Rồng/rắn/nước - Chim/tiên/cạn: Thân tộc huyền thoại Thái

Download

UED Journal of Social Sciences, Humanities & Education, ISSN: 1859 - 4603

https://doi.org/10.47393/jshe.v10iSpecial.894

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI, NHÂN VĂN VÀ GIÁO DỤC

RỒNG/RẮN/NƯỚC - CHIM/TIÊN/CẠN: THÂN TỘC HUYỀN THOẠI THÁI

Nguyễn Mạnh Tiến

Nhận bài:

15 – 04 – 2020

Tóm tắt: Nghiên cứu này tiến hành xử lý, phân tích các nguồn tư liệu về Thái, trong đó, quan trọng là

Chấp nhận đăng:

10 – 09 – 2020

http://jshe.ued.udn.vn/

nguồn tư liệu thực địa. Qua đấy, chỉ ra được sự phổ biến của huyền thoại rồng - tiên tồn tại trong các

cộng đồng cư dân Thái, gồm: Thái Tây Bắc và Thái ở miền núi Thanh - Nghệ. Từ đó, nghiên cứu đi đến

kết luận về sự phổ quát của của huyền thoại rồng tiên trong quốc gia Việt Nam đa tộc người.

Từ khóa: Thái; Việt; Mường; Huyền thoại rồng - tiên.

xung đột, đã đòi hỏi triều Lê hướng đến một sự tạo

dựng, tìm kiếm một ý thức hệ chung, xuyên thấu giữa

các khối người. Giả thuyết của nghiên cứu này là truyện

1. Dẫn nhập

Thế kỷ XV, như đã biết, có một ý nghĩa đặc biệt

quan trọng với số phận huyền thoại rồng tiên khi lần đầu

họ Hồng Bàng chính là một giải pháp hữu hiệu kết nối

các tập đoàn người đầy mâu thuẫn của Đại Việt thế kỷ

Hán văn quan trọng nhất đối với lịch sử, văn hóa quốc

XV: những người Việt ở châu thổ sông Hồng được đào

luyện sâu đậm về cảm quan Hán hóa, những người Việt

châu thổ sông Mã, sông Cả phiêu lưu, tự do ở vùng biên

hóa vốn rất nổi trội trong quan sát Việt Nam là tiền đề

viễn giữ nhiều tính chất Đông Nam Á; người Mường

tiên được người Việt văn bản hóa trong những ấn phẩm

gia¹. Sự tranh luận về nguồn gốc Việt hay Hán của

truyện kể huyền thoại này, tức ứng xử với mô hình Hán

quen thuộc, trải dài suốt từ trung đại và bùng nổ trong

thời hiện đại. Một hướng khác, muộn hơn bắt đầu từ thế

kỷ XX, nhằm pha loãng tính chất Trung Hoa trong văn

trong các vùng núi thấp, vùng đồi miền trung du Tây

Bắc đến Thanh - Nghệ đầy chủ động và những người

Thái rộng lớn, gồm nhiều khối (cũ là Tày và mới là

hóa Việt Nam, truyện kể được mở rộng diễn giải như

Thái) trải dài vùng núi giáp biên giới Trung Hoa và Ai

Lao qui thuộc vào bản đồ Đại Việt muộn hơn. Soi mình

hình Đông Nam Á hay văn hóa bản địa tồn tại không chỉ

vào huyền thoại rồng tiên, về những đấng sinh thành

một thành tố cội nguồn văn hóa đa tộc người, thuộc mô

ở Việt mà cả ở những tộc người rất gần gũi như Mường.

chung mà từ đó sinh ra nhân dân, các tập đoàn người

Thế kỷ XV, cũng là thời điểm mà quốc gia Đại Việt

thành công trong việc mở rộng lãnh thổ lên các xứ Thái,

tương ứng cơ bản với phần địa lý Thái thuộc Tây Bắc và

tây Thanh - Nghệ ngày nay. Đại Việt vì thế, trong bối

cảnh thế kỷ XV, là quốc gia của các tập đoàn người

đông đảo gồm Việt và Mường (những người nói ngôn

ngữ Việt - Mường) và Tày và Thái (những người nói

ngôn ngữ Tai). Lê Thánh Tông đối diện với một quốc

gia mới mà cương vực rộng lớn với nhiều khối người có

các động cơ chính trị không thuần nhất, thường xuyên

đều thấy bóng dáng thân tộc của mình trong ấy. Và

truyện kể được đưa vào chính sử quốc gia, đó là hành vi

chuẩn định hóa thành ý thức hệ quốc gia chung với ý

nhiệm nhân dân cùng chung tiên tổ, chất kết dính tưởng

tượng duy trì Đại Việt như một tập hợp anh em, cùng

máu huyết huyền thoại, cao quí và vĩ đại².

¹Nổi bật, được biết đến quen thuộc với tên gọi Truyện họ

Hồng Bàng trong Ngoại kỷ Đại Việt sử ký toàn thư và Lĩnh

Nam trích quái.

²Chủ đề này, sẽ được tôi trình bày chi tiết trong một

chuyên khảo sắp xuất bản. Một phiên bản giản lược, đại quan

có thể xem (M. T. Nguyễn, 2020). Nghiên cứu này là sự đào

sâu và chi tiết về huyền thoại rồng tiên trong cộng đồng Thái ở

Việt Nam, vấn đề hầu như không được các học giả người Việt

Tác giả liên hệ

Nguyễn Mạnh Tiến

Viện Văn học - Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam

Email: manhtiensh@gmail.com

Tạp chí Khoa học Xã hội, Nhân văn và Giáo dục, Tập 10, Số Đặc biệt (2020), 165-173 |165

Nguyễn Mạnh Tiến

Lịch sử diễn giải về sự tương hợp huyền thoại Việt

với Mường³là lấn át so với Thái. Rất ít nghiên cứu đã

chỉ ra sự tương thích của vũ trụ luận Thái với truyện họ

Hồng Bàng. Mặc dù thế, điều ấy không có nghĩa là

huyền thoại về nguồn gốc của Thái xa lạ với các kinh

nghiệm truyện họ Hồng Bàng. Trái lại, huyền thoại Thái

chứa đựng một phiên bản khác về truyện kể cặp tổ tiên

khởi nguyên rồng/rắn - tiên/chim.

Tày - Thái⁵, Cầm (1987) đã chỉ ra khởi nguyên thân tộc

Thái là sự kết hợp của chim én - loài chim biểu tượng

của linh hồn đẳm pú (đàn ông, phía cha) và thuồng

luồng, loài rắn lớn sống dưới nước và có thể lên cạn

biểu tượng của đẳm nái (đàn bà, phía mẹ). Cặp biểu

tượng chim/nam - rắn/nữ là cặp biểu tượng phôi thai

gắn với tín ngưỡng linh hồn Thái. Từ đó, dần nảy sinh

các cộng đồng thân tộc khác (Cầm Trọng gọi là các

cộng đồng totem) của Thái. Đáng chú ý, Cầm (1987) có

một phụ chú mang tính chỉ mục khi nói rõ, thoạt tiên,

người ta ngỡ rằng huyền thoại Thái với cặp

cha/chim/tiên - mẹ/rắn/thuồng luồng là ngược với huyền

thoại Việt là mẹ/chim/tiên - cha/rồng/rắn (rồng nước

cũng là thuồng luồng). Thực ra, Cầm Trọng nhấn mạnh,

đây là môtip hoàn toàn thống nhất, vì cơ bản, nguyên lý

của nó là biểu tượng của hai thị tộc lưỡng hợp. Khi đã

lưỡng hợp thì trai bên rắn lấy gái bên tiên (như Việt), và

có thể diễn ra tiến trình ngược lại (như Thái) (Cầm,

1987, 161-162).

2. Rồng/Rắn/Nước - Chim/Tiên/Cạn: thân tộc

huyền thoại Thái Tây Bắc

Cầm Trọng là học giả đã nhận ra, và nỗ lực chứng

minh bằng các giả thuyết để khớp nối tính chính danh

của Thái như là một thành viên khởi nguyên từ/thuộc

Hồng Bàng thị truyện. Học giả Thái quan trọng này

dường như đã làm một sự tổng hợp ngược với tổ tiên thế

kỷ XV, khi cố gắng chứng minh, huyền thoại Thái là

tương thích với huyền thoại rồng - tiên của người Việt,

mà trong thời hiện đại, đã đồng nhất với quốc gia Việt

Nam⁴. Dựa trên các dữ liệu folklore Thái, đúng hơn là

Đến công trình tiếp theo (Cầm & Phan, 1995), Cầm

Trọng dành hẳn một chương (Chương II) để thực hiện ý

và quốc tế biết đến. Trong đấy, nghiên cứu chú trọng dữ liệu

huyền thoại rồng tiên vùng Thái miền núi Thanh Hóa với những

tư liệu thực địa của chính tôi trong khoảng từ 2016 - 2020. Vùng

Thanh Hóa là đất mà tập đoàn Việt - Mường - Thái thời Lam

Sơn khởi nghĩa đã nổi dậy, chiến đấu và chiến thắng.

³Lịch sử vấn đề khá phong phú, xem: Tư liệu Đông

Dương, quan trọng, phải kể đến Cuisinier (1946), với truyện

kể về Ngu Cơ và Lương Vương; sau 1945, cộng đồng các học

giả miền Bắc Xã hội Chủ nghĩa, đáng chú ý với các nghiên

cứu của (Nguyễn, Đ. C., 1956; Trần & Nguyễn, 1965), và sau

này, [Từ Chi] (Trần T., 1996); các tiểu luận đáng chú ý về sau,

ít nhất gồm: Nguyễn Thị Huế (1982); (Phan & Phan, 1991) in

lại trong (Phan, 2000); ở ngoài Việt Nam, đáng chú ý với các

học giả Nga: Nikulin (2006) và gần đây, một nghiên cứu của

Grigoreva (2015).

những bàn luận về phân ngành Đen - Trắng của Thái, được

xác nhận từ các tộc người bên ngoài, nhất là tộc Tạng - Miến

cư trú cạnh Thái ở bắc Việt Nam. Điều mà, đến các công trình

về sau, sẽ được diễn giải ngoặt hẳn sang một hướng khác, khi

khớp nối Trắng - Đen, như là cặp Chim - Rồng từ huyền thoại.

Công trình lớn thứ hai của Cầm Trọng, năm 1987, Mấy vấn đề

cơ bản về lịch sử kinh tế xã hội cổ đại người Thái Tây Bắc

Việt Nam, dưới một cái tên rất chung chung, nhưng thực chất,

chứa đựng một tham vọng lớn của Cầm Trọng, cơ bản là

nghiên cứu hệ thống thân tộc Thái. Chính trong công trình

này, huyền thoại về thân tộc khởi nguyên Rắn - Chim ở Thái,

chính xác hơn, ở các tộc người thuộc ngữ hệ Tai-Kadai (hay

Tày – Thái như cách gọi trước đây ở Việt Nam) được khớp

nối và cấp cho ý nghĩa vũ trụ luận nền tảng của tộc người.

⁴Theo dõi sự nghiệp Thái học của Cầm Trọng, mà ngay

đối với nhà chuyên môn cũng rất dễ bị trượt đi mối chú tâm

của Cầm Trọng vào sự tổng hợp tính chính danh cho huyền

thoại rồng - chim ở người Thái. Các trước tác của ông, chứa

đựng một khối lượng đồ sộ những thông tin phức tạp và hấp

dẫn về Thái, các bàn luận về rồng - tiên, không tập trung mà

tản mác ra nhiều tác phẩm. Trong công trình đầu tiên, cũng có

thể nói là quan trọng nhất của Cầm Trọng năm 1978 Người

Thái ở Tây Bắc Việt Nam, công trình dân tộc chí này, không

thấy nói đến huyền thoại rồng - tiên ở Thái. Đáng chú ý,

Có một điều thú vị cần chú ý, cũng cuối năm 1987, Cầm

Trọng công bố một nghiên cứu chung với nhà sử học nổi danh

Trần Quốc Vượng về chính vấn đề này (Q. V. Trần, & Cầm,

1987). Khó có thể khẳng định chắc chắn, nhưng có lẽ Trần

Quốc Vượng, với sự phiêu lưu thường thấy của các so sánh sử

học có lẽ đã ảnh hưởng ít nhiều đến các diễn giải trong chuyên

khảo năm 1987 của Cầm Trọng.

⁵Cách gọi phổ biến trước đây ở Việt Nam, chỉ các tộc

người nói ngôn ngữ Tai ở Việt Nam, mà đông nhất là người

Thái và Tày, Nùng hiện nay.

166

ISSN: 1859 - 4603, Tạp chí Khoa học Xã hội, Nhân văn và Giáo dục, Tập 10, Số Đặc biệt (2020), 165-173

đồ tổng hợp sự thống nhất văn hóa các tộc Tày - Thái

hiện nay là diễn ra từ thời các vua Hùng và Thục An

Dương Vương được phản ánh trong thần thoại Lĩnh

Nam chích quái. Chỉ mục này, như thế, rõ ràng cố gắng

gắn các vấn đề Tày - Thái với vua Hùng, và Thục An

Dương Vương, cấp cho các triều đại huyền thoại, bán sử

này những ý nghĩa lớn lao, không nằm ngoài ý đồ tổng

hợp cho tính chính danh và cao cả của thời đại Hùng

Vương như là một nỗ lực lớn trong chủ nghĩa dân tộc

của các học giả mác-xít khoảng nửa sau thế kỷ XX⁶. Sự

“thống nhất”, mà nói chính xác hơn sự gần gũi của các

cư dân Tày - Thái, hay những tộc nói ngôn ngữ Tai ở

khắp Đông Nam Á (gồm cả nam Trung Hoa) là một vấn

đề rộng lớn hơn mà biên giới các vua Hùng huyền thoại

chỉ là một thành tố. Điều đáng quan tâm là, trong nghiên

cứu của mình, dựa trên giả thuyết về phân ngành Đen -

Trắng của người Thái⁷, Cầm Trọng đã chỉ ra được

những mảnh vỡ cho thấy, cộng đồng cư dân Tày - Thái

ở Việt Nam đã có những kinh nghiệm thần thoại khá

tương đồng với thần thoại người Việt.

Nhóm Thái Đen từ lâu đã coi mình là con cháu nòi

Rồng ở nước. Nhóm Thái Trắng thì xem mình như là

hậu duệ của Chim ở cạn. Sách chữ Thái miêu tả kỹ về

“cõi linh hồn người” là Páo Khuôn ghi rằng “hồn âm

vật là loài rồng ở nước”, còn “hồn dương vật là loài

chim én”. Người Nùng nhận mình là Người áo đen (Cần

Slửa Đăm) - thuộc dòng Đen. Người Tày tự nhận mình

là Người áo trắng (Cần Slửa Khao) - thuộc dòng Trắng.

Sự phân đôi ngành Tày - Thái ở Đông Nam Á khá

phong phú, nhưng chúng ta cần lưu ý đến sự phân chia

hai ngành Thái Nước và Thái Cạn (Vân Nam Trung

Quốc). Nước - Cạn ở người Thái chính là Biển - Núi ở

người Việt. Từ đấy, Cầm Trọng đưa đến sơ đồ giả

thuyết về cội nguồn văn hóa Thái trong sự phân chia hai

ngành như sau (Cầm & Phan, 1995, 26-28):

⁶Trường hợp Cầm Trọng là khá thú vị. Học giả Thái này,

có nguồn gốc xuất thân là quí tộc ngành Thái Đen, chính “quá

khứ” của giai cấp thống trị ấy, dường như, đã góp vào “thúc

đẩy” Cầm Trọng “nhiệt tình hơn” với “nhiệm vụ” chứng minh

sự tồn tại có thực và vững chắc về thời đại Hùng Vương.

⁷Mặc dù, chưa dễ chấp nhận tính vững chắc của giả

thuyết phân ngành Thái là Đen - Trắng ở Cầm Trọng nói

chung, bởi mấy lý do: 1. Giả thuyết phân ngành Đen - Trắng

này, chỉ là một trong nhiều giả thuyết về phân ngành Thái

thành Đen - Trắng như đã biết. Đồng thời, trong công trình

quan trọng đầu tiên của Cầm (1978), phân ngành Đen - Trắng

lại đến từ giả thuyết là sự nhìn nhận các tộc người bên ngoài

Thái nhìn về Thái, nhất là những người nhóm Tạng - Miến,

vạch biên giới Đen - Trắng cho các cộng đồng Thái thâm nhập

vào vùng đất của họ. Như thế, giả thuyết phân ngành Đen -

Trắng như là biểu đạt Rồng - Chim chỉ là một trong nhiều giả

thuyết của chính Cầm Trọng. 2. Đồng thời, sự phân chia Thái

thành Đen - Trắng ở Việt Nam, dường như, chưa thực chặt

chẽ. Sự phân ngành này, được thừa nhận rộng rãi ở trong

nước, mà khung Đen - Trắng nới rất rộng. Tuy thế, Thái học

quốc tế lại nhìn nhận ở Việt Nam, ít nhất, còn có khu vực Thái

Đỏ. Sự lãng quên, làm mờ đi ngành Thái Đỏ, như có học giả

nhận định, chỉ thấy diễn ra ở Việt Nam. Đất của ngành

Như thế, huyền thoại về tổ tiên Tày - Thái cổ như là

một sự kết hợp của Rồng - nước và Chim - cạn chi phối

mọi quan hệ thân tộc nền tảng. Mở rộng và chi tiết, Cầm

Trọng dẫn thêm một sơ đồ:

Thái Đỏ, một phần lớn chính là đất của người Thái Thanh

Hóa, lực lượng của quân Lam Sơn.

Dù sao, cần nhấn mạnh, không dễ đồng tình với Cầm

Trọng về phân ngành Thái Việt Nam là hai ngành Đen -

Trắng, nhưng ở đây, nghiên cứu này chỉ sử dụng các tri thức

trong huyền thoại Tày - Thái kết nối vào biểu tượng Rồng -

Chim khởi nguyên để thấy được Hồng Bàng thị truyện thực

chất là một sự tổng hợp nhiều yếu tố “bản địa”, ở các tộc

người - quyền lực nhất làm thành cấu trúc chính trị xã hội tộc

người Đại Việt thế kỷ XV.

167

Nguyễn Mạnh Tiến

tiên ngành Thái Đen⁸. Người Thái, theo truyện kể dân

gian và văn hóa của họ, cũng đội ơn rùa, nên người Thái

Đen Tây Bắc treo hình nộm rùa lên đầu cột gọi là Xau

hẹ (cột thiêng). Sự tương đồng ấy là đáng ghi nhận,

nhưng dù sao vẫn chưa đủ giữ chân sự thận trọng trong

các phân tích, bởi, sự tương đồng của các mảnh đoạn

truyện kể các tộc người, nhất là các tộc người gần nhau

về mặt văn hóa như Việt - Thái - Mường đều trồng lúa

nước là không khó tìm ra điểm tương đồng nếu được

tiến hành so sánh. Dù sao đi nữa, thì Cầm Trọng đã giúp

chúng ta nhận thấy mấu chốt quan trọng nhất, ở các tộc

người Tày - Thái, trong nhiều huyền thoại về nguồn gốc

của họ, mà nổi tiếng hơn cả chính là truyện quả bầu,

ngoài ra, còn có các lớp kể huyền thoại về tổ tiên khởi

nguyên là sự kết hợp của hai dòng họ Rồng/Rắn -

Tiên/Chim.

Việc chứng minh tính rộng lớn của quan niệm hôn

phối nguồn cội Rồng - Chim ở Tày - Thái, được dẫn

giải bởi Cầm Trọng, như ta sẽ thấy, là để dẫn đến một ý

đồ quan trọng hơn nữa của ông phía sau, đó chính là:

một bộ phận của người Tày - Thái cổ, “từ mấy ngàn

năm trước” sẽ là tổ tiên của Việt cổ, tức tổ tiên của Kinh

- Mường (Cầm & Phan, 1995, 35). Hậu thuẫn cho quan

niệm của Cầm Trọng từ các nghiên cứu ngôn ngữ học,

với việc phát hiện ra các yếu tố Tày - Thái trong tiếng

Việt như quan điểm của Maspero, hay từ ngôn ngữ,

Phạm Đức Dương chỉ ra văn hóa lúa nước Việt bén rễ

của văn hóa lúa nước Tày - Thái (xem cụ thể: (Cầm &

Phan, 1995, 35) và toàn chương II). Và giờ đây, Cầm

Trọng trong một công trình viết chung với một nhà dân

tộc học/quan chức Phan Hữu Dật, muốn bồi đắp, minh

chứng thêm, cho sự kết nối Việt - Mường như là một

thành tố của khối Tày - Thái trong chính huyền thoại

khởi nguyên cặp kết hợp thân tộc nguyên cội, thần thoại

Rồng – Chim. Điều này, thể hiện dưới ngay chính sơ đồ

tổng hợp sau (Cầm & Phan, 1995, 45).

Ngu Háu hay Ngưu Hống - chỉ người Thái Đen Tây

Bắc, từ rất sớm đã bước vào chính sử người Việt, ngay

từ những ngày đầu lập quốc, tập đoàn này đã sang triều

cống Đại Việt đầu thời Lý (1067). Sử tâm linh Thái Đen

Tây Bắc, như một tự sự cuối đời của Cầm Trọng: “loài

rồng ở nước là biểu tượng mẹ tổ. Trải qua

Sự mở rộng các yếu tố Tày - Thái nằm trong huyền

thoại Việt/Kinh được Cầm Trọng tiếp tục lấn sang các

cấp độ tương đồng của truyện kể dân gian và biến âm

ngôn ngữ học. Những gợi ý như từ truyện Thục Phán

xây Loa thành, nhận sự trợ giúp của rùa vàng - biến thể

khác của cha rồng ở nước, tương tự ở người Thái là

rồng ở nước cũng biến thể thành hổ mang (ngu háu), tổ

⁸Hổ mang là loài rắn cạn, nhưng trong huyền thoại Thái

lại xuất hiện từ nước, trú ngụ ở ao Nong Luông (trung tâm

Chiềng Ly, Thuận Châu) (Cầm & Phan, 1995, 41). Thủ lĩnh

Lò Lẹt về sau trưng dụng biểu tượng có sắn này, vật chất hóa

dựng làm hiệu kỳ để tập hợp sức mạnh tổng thể người Thái.

168

ISSN: 1859 - 4603, Tạp chí Khoa học Xã hội, Nhân văn và Giáo dục, Tập 10, Số Đặc biệt (2020), 165-173

ngàn năm lịch sử, rồng đã biến thành thần tượng rắn hổ

mang tức Ngu Háu. Cho dù rắn này là loài sống trên

cạn, nhưng người Thái Đen lại đặt nó trong sự biến

thiên từ loài rồng, nên thần tượng Ngu Háu (hổ mang)

vẫn không thoát ly khỏi không gian tâm linh nước. Có

lẽ cũng từ tâm linh đó, thời Lò Lẹt đã xuất hiện lá cờ

đuôi nheo màu đen tượng trưng nước, xung quanh viền

vải đỏ cắt lượn sóng. Ở giữa là hình tượng rắn hổ mang

(Ngu Háu) trắng, trong tư thế đương bơi trong lòng

nước. Trên đầu rắn có mào đỏ uốn hình vòng bay về

phía sau. Mắt rắn cắt tròn điểm vào như một dấu chấm

đỏ trên phần đầu, nhỏ nhẹ. Không biết vào thời Lò Lẹt,

người ta đã sử dụng lá cờ này như thế nào? Trước cách

mạng tháng Tám năm 1945, lúc tác giả 10 tuổi, vẫn còn

thấy người ta dựng lá cờ này trong các gian thờ cúng tổ

tiên ở các nhà sàn quý tộc đứng đầu châu mường:

Thuận Châu, Mường La (thị xã Sơn La) và Mai Sơn;

hoặc còn dựng trong miếu thờ cụ chủ Lò Lẹt ở khu gò

Đon Cang phía đầu ao lớn Mường Muổi. Lá cờ ấy vẫn

mang tên truyền thống tâm linh cụ chủ Hổ mang (Pú

chảu Ngu háu). Theo chu kỳ năm, vào dịp lễ hội Xên

mường, người ta dựng ngọn cờ này tại mặt tiền của bàn

cỗ lớn "cúng thần mường". Trong dịp ấy lá cờ như được

dịp tung bay trước gió, hoà cùng tiếng cong mường,

chiêng cồng, chũm chọe rộn ràng một cuộc múa xoè

vòng tập thể, thật vui thay.” (Cầm, 2015).

mơng đaư chăng mi khoăn lông khoăn nhinh tăm lở”)

(Chu & Cầm, 2005, 17-18).

3. Rồng/Rắn/Nước - Chim/Tiên/Cạn: thân tộc

huyền thoại Thái Thanh - Nghệ

Những phân tích của Cầm Trọng về huyền thoại

rồng - chim của người Thái, dù không chỉ rõ nguồn địa

lý đính kèm, nhưng đôi khi như chính tên gọi của

chuyên khảo viết chung mang tính cẩm nang Văn hóa

Thái Việt Nam (Cầm & Phan, 1995), nghĩa phát ra của

nó, trong những trường hợp này nghiễm nhiên đại diện

cho tổng thể người Thái ở Việt Nam. Thực chất, với

những quan sát dân tộc học bám sát thực địa, người ta

chỉ có thể chấp nhận các dữ liệu phân tích của Cầm

Trọng tương hợp hơn với diện trường người Thái ở Tây

Bắc, điều mà chính Cầm, (1978, 1987) cũng nhận thấy

khi trong các chuyên khảo viết riêng của ông, bao giờ

tên các chuyên khảo cũng chỉ nguồn cụ thể Thái [ở] Tây

Bắc. Cộng đồng Thái ở Việt Nam, khái niệm này có cơ

sở để tồn tại nhưng cũng cần được hiểu một cách uyển

chuyển. Thái vốn không đơn thuần chỉ là một khối

“cộng đồng dân tộc Thái” có tính đơn nhất, xuyên thấu,

mà vốn là nhiều cộng động văn tự với các truyền thống

văn hóa, lịch sử nhiều khác biệt⁹. Bởi thế, thông qua hệ

thống dẫn liệu dân tộc học, các phân tích của Cầm

Trọng rõ ràng không mang tính đại diện cho Thanh -

Nghệ, nhất là vùng Thái Thanh Hóa - đất sinh thành

đoàn quân Lam Sơn năm nào.

Diễn giải kiểu Cầm Trọng, về sau, tiếp tục được tái

sản xuất, củng cố, nối dài, nhân bản thêm quyền lực tự

sự Rồng - Tiên trong cư dân Thái (Cầm, 2005; Hoàng,

2015, 160-171). Trong một công trình Cầm Trọng tham

gia cùng Chu Thái Sơn mang tính giới thiệu tổng quan

về Thái Việt Nam cung cấp thêm/lại dữ kiện củng cố

tâm thức Thái duy trì vững chắc niềm tin mẹ - chim -

cạn/núi và cha - rồng - nước. Ở mường Lay, truyện kể

người Thái trắng nơi đây, hàng năm vào tháng 5 âm

lịch, thần chim én ở hang núi cao, hóa rồng cái, đào đất

thành ống dẫn ngầm xuống cõi nước dẫn rồng đực lên

ngọn núi bên cạnh để hợp đôi. Vì thế, Chiềng Vai trung

tâm mường Lay xưa người ta chọn hai ngọn núi để đặt

tên tạo và nàng nằm bên bờ sông Đà, “chứa đựng linh

hồn đất - nước” của mường. Mở đầu đám cưới người

Thái trắng ở Phong Thổ, khi ông mối cất lời bài Mối

nàng (Xứ nang) có câu: “…Tìm đến hang sâu ở đất

mường nào mới có loài chim én. Đỉnh cao ở mường nào

mới có linh hồn rồng - hồn nữ nhi soi dáng vẻ đẹp xinh”

(“Cựt ha thẳm mơng đaư chẵng mi neo én. Dú đởi ten

Để có thể hiểu được sát thực hơn với các tồn tại của

truyền thống địa phương vùng Thái Thanh Hóa, cần có

những dẫn liệu cụ thể của vùng đất về sự trôi nổi của

huyền thoại rồng - tiên trong tâm thức tộc người nơi đây.

Trong truyền thống của nhóm Thái tự xưng Phủ

Tày, hay nhóm Thái bắc Thanh Hóa hoặc Thái sông Mã

với truyền thống pha trộn sâu đậm Việt - Mường, đáng

chú ý, người ta biết đến trong truyền thống của họ một

phiên bản khác của Đẻ đất đẻ nước người Mường đó là

Tảy ắm oóc nặm đín, hai cái tên này, hai văn bản thiêng

truyền khẩu đều cùng mang ý nghĩa Đẻ đất đẻ nước.

⁹Có thể xem mô tả của (Mukdawijitra, 2007).

169

Nguyễn Mạnh Tiến

Huyền thoại này¹⁰, trong thần thoại Thái thấy xuất hiện

motif đẻ ra trứng với cặp chim Ốn Tôn khổng lồ. Chim

mái mỏ sắt, trống mỏ đồng, sau khi: “Đạp nhau như

cơm bữa/ Nhảy nhau như cơm sáng, cơm chiều”, chim

mái sinh ra sáu cái trứng. Những quả trứng khởi nguyên

này, quen thuộc với motif sinh nở thần kỳ của tư duy

thần thoại, được mô tả đẻ ba năm mới ấp, ấp ba năm

mới nở. Sáu quả trứng này, hai quả nở trời đất, hai quả

nở ra hai con người là ông và bà Chu Cún, hai quả nở ra

(vàng hóa) nước và (cây hóa) lửa. Đó là một phần của

khởi nguyên trời đất con người. Thần thoại khởi nguyên

này, tiếp tục sự sản sinh loài người với cặp đôi anh em

loạn luân Tạo Cặp và Nàng Que vốn được biết đến phổ

biến ở vùng Thái và Khơ Mú Thanh Hóa¹¹. Đồng thời,

một lần nữa các yếu tố thần thoại Mường tái hiện khi

Tảy ắm oóc nặm đín tái hiện motif cây si thần, cây vũ

trụ và hành động chặt cây vũ trụ vốn rất nổi tiếng trong

sử thi Mường. Motif trứng nở loài người, trời đất trong

thần thoại Thái Phủ Tày, không thể không làm gợi nhắc

đến trứng chim Tùng chim Tót của bản sử thi Mường¹².

Một truyền thống văn nghệ pha đẫm các yếu tố Thái -

Mường là di sản chung của cả Mường và Thái Thanh

Hóa. Điều này, là không tồn tại ở cộng đồng Thái Tây

Bắc. Chính vì cùng chia sẻ chung những yếu tố văn

hóa, người Thái và Mường Thanh Hóa cũng có chung

những nhân thần, có tư cách thần bản mường cộng

đồng có xuất thân lịch sử. Các nhân vật như Cầm Bá

Thước, Hà Văn Mao được thờ ở nhiều bản làng. Và,

nổi tiếng hơn cả như một thần bảo hộ chung cộng đồng

Thái, Mường và Việt vùng Thanh Hóa không ai khác

chính là vua Lê Lợi.

Ở phía Nam Thanh Hóa, mật tập trong hai huyện

Thường Xuân, Như Xuân, người Tày Dọ hay còn gọi

Thái sông Chu có địa lý cư trú cận kề các vùng người

Mường, như Ngọc Lạc và đáng chú ý nhất là huyện

Thọ Xuân - nơi khởi phát của ông quan lang mường

Lam Lê Lợi năm nào. Người Thái nơi đây tồn tại một

hệ thống tín ngưỡng đặc thù tôn thờ cặp cha mẹ

chim/tiên - rồng của tộc người. Ở những khúc sông sâu

người Thái thường coi đó là nơi trú ngụ của mẹ Rồng,

và nó được hình dung là thông lên các đỉnh núi cao,

nơi có cha Chim trú ngụ. Đây chính là những địa điểm

người Thái xưa lập đền thờ mẹ nước. Thời xưa, hẳn

tồn tại nhiều địa điểm như thế, ngày nay, nổi bật hơn

cả người ta có thể tìm thấy di tích này ở bản Chiềng,

mường Luộc (xã Xuân Lộc) huyện Thường Xuân. Ở

vùng Như Xuân, thông tin về nơi thờ thần nước hay

thờ mẹ tại nhiều địa điểm trên sông Chàng, nổi bật

nhất còn lại là một địa điểm nằm trên khúc nghềnh của

Thác Cổng Trời được dân địa phương gọi là Xuân

Nàng¹³. Những dẫn liệu này, và nhiều địa chỉ thờ

xuốm náng dọc sông Chàng, sông Chu và các phụ lưu

cho thấy, tín ngưỡng này từng phổ biến trong cộng

đồng Thái Dọ phía nam Thanh Hóa.

¹⁰Ở vùng Thái Phủ Tày, tư liệu này được biết đến gồm

các văn bản sưu tầm, phiên âm Thái và dịch nghĩa Việt của

các tác giả người Thái như Cao Bằng Nghĩa và Hà Nam Ninh.

Tư liệu chưa xuất bản, sưu tầm cá nhân.

Huyền thoại này, cũng xuất hiện ở Thái Mai Châu, với

văn bản đã được công bố Ẳm Ệt Luông (1972). Thái Mai Châu

(Hòa Bình) và Thái mường Khoòng (Cổ Lũng, Bá Thước,

Thanh Hóa) vốn là một gốc. Khoảng cuối thế kỷ XIII, ba anh

em họ Hà Công ở Bắc Hà (Lào Cai) vì thiếu đất đã xuôi sông

Hồng đi tìm vùng đất mới. Người anh cả đến mở mường ở

vùng Mộc Châu. Người anh hai đến mở mường ở Mai Châu.

Người em út đi tiếp, đến mở mường Lầu, mường Khoòng ở

vùng Cổ Lũng Bá Thước.

¹¹Cặp đôi này, về sau sinh quả bầu là nguồn gốc loài

người. Ở bản kể Thái họ học châu chấu “nhảy nhau” mà sinh

loài người. Ở bản kể Khơ Mú thuộc Mường Lát thì có con

chim bay qua nói hai em phải ngủ với nhau, từ đó sinh loài

người.

Xã Xuân Lộc huyện Thường Xuân hiện nay còn lưu

giữ hệ thống di tích Xuốm náng khá “hoàn chỉnh”.

Thông tin từ các nhà Thái học địa phương cho biết

xuốm náng (nghĩa là buồng nàng) là một vũng nước sâu

trên con sông Luộc, được giải thích là nơi trú ngụ của

¹³Xuân Nàng đây là cách Hán Việt hóa từ Xuốm Náng.

Người Tày Dọ là cộng đồng có lối viết theo qui tắc Hán tự, và

cư trú gần người Việt nhất. Cộng đồng này, về mặt địa lý trên

đất Việt Nam hiện nay, là cộng đồng cư trú gần biển nhất, ở

Thanh Nghệ, họ cư trú ở những nơi chỉ cách biển khoảng 50km.

¹²Huyền thoại Mường khởi sinh ở mường Ống, sát cạnh

là các mường Ca Da, và mường Ký, mường Khoòng của

người Thái, nơi các học giả địa phương sưu tầm và chú dịch

cho văn bản Tảy ắm oóc nặm đín.

170

ISSN: 1859 - 4603, Tạp chí Khoa học Xã hội, Nhân văn và Giáo dục, Tập 10, Số Đặc biệt (2020), 165-173

mẹ rồng. Nơi này được cho là thông lên một ngọn núi

cao thuộc dãy Bù Kha (người địa phương gọi là Pú

Ngúa) để thi thoảng mẹ rồng gặp cha chim là loài chim

én (trao đổi cá nhân với Hà Bá Tâm 2017, và tác giả đã

công bố năm 2018)¹⁴. Một dị bản khác ở địa phương

cho biết, Xuốm náng (buồng nàng) là nơi mẹ rồng ở,

thông với Kanh pá (Thác bà) trên núi nơi có bố rồng¹⁵.

Tài liệu tham khảo

Ẳm ệt luông (V. T. Khà, Trans.). (1972). Ty Văn hóa

Thông tin tỉnh Hòa Bình.

Cầm, T. (1978). Người Thái ở Tây Bắc Việt Nam. Khoa

học xã hội.

Cầm, T. (1987). Mấy vấn đề cơ bản về lịch sử kinh tế xã

hội cổ đại người Thái Tây Bắc Việt Nam. Khoa

học Xã hội.

Cầm, T. (2005). Những hiểu biết về người Thái ở Việt

Nam. Chính trị Quốc gia.

Cầm, T. (2015). Người Thái xây dựng miền Tây Bắc

trong thời gian cuối thế kỷ XIII qua XIV sang đầu

thế kỷ XV. http://repository.vnu.edu.vn/handle/

VNU_123/243.

Cầm, T., & Phan, H. D. (1995). Văn hóa Thái Việt Nam.

Văn hóa Dân tộc.

Chu, T. S., & Cầm, T. (2005). Người Thái. Trẻ.

Cuisinier, J. (1946). Les Muong: Geographie Humaine

et Sociologie. Institut d’ethnologie.

Người Tày Dọ ở Nam Thanh Hóa, đồng tộc với họ

vốn đông đảo ở đường 7A Nghệ An còn được gọi với

tên địa phương phổ biến là Tày Mường hay Thái phủ

Quỳ Châu. Huyền thoại rồng tiên ở Thái Nghệ An là

phong phú. Ở đây, đơn cử chỉ dẫn một dữ liệu chính yếu

là những chú giải xoay quanh văn bản huyền thoại Thái

Quam Khun Tinh kể về thủ lĩnh Thái Khủn Tỉnh - người

mang dòng máu của người và rồng, sau kết hôn với

vượn (nòi tiên trên trời) đẻ ra tạo Ám Cai là tổ tiên Thái

cả Nghệ An và Tây Bắc (Sầm, 2006).

4. Kết luận

Grigoreva, N. (2015). The Muong Epics of “The Birth of

Tóm lại, dù còn thiếu hiểu biết chi tiết về các truyền

thống địa phương Thái vốn luôn đa dạng và phức tạp.

Nhưng các dữ liệu về sự trôi nổi của huyền thoại rồng

tiên trong các cộng đồng Thái ở Tây Bắc, vùng núi

Thanh Hóa, Nghệ An được cung cấp trong nghiên cứu

này cũng đã đủ cơ sở xác tín về sự tồn tại khá vững

chắn lớp kể huyền thoại về tổ tiên khởi nguyên là sự kết

hợp của hai dòng họ Rồng/Rắn - Tiên/Chim ở cộng

đồng Thái Việt Nam. Từ đó, góp phần nới rộng không

gian tưởng tượng về cha rồng mẹ tiên như là di sản

chung của Việt Nam đa tộc người có nguồn cội Đông

Nam Á.

the Earth and Water” in

Viet-Muong

Comparative Perspective: An Alternative Vision of

the Common Past (SSRN Scholarly Paper ID

2708982). Social Science Research Network.

https://doi.org/10.2139/ssrn.2708982

Hà, B. T. (2018). Người Tày Dọ và tín ngưỡng thờ trời.

Tạp chí Văn hóa Dân gian, 3(177).

Hoàng, L. (2015). Người Tày Thái cổ ở Việt Nam. Đại

học Quốc Gia Hà Nội.

Mukdawijitra, Y. (2007). Ethnicity and multilingualism:

The case of ethnic Tai in the Vietnamese state

[Doctoral thesis]. University of Wisconsin.

Nguyễn, Đ. C. (1956). Lược khảo về thần thoại Việt

Nam. Văn Sử Địa.

Nguyễn, M. T. (2020). Con rồng cháu tiên: Huyền thoại

Việt - Mường - Thái. Tạp chí Sông Hương, 376.

Nguyễn, V. H. (2013). Tục lập bản Mường và lệ tế thần

núi, thần nguồn nước của người Thái Đen vùng

Tây Bắc. Thời Đại.

Nikulin, N. I. (2006). Dòng chảy văn hóa Việt Nam.

Văn hóa - Thông tin.

Phan, N. (2000). Thư xét văn hóa, văn học bằng ngôn

ngữ học. Thanh niên.

¹⁴Cấu trúc kể này, cũng được tôi ghi nhận ở Như Xuân,

của hậu duệ các dòng tạo mường Lựu và mường Chang cũ.

¹⁵Hình ảnh và nội dung mở rộng bản kể này, xem phần

Phụ lục hình ảnh phía sau. Thực chất, nghi lễ này là một nghi

lễ khá quen thuộc trong cộng đồng Thái, có khi được biết với

tên tục tế thần núi. V. H. Nguyễn (2013, 128-131) có nói đến

Quám tay mưa lai là truyền thuyết kể về cha chim én mà mẹ

thuồng luồng sinh ra bầy con là tổ tiên Thái ngày nay, dòng

anh là Thái Trắng và dòng em là Thái Đen. Xưa, cờ hiệu Thái

Trắng là cờ đuôi nheo đỏ vẽ hình chim én còn cờ hiệu Thái

Đen thì vẽ hình thuồng luồng.

171

Nguyễn Mạnh Tiến

Phan, N., & Phan, Đ. N. (1991). Thử xây dựng lại hệ

thống thần thoại Việt - Mường. Tạp chí Văn hoá

Dân gian, 1.

Sầm, V. B. (2006). Huyền thoại Khủn Tinh - những cứ

liệu bên ngoài một lễ hội. Tạp chí Văn hoá Nghệ

An, 71.

Trần, Q. V., & Nguyễn, D. B. (1965). Một vài nhận xét

về mối quan hệ Mường - Việt và quá trình phân

hóa giữa tộc Mường và tộc Việt. Thông báo Sử

học, Tập V, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội.

Trần, T. (1996). Người Mường ở Hòa Bình. Hội Khoa

học Lịch sử Việt Nam.

Trần, Q. V., & Cầm, T. (1987). Thái Đen Thái Trắng và

sự phân bố cư dân Tày Thái cổ ở Việt Nam. Tạp

chí Nghiên cứu Lịch sử, 5, 236-237.

RONG/RAN/NUOC - CHIN/ TIEN/CAN: THE KINSHIP OF THE LEGENDARY THAI

Nguyễn Mạnh Tiến

Institute of Literature - Vietnam Academy of Social Sciences

Abstract: This study processes and analyses the documentation about Thai, of which, the most important one is the material in

the field. Thereby, the popularity of the rong-tien legend has been shown to exist in Thai communities, including North-West Thai and

Thai in the Thanh hoa - Nghe an highland. Since then, the research gives conclusion about the universality of the rong-tien legend in

the multi-ethnic Vietnamese nation.

Key words: Thai; Viet; Muong; rong-tien legend.

PHỤ LỤC HÌNH ẢNH

Xuốm náng ngày nay,

trên dòng sông Luộc đã cạn

dòng, bị phá hủy một phần

do nổ mìn và hoang phế cả

trong tự nhiên lẫn trong ký

ức những người Thái trẻ tuổi

Xuân Lộc

172

ISSN: 1859 - 4603, Tạp chí Khoa học Xã hội, Nhân văn và Giáo dục, Tập 10, Số Đặc biệt (2020), 165-173

Kanh pá ngày nay, nằm ở

tận cùng bản Bà, trên núi cao,

cũng như xuốm náng, giờ đây

đã hoang phế trong ký ức lãng

quên người Thái trẻ tuổi ở đây.

Xuốm náng (Buồng nàng) nơi mẹ rồng. Phiến đá trắng là nơi giường nàng nằm ở bản Chiềng và Kanh pá (Thác

bà) là nơi thông lên đỉnh núi nơi cha rồng/chim ngụ ở bản Bà, đều thuộc xã Xuân Lộc (mường Luộc xưa), huyện

Thường Xuân, tỉnh Thanh Hóa.

Thông tin từ một số cụ cao niên họ Cầm Bá, hậu duệ dòng tạo mường Luộc xưa và người Thái ở bản Chiềng, kể

từ trung tuổi trở lên ai cũng biết ít nhiều di tích Xuốm náng. Tích xưa truyền, tạo mở mường Luộc thuở xưa không có

con. Một hôm, ông nhặt được hai quả trứng ở Xuốm náng, đem về cho gà ấp thì nở thành hai con rồng. Hai rồng con

này rất hiếu thảo, thương cha mẹ nuôi. Hàng năm đến tháng 8, mùa nước dâng hai rồng lại bơi ra Xuốm náng, người

dân nói nó về chơi thăm cha mẹ rồng. Mùa nước rút, rồng lại về ở với bố mẹ nuôi. Khi ông bà chết, hai rồng mai táng

chu đáo. Hai rồng này chính là con của cặp cha mẹ rồng ở Xuốm náng (bản Chiềng) và đỉnh thác Kanh Pá (bản Bà).

Hai nơi này cách nhau độ 2 km đường chim bay, thuộc hai bản khác nhau nhưng thông với nhau. Người xưa truyền

lại, thả hoa chuối ở đỉnh thác Kanh Pá thì thấy nó mất hút và sau đó nổi lên ở Xuốm náng hoặc hồ Ná Khổ (đã bị lấp).

Các địa điểm này có hang ngầm thông với nhau dưới lòng đất. Chính các hang ngầm ấy tạo nên các hóm nước xoáy

có thể lọt cả con trâu, sâu, đen hoắm khiến các tâm hồn Thái chất phác kinh sợ, thờ cúng. Cạnh giường nàng, xưa có

hai hõm nước xoáy đen. Các địa điểm trên, do vậy, đều là di tích thiêng của người Thái, không mấy ai dám đến đùa

nghịch. Mấy chục năm trước, trong dòng chảy suy tàn các địa điểm linh thiêng trong thời đại mới, hồ Ná Khổ đã bị

lấp, Xuốm Náng thì bị đặt mìn lấy đá nung vôi, phá đi cơ bản các tảng đá bao quanh, vốn rất đẹp để phục vụ việc

người Thái bỏ nhà sàn, làm nhà trệt kiểu Kinh ở đây. May thay, chút kinh sợ cuối cùng trong tâm hồn Thái trẻ tuổi đã

khiến tay đặt mìn chừa lại đúng duy nhất tấm giường nàng. Ngày nay, khi cơ bản các dòng sông miền núi cạn dòng,

sông Luộc giờ như một lạch nước nhỏ, Xuốm Náng lọt vào phía sau một khu vườn nhà dân, dù lãng quên nhưng vẫn

nhận được sự kính trọng của cộng đồng Thái về một di tích xưa vốn quan trọng nơi mẹ rồng huyền thoại từng ở.

173

9 trang yennguyen 21/04/2022 1220

Download

Bạn đang xem tài liệu "Rồng/rắn/nước - Chim/tiên/cạn: Thân tộc huyền thoại Thái", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên

File đính kèm:

rongrannuoc_chimtiencan_than_toc_huyen_thoai_thai.pdf