc hình
thành một môi trường văn hóa cụ thể. Do đó,
Hai khái niệm này cũng rất gần nhau bởi
đời sống văn hóa chủ yếu là đời sống tinh
thần. Tuy nhiên, chúng không phải là đồng
nhất. Khái niệm đời sống tinh thần rộng hơn
khái niệm đời sống văn hóa, nó là toàn bộ
những biểu hiện tâm lý của con người, khẳng
định con người là một thực thể sống trong
những mối tương quan xã hội nhất định. Toàn
NGHIÊN CỨU
Số 21 - Tháng 9 - 2017
7
V
ĂN H Ó
A
NGHIÊN CỨU
V
ĂN H Ó
A
bộ nhận thức, tư tưởng, tình cảm là đời sống
tinh thần nhưng không phải tất cả trong đó
đều là đời sống văn hóa. Chỉ khi nào những
nhận thức, tư tưởng và tình cảm này hướng tới
các giá trị và chuẩn mực thì khi đó chúng mới
trở thành đời sống văn hóa. Việc hướng tới
các giá trị và chuẩn mực thường chiếm vị trí
quan trọng, cốt lõi trong đời sống tinh thần
của con người.
Vì vị trí quan trọng, cốt lõi này mà khi nói tới
đời sống văn hóa, người ta thường hiểu đó là
đời sống văn hóa tinh thần. Tuy nhiên, do vậy
mà ở đây lại xuất hiện thêm một câu hỏi: có
đời sống văn hóa tinh thần thì liệu có đời sống
văn hóa vật chất không? Nếu có thì đây chỉ là
một sự phân biệt rất tương đối. Cái gọi là “đời
sống văn hóa vật chất” thực ra là sự thụ hưởng
những giá trị tinh thần khi con người tương tác
với những yếu tố vật chất bao quanh mình (điều
kiện sống, sinh hoạt và làm việc, gọi chung
là phương tiện sống). Ví dụ, khi tương tác với
nhà ở (điều kiện sống), con người không chỉ
sử dụng như một không gian để tồn tại mà
còn thụ hưởng ở đó những giá trị thẩm mỹ do
chính mình tạo tác nên. Cũng như vậy, quần áo
dùng để che thân nhưng điều người ta hướng
tới là những vẻ đẹp sang trọng của nó. Tục ngữ
có câu: “Người đẹp vì lụa”. Ca dao cũng có câu:
“Hơn nhau tấm áo manh quần, thả ra mình
trần ai cũng như ai”. Đó cũng là những giá trị,
chuẩn mực tinh thần. Như vậy, đời sống văn
hóa tinh thần và đời sống văn hóa vật chất,
nếu có sự phân biệt thì chỉ khác nhau ở chỗ,
một bên trực tiếp gắn với những phương tiện
sống của con người, còn một bên thì gắn với
những phương diện khác của môi trường văn
hóa. Tất cả những sự phân biệt trên là để đi tới
một định nghĩa về đời sống văn hóa.
hóa m, ô, i, tr, ư, ờ, ng, vh bao quanh con người.
Khi con người tác động vào các yếu tố này
(biểu thị bằng đỉnh nhọn của hình tam giác
hướng về phía m, ô, i, …) thì sẽ gây hiệu ứng
trở lại (biểu thị bằng đáy hình tam giác hướng
về phía con người). Toàn bộ các hình tam giác
biểu thị đời sống văn hóa của con người.
Nhìn vào sơ đồ, ta có thể thấy đời sống văn
hóa tạo nên diện mạo của đời sống con người,
nó tham gia vào quá trình sống và tạo nên
chất lượng sống.
Sơ đồ trên cũng thể hiện vai trò vô cùng
quan trọng của môi trường văn hóa đối với
sự hình thành đời sống văn hóa. Thiếu môi
trường văn hóa thì không thể hình thành được
đời sống văn hóa.
Điều quan trọng ở đây là những hiệu ứng
xảy ra do quá trình tương tác giữa con người
với môi trường văn hóa (thể hiện bằng những
hình tam giác trong sơ đồ). Hiệu ứng này làm
cho những yếu tố của môi trường văn hóa
không chỉ xuất hiện trên bề mặt (tạo nên diện
mạo của đời sống văn hóa) mà còn “hằn sâu”
lên con người, tạo nên phẩm chất người, thẩm
thấu vào chiều sâu của nhân cách.
Như vậy, đời sống văn hóa có bề mặt và
có bề sâu. Bề mặt là những hoạt động tương
tác giữa con người với môi trường văn hóa,
bề sâu là những giá trị văn hóa thẩm thấu vào
con người.
1.5. Định nghĩa đời sống văn hóa
Sơ đồ sau đây có thể giúp cho việc định
nghĩa đời sống văn hóa được dễ dàng hơn.
Trong sơ đồ này, con người là chủ thể của
đời sống văn hóa, được biểu thị bằng hình tròn
ở giữa. Môi trường văn hóa là các yếu tố văn
Qua phân tích ý nghĩa của sơ đồ, chúng tôi
đi tới định nghĩa sau về đời sống văn hóa:
8
Số 21 - Tháng 9 - 2017
LÝ LUẬN VĂN HÓA
Đời sống văn hóa là kết quả của hoạt động
tương tác giữa con người với môi trường văn
hóa, tạo nên diện mạo cũng như chiều sâu của
đời sống tinh thần con người, thể hiện chất
lượng sống và góp phần hình thành nhân cách.
văn hóa không ngừng, không nghỉ. Sự tiếp
nhận ấy chỉ dừng lại khi trái tim ngừng đập và
sự sống kết thúc. Văn hóa được con người tiếp
nhận từ nhiều nguồn, trên nhiều phương diện,
theo nhiều thành tố khác nhau. Tuy nhiên, mỗi
con người, tùy theo diện tiếp xúc của mình với
môi trường văn hóa mà có sự tiếp nhận rộng,
hẹp, nhiều, ít. Thậm chí, cùng sống chung
trong một môi trường văn hóa, những người
khác nhau cũng có sự tiếp nhận văn hóa khác
nhau. Nguyên nhân có thể do trình độ, do khả
năng hoặc do sở thích. Như vậy, sự tiếp nhận
văn hóa của con người có tính đa dạng, tức có
sự khác nhau trong mỗi trường hợp. Đó là đời
sống văn hóa cá nhân. Bên cạnh đời sống văn
hóa cá nhân, còn có đời sống văn hóa cộng
đồng (sẽ được nói tiếp ở phần sau).
2. Cấu trúc của đời sống văn hóa
2.1. Cấu trúc bề mặt (diện mạo) của đời
sống văn hóa
Trong mối quan hệ giữa con người và văn
hóa thì con người luôn ở trạng thái chủ động
sáng tạo ra văn hóa và chủ động truyền bá
văn hóa; ngược lại, văn hóa cũng không phải
ở trạng thái tĩnh mà nó luôn luôn tác động trở
lại con người, dẫn đến quá trình thay đổi của
chính con người. Xét theo mối quan hệ trên, có
thể thấy rằng khi nào con người thực hiện các
hoạt động văn hóa thì khi đó con người có đời
sống văn hóa. Hoạt động văn hóa rất đa dạng,
con người có khả năng tham gia vào tất cả
các lĩnh vực văn hóa, do đó, đời sống văn hóa
cũng rất đa dạng. Tuy nhiên, có thể khái quát
các hoạt động văn hóa thành ba nhóm: các
hoạt động tiếp nhận - hưởng thụ văn hóa; các
hoạt động thực hành - truyền bá văn hóa; và
các hoạt động sáng tạo văn hóa. Ba nhóm hoạt
động này luôn có mối quan hệ mật thiết với
nhau: con người có thể vừa sáng tạo vừa thực
hành - truyền bá hoặc vừa tiếp nhận - hưởng
thụ vừa thực hành - truyền bá, trong quá trình
thực hành - truyền bá cũng đồng thời có tiếp
nhận - hưởng thụ và sáng tạo văn hóa. Ba
nhóm hoạt động này có thể được coi là đã bao
quát được toàn bộ các hoạt động văn hóa đa
dạng và thể hiện được tương đối đầy đủ cấu
trúc bề mặt (diện mạo) của đời sống văn hóa.
Có hai loại tiếp nhận văn hóa. Loại thứ nhất
là tiếp nhận bị động, nghĩa là văn hóa tác động
đến con người một cách tự nhiên. Ví dụ, hàng
ngày, mỗi con người phải giao tiếp, ứng xử với
đồng loại. Những ứng xử đẹp của đồng loại đã
được người đó tiếp nhận một cách tự nhiên
và trở thành văn hóa ứng xử của chính mình.
Khi tham gia giao thông, mọi người đều nghe
tiếng loa tuyên truyền về văn hóa giao thông.
Con người đã tiếp nhận sự tuyên truyền này
một cách bị động để chuyển nó thành văn hóa
cá nhân hay văn hóa cộng đồng.
Loại thứ hai là tiếp nhận chủ động. Con
người có nhu cầu cần được tiếp nhận văn hóa
(hoặc cần được thỏa mãn những nhu cầu văn
hóa) nên đã chủ động lựa chọn một số yếu tố
có sẵn trong môi trường văn hóa. Có hai lý do
dẫn đến nhu cầu lựa chọn:
- Các hoạt động tiếp nhận - hưởng thụ
văn hóa:
Lý do thứ nhất là công việc. Mỗi nghề
nghiệp đều cần có văn hóa riêng; mỗi cương
vị (địa vị) xã hội cũng cần có văn hóa riêng. Mỗi
người ở nghề nghiệp nào, cương vị nào thì đều
có nhu cầu tiếp nhận văn hóa trong phạm vi
nghề nghiệp, cương vị đó. Con người phải tự
tìm đến các nguồn văn hóa mà mình lựa chọn
để tiếp nhận, lý do đơn giản là nếu không có
sự tiếp nhận này thì sẽ gặp rất nhiều khó khăn,
Con người luôn tiếp nhận các yếu tố văn
hóa từ chính môi trường sống của mình. Ngay
từ khi mới sinh ra, con người đã có sự tiếp
nhận này. Tiếng hát đưa nôi là yếu tố văn hóa
đầu đời đã góp phần làm cho mỗi con người
“lớn lên” và trở thành một nhân cách văn hóa.
Trong suốt cuộc đời mình, con người tiếp nhận
NGHIÊN CỨU
Số 21 - Tháng 9 - 2017
9
V
ĂN H Ó
A
NGHIÊN CỨU
V
ĂN H Ó
A
thậm chí không thể làm việc được. Một ví dụ
đơn giản: người làm nghề kinh doanh trong cơ
chế thị trường, nếu không biết cách ứng xử với
khách hàng (hoặc ứng xử với khách hàng như
ở thời bao cấp) thì chắc chắn sẽ làm ăn thua lỗ.
Vì vậy, trong môi trường văn hóa kinh doanh,
anh ta buộc phải tiếp nhận văn hóa ứng xử
trong kinh doanh của đồng nghiệp.
chỉ diễn ra khi cá nhân hoạt động riêng biệt.
Rất nhiều thực hành văn hóa khác do nhiều
cá nhân đảm nhiệm, có sự liên hệ, gắn kết
với nhau. Trong những trường hợp này, các
cá nhân học hỏi lẫn nhau, bắt chước lẫn nhau
và như thế là có sự truyền bá văn hóa. Chỉ cần
một người múa và một người xem là đã có sự
truyền bá văn hóa rồi. Trong thực tế, truyền bá
văn hóa diễn ra ở mọi nơi, mọi lúc, gắn liền với
các hoạt động thực hành văn hóa. Vì thế, đây
cũng là một thuật ngữ kép: Thực hành - truyền
bá văn hóa.
Lý do thứ hai là sở thích cá nhân. Mỗi người
đều có sở thích riêng như nghe nhạc, xem
phim, đi du lịch. Anh ta cần được thỏa mãn và
chủ động đi tìm sự thỏa mãn. Trường hợp này
được gọi là sự hưởng thụ văn hóa. Đây cũng là
một dạng của tiếp nhận chủ động. Đặc trưng
loại biệt của nó là ở chỗ tạo ra được sự hưng
phấn hay là sự khoái cảm văn hóa. Như vậy,
hưởng thụ văn hóa là một phần (hay một bộ
phận) của tiếp nhận văn hóa. Tiếp nhận-hưởng
thụ văn hóa vì thế được xem như là một thuật
ngữ kép.
- Các hoạt động sáng tạo văn hóa:
Hoạt động sáng tạo văn hóa là một hoạt
động đặc thù, tạo nên những yếu tố văn hóa
mới hoặc tạo nên chất lượng mới cho văn hóa,
làm biến đổi văn hóa. Con người đã sáng tạo
ra các nền văn hóa. Tuy nhiên, những nền văn
hóa này phải hàng nghìn năm mới có được. Vì
thế, sáng tạo văn hóa là sự nghiệp lâu dài, bền
bỉ của con người và trở thành thuộc tính bản
chất nhất của đời sống văn hóa. Tiếp thu văn
hóa, thực hành văn hóa là để sáng tạo văn hóa.
Sáng tạo văn hóa thể hiện tính năng động và
sức mạnh của đời sống văn hóa. Sáng tạo văn
hóa có hai loại: cải tiến (cải biên) cái cũ và sáng
tạo ra cái mới. Trong cải tiến (cải biên) cái cũ
đã ít nhiều có sự sáng tạo cái mới rồi nhưng
chưa làm thay đổi hoàn toàn diện mạo, bản
chất của cái cũ. Chính vì thế mà văn hóa luôn
luôn có tính kế thừa và những truyền thống cũ
luôn được bảo lưu, trường tồn qua nhiều thế
hệ. Việc sáng tạo ra cái mới lại mang ý nghĩa
nhảy vọt, tạo sự cách tân so với truyền thống,
làm cho văn hóa tiếp cận với văn minh và trở
thành văn minh.
- Các hoạt động thực hành - truyền bá
văn hóa:
Thực hành văn hóa là sự tái hiện các hình
thức văn hóa bằng (hoặc thông qua) các hoạt
động của con người. Thực hành văn hóa diễn ra
thường xuyên trong đời sống. Mỗi con người,
trong cuộc đời mình, đều ít nhiều tham gia các
thực hành văn hóa. Có ba loại thực hành văn
hóa: thực hành văn hóa tâm linh, thực hành
văn hóa sinh hoạt và thực hành văn hóa lao
động. Thực hành văn hóa tâm linh được thể
hiện qua các nghi lễ mang tính thiêng. Văn hóa
sinh hoạt là một lĩnh vực hỗn hợp, bao gồm
trong đó nhiều thành phần khác nhau. Có thể
nói, ngoại trừ văn hóa tâm linh và văn hóa lao
động, những cái còn lại đều có thể xếp vào văn
hóa sinh hoạt. Có thể kể ra một số hình thức
của văn hóa sinh hoạt như văn hóa giao tiếp
- ứng xử, văn hóa vui chơi, giải trí, nghệ thuật,
văn hóa thời trang và ẩm thực v.v… Còn thực
hành văn hóa lao động là thực hành về phương
diện kỹ thuật, mỹ thuật để tạo ra sản phẩm.
Sau hoạt động sáng tạo văn hóa, đương
nhiên là có sản phẩm văn hóa. Sự ra đời của
sản phẩm văn hóa tác động trở lại đối với con
người, thỏa mãn nhu cầu của con người, làm
cho đời sống văn hóa của con người thêm
phong phú. Sự sáng tạo văn hóa là vô hình
nhưng sản phẩm văn hóa lại hữu hình (có thể
nhận biết được). Vì thế, khi nói đến sáng tạo
văn hóa, không thể bỏ qua sản phẩm văn hóa.
Thực hành văn hóa thường gắn liền với
truyền bá văn hóa. Thực hành văn hóa độc lập
10 Số 21 - Tháng 9 - 2017
LÝ LUẬN VĂN HÓA
2.2. Cấu trúc bề sâu của đời sống văn hóa
Hai là, những tình cảm hướng tới sự cao
thượng, cao cả, hướng tới những điều lớn lao
mà con người hằng mơ ước. Ví dụ: tình yêu quê
hương, đất nước; lòng căm thù giặc xâm lăng;
tình yêu vượt lên trên hận thù v.v… Những
tình cảm đó trở nên có giá trị đối với nhiều
người và trở thành những tình cảm chung
của cộng đồng.
Sở dĩ gọi các yếu tố dưới đây là các yếu tố
thuộc cấu trúc bề sâu của đời sống văn hóa bởi
vì chúng hoàn toàn vô hình, chỉ cảm nhận được
mà không thể nhận thức được bằng tri giác.
- Các giá trị nhận thức: Đó là hệ thống
tri thức, kinh nghiệm sống (hay vốn sống)
thể hiện sự từng trải của con người. Mỗi con
người, trong quá trình sống, đều có những trải
nghiệm riêng. Thông qua những sự kiện diễn
ra trong cuộc đời, mỗi con người thường rút ra
cho mình những bài học cần thiết. Những bài
học này có giá trị đối với bản thân anh ta song
cũng có thể có giá trị đối với người khác. Như
vậy, giá trị của nhận thức chính là giá trị của tri
thức, kinh nghiệm sống.
Các yếu tố ở cấp độ sâu tạo nên nhân cách
văn hóa của con người.
Mối quan hệ giữa các yếu tố thuộc cấu trúc
bề mặt và các yếu tố thuộc cấu trúc bề sâu là
mối quan hệ biện chứng. Các yếu tố thuộc cấu
trúc bề mặt là sự biểu hiện (thể hiện) các yếu
tố thuộc cấu trúc bề sâu (chỉ thông qua hoạt
động, người ta mới có thể hiểu và đánh giá
được nhận thức, tư tưởng, tình cảm của một
người hay một nhóm người như thế nào); điều
đó cũng có nghĩa rằng, các yếu tố thuộc cấu
trúc bề mặt có tác dụng làm hình thành các
yếu tố thuộc cấu trúc bề sâu. Ví dụ: tình cảm
nhớ về cội nguồn sẽ được hình thành nhờ
những hoạt động thờ cúng tổ tiên hay những
hoạt động tôn vinh công lao của các bậc tiền
nhân. Ngược lại, những yếu tố thuộc cấu trúc
bề sâu, sau khi đã hình thành rồi, lại đóng vai
trò chi phối các yếu tố thuộc cấu trúc bề mặt.
Ví dụ, triết lý sống “Thương người như thể
thương thân”, sau khi hình thành như một giá
trị tinh thần trong con người thì có thể làm gia
tăng những hoạt động từ thiện hoặc những
hoạt động mang tính phi lợi nhuận.
- Các giá trị tư tưởng: Như trên đã nói, con
người luôn luôn suy nghĩ nhưng không phải
mọi suy nghĩ đều tạo nên giá trị. Quá trình nhận
thức dẫn đến việc hình thành một hệ thống
quan niệm trong con người. Những quan niệm
này chi phối các chiều hướng suy nghĩ của anh
ta và khẳng định sự đúng, sai của nhận thức.
Con người sẽ tiếp tục suy nghĩ theo hướng mà
mình cho là đúng. Đây chính là các giá trị của
tư tưởng bởi chúng không phải là những suy
nghĩ thông thường, tản mạn mà là những suy
nghĩ tập trung, mang tính định hướng, thể hiện
một quan niệm sống hay lẽ sống.
- Các giá trị tình cảm: Đã là con người thì
đương nhiên có đời sống tình cảm. Hỷ, nộ, ái, ố
(vui mừng, tức giận, yêu, ghét) là những trạng
thái tình cảm thông thường. Những tình cảm
này khi nào thì trở thành văn hóa? Có thể xem
xét vấn đề theo hai hướng sau đây:
3. Đời sống văn hóa cá nhân và đời sống văn
hóa cộng đồng
3.1. Đời sống văn hóa cá nhân
Mỗi cá nhân chỉ tác động đến một số yếu tố
văn hóa nhất định trong môi trường văn hóa.
Số yếu tố văn hóa này là khác nhau ở những cá
nhân khác nhau. Vì thế đời sống văn hóa của
từng cá nhân sẽ không giống nhau. Nguyên
nhân của vấn đề được giải thích như sau:
Một là, những tình cảm (thông qua các
trạng thái biểu hiện) tạo nên được mối quan
hệ bền chặt giữa con người với con người.
Chúng làm cho mối quan hệ ngày càng trở
nên tốt đẹp hơn. Người ta gọi đó là những
tình cảm đẹp. Nhà thơ Xuân Diệu viết: “Được
giận hờn nhau sung sướng bao nhiêu”. Khi đó,
những tình cảm trở nên có giá trị đối với con
người và trở thành văn hóa.
Thứ nhất, do môi trường văn hóa khác
nhau. Các cá nhân sống cách xa nhau về mặt
địa lý thường rơi vào trường hợp này. Có thể có
NGHIÊN CỨU
Số 21 - Tháng 9 - 2017
11
V
ĂN H Ó
A
NGHIÊN CỨU
V
ĂN H Ó
A
những môi trường văn hóa khác nhau nhiều
như môi trường văn hóa ở các nước phương
Đông so với phương Tây; cũng có những môi
trường văn hóa gần nhau như ở các vùng trên
cùng một lãnh thổ.
phú. Mỗi cá nhân có một đời sống văn hóa
riêng. Tuy nhiên, đời sống văn hóa cá nhân khi
đi theo cùng một xu hướng thì sẽ hình thành
đời sống văn hóa cộng đồng.
Về cấu trúc tồn tại, đời sống văn hóa có thể
được phân chia thành hai cấp độ: cấu trúc bề
mặt và cấu trúc bề sâu. Cấu trúc bề mặt là diện
mạo của đời sống văn hóa. Cấu trúc bề sâu là
bản chất của đời sống văn hóa. Hai cấu trúc
này tác động ảnh hưởng lẫn nhau. Trong mỗi
cấu trúc, các thành tố cũng đều có mối quan
hệ biện chứng.
Thứ hai, do sự lựa chọn tự thân của các cá
nhân, trong đó bao hàm việc đáp ứng các nhu
cầu nghề nghiệp và sở thích. Điều này đã được
phân tích kỹ ở các mục trên.
3.2. Đời sống văn hóa cộng đồng
Các cá nhân trong một cộng đồng có thể
cùng tác động vào một số yếu tố của môi
trường văn hóa. Điều này gây hiệu ứng chung
cho cả cộng đồng, tạo nên đời sống văn hóa
cộng đồng. Tuy nhiên, giữa cộng đồng này
và cộng đồng khác, đời sống văn hóa cũng
không giống nhau. Nguyên nhân là ở chỗ mỗi
cộng đồng có trường tác động riêng đối với
các yếu tố của môi trường văn hóa.
T.Đ.N
(PGS.TS., Nguyên Hiệu trưởng Trường ĐHVH HN)
Tài liệu tham khảo
1. Đặng Thị Thúy Hằng (2015), Đời sống văn
hóa của cư dân ven biển Hà Tĩnh thời kỳ công
nghiệp hóa, hiện đại hóa, Luận án Tiến sĩ Văn hóa
học, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội.
Thực ra, trong cộng đồng ấy, đời sống văn
hóa của mỗi cá nhân ít nhiều đã có sự khác
nhau nhưng nhìn tổng thể thì có sự đồng
thuận trên những nét cơ bản. Đời sống văn
hóa cộng đồng được hình thành trên cơ sở các
cá nhân cùng sống trong một môi trường văn
hóa, ở một mức độ hình thành sâu hơn là cùng
nghề nghiệp, sâu hơn nữa là cùng sở thích. Tuy
nhiên, khái niệm đời sống văn hóa cộng đồng
chỉ mang ý nghĩa tương đối bởi một đời sống
văn hóa đồng chất (trăm người như một) là
không thể có được.
2. Nguyễn Thị Phương Lan (2004), Về khái
niệm đời sống văn hóa, Tạp chí Văn hóa Nghệ
thuật (số 12/2004).
3. Trần Chí Mỹ (2002), Xây dựng đời sống văn
hóa tinh thần ở Thành phố Hồ Chí Minh trong giai
đoạn hiện nay, Luận án tiến sĩ Triết học, Học viện
Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh.
4. Hoàng Vinh (1995), Tổ chức xây dựng đời
sống văn hóa ở cơ sở, trong sách: Đường lối văn
hóa văn nghệ của Đảng Cộng sản Việt Nam, Nxb.
Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
4. Kết luận
Đời sống văn hóa cần được xem xét trong
mối quan hệ không thể tách rời với văn hóa và
môi trường văn hóa. Nếu coi văn hóa là tổng
thể thì môi trường văn hóa là một phần của
tổng thể ấy bao quanh con người trong một
không gian và thời gian nhất định. Đời sống
văn hóa là sự chiếm lĩnh của con người đối với
môi trường văn hóa thông qua các hoạt động
cụ thể để từ đó hình thành nhân cách.
Ngày nhận bài: 11- 8 - 2017
Ngày phản biện, đánh giá: 15 - 9 - 2017
Ngày chấp nhận đăng: 30 - 9 - 2017
Do văn hóa là một hiện tượng phức tạp, từ
đó môi trường văn hóa cũng phức tạp theo
nên đời sống văn hóa luôn đa dạng, phong
12 Số 21 - Tháng 9 - 2017
8 trang
21/04/2022
1620
Bạn đang xem tài liệu "Khái niệm và cấu trúc đời sống văn hóa", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- khai_niem_va_cau_truc_doi_song_van_hoa.pdf
