Phong tục lễ tết cổ truyền của người Việt trong văn học trung đại Việt Nam
Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 1, 2021, 97-109
PHONG TỤC LỄ TẾT CỔ TRUYỀN CỦA NGƯỜI VIỆT
TRONG VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VIỆT NAM
Trần Thị Kim Thu
Khoa Khoa học Xã hội và Nhân văn, Trường Đại học Khánh Hòa
Tác giả liên hệ: tranthikimthu@ukh.edu.vn
Lịch sử bài báo
Ngày nhận: 20/5/2020; Ngày nhận chỉnh sửa: 22/6/2020; Ngày duyệt đăng: 29/8/2020
Tóm tắt
Văn học trung đại Việt Nam và văn hóa dân gian có mối quan hệ chặt chẽ. Các yếu tố của văn
hóa dân gian đã trở thành một phần chất liệu trong sáng tác văn học trung đại. Với hướng tiếp cận
văn học từ văn hóa bài viết tổng hợp, phân tích, bàn luận về một số phong tục lễ Tết cổ truyền của
người Việt như thưởng hoa, sắm Tết, dựng cây nêu, đốt pháo, đón giao thừa, mừng xuân, chúc Tết,
chơi xuân qua các tác phẩm văn học trung đại Việt Nam tiêu biểu. Bên cạnh bức tranh đầy màu sắc
về phong tục lễ Tết, các tác phẩm còn ẩn chứa những tâm sự thầm kín của các nhà văn, nhà thơ về
sự đổi thay, nhiễu nhương của thời cuộc cùng với mong ước có một đời sống tốt đẹp hơn. Qua đó,
bài viết góp phần nâng cao năng lực cảm thụ văn chương đồng thời phục hồi nét đẹp văn hóa Tết
cổ truyền của dân tộc.
Từ khóa: Phong tục, Tết, văn học trung đại, văn hóa dân gian.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
TRADITIONAL TET CUSTOMS IN VIETNAMESE
MEDIEVAL LITERATURE
Trần Thị Kim Thu
Social Sciences and Humanities Department, University of Khanh Hoa
Corresponding author: tranthikimthu@ukh.edu.vn
Article history
Received: 20/5/2020; Received in revised form: 22/6/2020; Accepted: 29/8/2020
Abstract
Vietnamese medieval literature and folklore are closely related. Folklore’s elements have become
the part of materials in Vietnamese medieval literary works. On the cultural perspective and via these
typical works, the article synthesizes, analyses and discusses some traditional Tet customs such as
enjoying flowers, shopping for Tet, setting up the Neu tree, setting off firecracker, welcoming New
Year’s Eve, greeting the New Year’s first day, exchanging New Year’s wishes, and enjoying the spring
festivals. Besides the colorful picture of the Tet customs, these works also contained inner feelings
of writers about the change and harassment of historical periods and had a wish for better life.
Thereby, the article aims to improve the ability of perceiving literature and to restore the cultural
beauty of Vietnamese traditional Tet.
Keywords: Custom, folklore, medieval literature, Tet.
97
Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn
1. Đặt vấn đề
những công trình nghiên cứu lớn, chưa là sản
phẩm độc lập mà chỉ xuất hiện như một nội
dung nhỏ khi tìm hiểu về một tác giả văn học.
Bài viết “Phong tục lễ Tết cổ truyền của người
Việt trong văn học trung đại Việt Nam” chọn
hướng tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa với
mong muốn một nghiên cứu có cơ sở lí luận và
thực tiễn, có hệ thống, tổng hợp và phân tích
khá đầy đủ, chi tiết các tác phẩm thơ văn trung
đại về đề tài. Từ đó, bài viết góp phần nâng cao
năng lực cảm thụ văn chương và khám phá vẻ
đẹp văn hóa dân gian qua phong tục lễ Tết cổ
truyền của người Việt.
Một trong những mối quan tâm lớn của xã
hội đương đại là việc giữ gìn bản sắc văn hóa
của dân tộc. Văn hóa được xác định là nền tảng,
động lực, mục tiêu của sự phát triển ở nhiều
quốc gia, trong đó có Việt Nam. Trong bối cảnh
xã hội ngày nay, bản sắc văn hóa dân tộc đứng
trước nguy cơ bị mai một, việc tìm hiểu văn
học dưới góc nhìn văn hoá đang là cách tiếp
cận phổ biến và được khẳng định. Bởi giữa văn
học và văn hóa có mối liên hệ hết sức chặt chẽ,
“Văn học là tấm gương của văn hoá”, “Trong
tác phẩm văn học, ta tìm thấy hình ảnh của văn
hoá qua sự tiếp nhận và tái hiện của nhà văn”
(Huỳnh Như Phương, 2009, tr. 20), “Văn học
phản ánh toàn bộ những sắc thái, diện mạo của
văn hoá, biểu hiện trong đời sống từ kinh tế, xã
hội, chính trị, đạo đức, pháp luật đến phong tục,
tập quán, lối sống, đi đứng, nói năng” (Nguyễn
Duy Bắc, 2006, tr. 158). Vì thế, trong các thành
tố của văn hóa, văn học là loại hình nghệ thuật
đến được với người tiếp nhận thuận lợi nhất,
là thành tố góp phần phục hồi văn hóa dân tộc
đắc lực nhất.
2. Nội dung
2.1. Vài nét về văn hóa dân gian và Tết
cổ truyền trong văn học trung đại Việt Nam
Thời kì Đại Việt, cùng với sự phát triển của
nhiều lĩnh vực trong xã hội là phát triển mạnh
mẽ về văn hóa. Nền văn hóa dân tộc, bên cạnh
bộ phận văn hóa dân gian sẵn có, còn xuất hiện
nhiều bộ phận khác, trong đó nổi bật có văn hóa
bác học. Trong khi văn hóa dân gian là một thực
thể sống, nảy sinh, tồn tại và phát triển gắn với
sinh hoạt văn hóa cộng đồng thì văn hóa bác
học phát triển trên cơ sở hình thành nhà nước
phong kiến với các hệ tư tưởng giao lưu tiếp
biến, nổi bật nhất là Nho, Đạo, Phật. Với sức
ảnh hưởng mạnh mẽ của tam giáo, dù có lúc văn
hóa bác học chi phối văn hóa dân tộc nhưng nó
vẫn không nhấn chìm được văn hóa dân gian,
vì văn hóa bản địa tồn tại lâu đời và có tính nội
sinh mạnh mẽ. Ngược lại, văn hóa dân gian vừa
tiếp tục phát triển vừa là cội nguồn nuôi dưỡng
văn hóa bác học. Những dấu ấn của văn hóa dân
gian như tư tưởng yêu nước, yêu thương con
người; quan niệm thẩm mĩ về thiên nhiên, con
người; tín ngưỡng thờ cúng, phồn thực; phong
tục giao thiệp, ăn mặc, lễ Tết… được phản ánh
đặc sắc trong nhiều tác phẩm văn học trung đại
là minh chứng sống động về nội lực của văn
hóa dân gian trong sự vận động và phát triển
văn hóa dân tộc.
Nghiên cứu văn học Việt Nam từ văn hoá
vừa góp phần tiếp cận văn học qua cái nhìn
mới mẻ hơn, nhờ đó cũng khẳng định được
sức sống mãnh liệt và bản sắc độc đáo của văn
hoá Việt Nam trong nền văn học nước nhà nói
riêng và đời sống dân tộc nói chung. Nhiều
công trình nghiên cứu tiêu biểu đã làm cơ sở
cho hướng tiếp cận vấn đề của bài viết như:
Hồ Xuân Hương hoài niệm phồn thực (Đỗ Lai
Thuý, 1999), Văn học và văn hoá từ một góc
nhìn (Phùng Quý Nhâm, 2003), Văn học trung
đại Việt Nam dưới cái nhìn văn hóa (Trần Nho
Thìn, 2007), Giá trị văn hóa của Văn học Việt
Nam (Trần Đình Sử, 2017). Cũng có một số
bài viết liên quan đến đề tài phong tục lễ Tết cổ
truyền trong văn thơ trung đại, trong đó thơ văn
Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương được nghiên
cứu nhiều nhất. Tuy nhiên, đề tài này chưa có
98
Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 1, 2021, 97-109
Điều đó cũng chứng minh rằng trong quá hóa dân tộc trong bối cảnh xã hội phong kiến
trình phát triển, văn học trung đại chịu sự ảnh khủng hoảng và sự xâm lấn văn hóa Phương
hưởng của văn hóa dân gian với mức độ đậm Tây, các tác giả đã vận dụng chất liệu dân gian
cho sáng tác văn học nhiều hơn. Sự tác động đạt
đến đỉnh cao toàn diện, sâu sắc cả về nội dung
và hình thức, biểu hiện qua nhiều tên tuổi lớn
như Phạm Đình Hổ, Đoàn Thị Điểm, Nguyễn
Du, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Khuyến, Trần
Tế Xương, Nguyễn Đình Chiểu... Trong đó,
tư tưởng yêu nước, đặc biệt là yêu thương con
người phát huy mạnh mẽ qua nhiều tác phẩm
lớn thuộc thể loại truyện truyền kì và truyện thơ
có giá trị nhân văn sâu sắc như Vũ trung tùy bút,
Truyền kì tân phả, Lan trì kiến văn lục, Cung
oán ngâm, Chinh phụ ngâm, Truyện Kiều, Lục
Vân Tiên. Bên cạnh đó, các giá trị văn hóa khác
thuộc phong tục giao thiệp, lễ Tết, tín ngưỡng
phồn thực, quan niệm thẩm mĩ về người phụ
nữ xuất hiện khá nhiều trong tác phẩm. Càng
về sau, các yếu tố dân gian xuất hiện trong tác
phẩm như là một ý đồ, phương tiện nghệ thuật,
trở thành một xu hướng sáng tác vừa nâng cao
giá trị văn chương vừa có tác dụng phục hưng
văn hóa dân tộc.
nhạt khác nhau. Quá trình đó diễn ra trên ba
chặng đường vận động của văn học. Từ thế
kỷ thứ X - XIV, dù văn học giai đoạn này ảnh
hưởng mạnh mẽ của văn hóa Hán nhưng dòng
chảy của văn hóa dân gian vẫn được tồn tại và
bảo lưu qua một số tác phẩm văn học giàu giá
trị. Các sáng tác tự sự truyền kì tầm cỡ như Báo
cực truyện (khuyết danh), Việt điện u linh tập
(Lý Tế Xuyên), Lĩnh Nam chích quái (Trần Thế
Pháp) đã dựa vào cơ sở văn hoá, văn học dân
gian để ghi chép các huyền tích, thần phả, thần
tích dân gian. Thông qua các đề tài về nguồn
gốc giống nòi, đất nước, đấu tranh chống giặc
ngoại xâm, nhân vật lịch sử, linh khí núi sông,
đời sống văn hóa xã hội, nhiều nét đẹp văn hóa
như tín ngưỡng thờ cúng vua Tổ Hùng Vương,
thờ cúng thành hoàng, phong tục gói bánh chưng
bánh giầy, ăn trầu, tục cưới hỏi và tư tưởng yêu
nước được các tác giả chú trọng phản ánh. Các
tác phẩm đã có công lớn trong việc mở đầu cho
thể loại văn xuôi tự sự trung đại cũng như góp
phần bảo tồn cốt lõi văn hóa dân tộc trước sự
thâm nhập ngày càng mạnh mẽ của chữ Hán,
các thể loại và hệ thống thi pháp văn học Trung
Hoa. Tuy nhiên, ngoại trừ tư tưởng yêu nước
xuất hiện khá dày ở nhiều tác phẩm thì các giá
trị văn hóa khác chỉ xuất hiện rải rác. Từ thế XV
đến thế kỉ XVII, văn xuôi dần thoát li khỏi văn
học chức năng để hướng mạnh vào việc phản
ánh con người, xã hội. Dấu ấn văn học dân gian
trong các truyện trung đại đã dần mờ nhạt, tiêu
biểu chỉ còn lại như Truyền kì mạn lục. Thơ ca
chữ Nôm bắt đầu phát triển tạo điều kiện lưu
giữ văn hóa dân gian. Các giá trị văn hóa như
quan niệm về con người, quan niệm thẩm mĩ về
thiên nhiên và con người, tư tưởng yêu thương
con người, tín ngưỡng phồn thực... tiếp tục bổ
sung qua thơ văn của Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh
Khiêm, Nguyễn Dữ... Từ thế kỷ XVIII đến hết
thế kỷ XIX, với ý thức lưu giữ và khôi phục văn
Người Việt có nhiều tết lớn nhỏ trong một
năm, trong đó Tết Nguyên Đán là ngày lễ cổ
truyền lớn nhất, lâu đời nhất và có phạm vi phổ
biến rộng rãi nhất trong cả nước. Tết cổ truyền
là một tổng hoà các hoạt động, biểu trưng, thiết
chế văn hoá của toàn thể nhân dân. Nó hình
thành trong không gian văn minh lúa nước của
cộng đồng người Việt cổ, mang ý nghĩa vui
mừng được mùa lúa sau một năm gieo trồng
vất vả và mừng mùa cấy trồng mới. Theo Trần
Ngọc Thêm (1998, tr. 150): “Tết Nguyên Đán
(nguyên = bắt đầu, đán = buổi sáng); nó còn
được gọi là Tết ta … hoặc Tết cả”. Nét đẹp văn
hóa Tết Việt thời kì phong kiến được lưu lại qua
nhiều mỹ tục mang nếp sống cộng đồng về văn
hóa vật chất (trang trí nhà cửa, mua sắm Tết, ăn
uống), văn hóa tinh thần (cúng kính, chơi hoa,
dựng nêu, đốt pháo, đón giao thừa, khai xuân,
hái lộc, chơi xuân, chúc Tết).
99
Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn
Khảo sát thơ văn nhiều tác giả lớn thời được nhân dân ta tổ chức chu đáo và long trọng.
Tết cổ truyền trong văn học trung đại mang
những nét đặc trưng với các phong tục diễn ra
trước, trong và sau Tết.
trung đại, bài viết đã tiếp cận được một số mỹ
tục đón Tết lâu đời của dân tộc như thưởng hoa,
sắm sửa, chuẩn bị Tết, dựng cây nêu, đốt pháo,
đón giao thừa, mừng xuân, chúc tết và chơi
xuân. Những huyền tích về tục gói bánh chưng,
bánh giầy được Lĩnh Nam chích quái phản ánh
về cái Tết của cư dân nông nghiệp lúa nước
từ thời Hùng Vương. Hàng trăm bài thơ, câu
đối của các nhà Nho yêu nước đã ghi lại nhiều
phong tục mừng xuân đón Tết trên quê hương
Đại Việt qua những giai đoạn lịch sử thăng trầm
với nỗi niềm khác nhau. Thơ Nguyễn Trãi đem
lại cái Tết bình yên nơi quê nhà với thú thưởng
hoa tao nhã và không khí đón giao thừa thiêng
liêng, lắng đọng. Thơ Hồ Xuân Hương, qua
các cuộc chơi xuân, là cái Tết vui tươi, táo bạo
thời thiếu nữ dám bứt phá những rào cản phong
kiến để mở lòng với cuộc đời. Cảnh cúng kính
gia tiên và chuẩn bị đón khách sáng mồng Một
Tết trong thơ Cao Bá Quát hiện lên cái Tết ấm
cúng, đầy tin tưởng vào ngày mai. Ngắm hoa
mai nở trên đất người và chứng kiến cảnh ông
lão hàng xóm say sưa hội đình khiến cái Tết của
Nguyễn Du trở nên buồn tủi vì lưu lạc. Còn thơ
văn Nguyễn Khuyến, Nguyễn Công Trứ, Trần
Tế Xương tái hiện cảnh đón Tết nghèo của dân
tình trong những năm xã hội phong kiến khủng
hoảng trầm trọng. Nhiều nhà thơ khác cũng ghi
lại dấu ấn phong tục Tết dân tộc với nhiều vẻ
đẹp và cảm xúc sâu sắc. Điểm chung của nội
dung phản ánh là tuy đời sống nhân dân ta có
khi gặp khó khăn, vật chất thiếu thốn nhưng các
phong tục lễ Tết vẫn được lưu giữ, thể hiện sống
động với tình cảm trân trọng. Cảnh Tết trong thơ
văn có khác nhau nhưng qua đó các tác giả đều
mong muốn sự thay đổi tốt đẹp hơn và gửi gắm
tình cảm yêu mến, tự hào với văn hóa dân tộc.
2.2.1. Phong tục thưởng hoa
Mùa xuân và những ngày Tết cổ truyền
không thể thiếu hoa bởi hoa xuân là biểu tượng
cho niềm vui, sức sống và sự tái sinh mạnh mẽ.
Trong thế giới hương hoa rực rỡ của nhiều loài
nở vào dịp Tết như cúc, thủy tiên, thược dược,
ngọc lan thì mai và đào được nhân dân ta mong
chờ thưởng thức nhiều hơn cả. Bởi chúng là
hai loài hoa tươi tắn, tinh khiết, dễ trồng ở mọi
nhà trên khắp đất Việt. Hơn thế mai và đào còn
thể hiện sâu sắc triết lí nhân sinh, bản lĩnh, ước
vọng của tâm hồn Việt. Thưởng hoa còn là một
thú vui tao nhã của các nhà Nho xưa.
Với thẩm mĩ dân gian Việt, hoa đào là tín
hiệu của mùa xuân bởi vẻ đẹp hương sắc tươi
thắm, mới mẻ. Hơn nữa, theo tín ngưỡng nhân
dân ta, hoa đào có tính dương mang lại vượng
khí và còn có thể xua đuổi ma quỷ. Vậy nên,
người miền Bắc thường trồng một gốc đào trước
ngõ để xuân về tăng thêm hương sắc tươi vui
ngày Tết. Các nhà Nho cũng chờ đến Tết để
được thưởng thức mai, đào. Thường thì người
thưởng hoa sẽ chú ý đến sắc, đến hương, đến sức
sống, sự duyên dáng hay một vẻ đẹp nào khác
của hoa. Thưởng hoa xuân không chỉ đem đến
niềm vui sướng được thưởng thức cái đẹp của
tạo hóa mà còn khơi gợi nhiều cảm xúc sâu lắng
cho con người. Tuệ Trung thượng sĩ “lòng như
tro nguội” nhưng ngắm nhìn đào trước nhà nẩy
nhị, cảm xúc thăng hoa khiến nhà sư muốn dạo
cung đàn mùa xuân trong tưởng tượng: “Xuân
hồi hư đối khai đào nhị/ Phong khởi không văn
kích trúc can/… Một huyền cầm tử thỉnh kim
đàn” (Xuân đến, lặng lẽ ngắm cây đào nẩy nhị/
Gió nổi lên, luống nghe khóm trúc khua vang/…
Giờ đây, xin gảy cây đàn không giây), (Thướng
Phúc Đường Tiêu Dao thiền sư kỳ 1). Nhà thơ
Nguyễn Trãi cũng có thú thưởng thức hoa Tết
2.2. Một số phong tục Tết cổ truyền của
người Việt trong văn học trung đại Việt Nam
Những ngày giao thời giữa năm cũ và năm
mới, dịp thôn xóm vui vầy, gia đình đoàn tụ đã
100
Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 1, 2021, 97-109
như bao người dân Việt. Trong thơ ông, hoa đào nhất). Xem hoa mai nở là niềm vui thưởng Tết
đồng nghĩa với mùa xuân, với vẻ đẹp tươi mới, của nhiều người nhưng lại là nỗi ám ảnh với
thanh cao như thiếu nữ trong mắt kẻ si tình. nhà thơ xa xứ Nguyễn Du. Có thể là thói quen
Ông dành cho hoa những từ ngữ rất hữu tình yêu hoa, ông ngắm mai nở mỗi dịp Tết về. Lưu
như “đoá đào yêu”, “cành xuân mơn mởn”, “má lạc ở xứ người ông cũng không quên thú vui
đào”. Cho nên lúc ngắm hoa trong tiết trời xuân, đó: “Đình mai dĩ hoán nhất niên xuân” (Trước
nhà thơ đã dệt nên những vần thơ như “bản nhạc sân, cây mai lại qua một mùa xuân nữa), (Xuân
không lời” xao xuyến : “Ðông phong ắt có tình tiêu thứ lữ) hay “Đông hoàng sinh ý lậu hoàng
hay nữa/ Kiến tiện mùi hương dễ động người” mai” (Thấy chúa xuân để lộ sinh ý trên cánh hoa
(Đào hoa thi). Nhà thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm mai lạnh) (Xuân nhật ngẫu hứng). Nhưng trái
cũng yêu bích đào và có trồng một cây ở phía ngược với niềm vui say đắm bên hoa, nhìn lại
đông am Bạch Vân chờ thưởng Tết. Có năm hoa thực tại mình vẫn còn lưu lạc nơi đất khách quê
nở thật nhiều: “Tiên thụ thuỳ tương quán lý tài?/ người, mùa đoàn tụ không thể về quê hương, nhà
Hảo xuân nhất độ hảo hoa khai” (Giống tiên ai thơ “đau lòng”,“nguội lạnh”, “kinh sợ”,“khóc
đem đến trồng ở trong quán,/ Một độ xuân tươi cười”, đến “nước mắt đẫm khăn”.
là một lần hoa thắm nở), (Đào hoa phàm nhị
thủ kỳ 1). Hoa nở khiến lòng người say đắm và
tự hào rằng chỉ có đào của mình nở tươi nhất,
thắm nhất như hoa ở cõi tiên.
Ngắm mỗi cành đào, nhành mai xuân trong
nhà, trước ngõ là hình ảnh thưởng Tết đẹp
thường thấy của ông cha ta ngày trước. Trong
thơ văn, thú vui tao nhã ấy làm rực sáng lên
Bên cạnh đào Tết, các thi nhân cũng yêu một mảng màu văn hoá đặc trưng của dân tộc.
thích ngắm hoa mai. Nếu đón xuân mà có cả Mai, đào vào thơ xuân trung đại với nhiều cảm
mai thì xuân càng trọn vẹn vì mai hướng đến sự hứng vui buồn khác nhau nhưng vẫn gặp nhau
hạnh phúc và sung túc. Nhiều người cho rằng ở điểm các tác giả thể hiện quan niệm thẩm mĩ,
hoa đào là biểu tượng của trời xuân miền Bắc triết lí nhân sinh sâu sắc và mong muốn năm
còn mai là biểu tượng của Tết miền Trung và mới sẽ nhiều thay đổi tươi mới hơn như mai,
Nam. Tuy nhiên các nhà thơ xứ Bắc chọn mai đào ngày xuân.
làm cảm hứng thưởng Tết cũng khá nhiều. Có
lẽ bởi mai không chỉ là biểu tượng của mùa
2.2.2. Phong tục sắm sửa, chuẩn bị Tết
Nếu như phong tục thưởng hoa trong thơ
xuân mà còn là biểu tượng mang nhiều giá trị
văn trung đại thường gắn với sinh hoạt văn hóa
nhân sinh quan sâu sắc, là hình ảnh ước lệ cho
mang tính cá nhân thì những phong tục đón Tết
khí tiết thanh cao, mạnh mẽ của người quân tử.
khác lại hướng ra cộng đồng một cách rõ nét,
Điểm lại các nhà thơ, dễ nhận ra rằng cha ông
trong đó có phong tục sắm sửa, chuẩn bị Tết.
ta yêu quý mai và gởi gắm vào loài hoa này
Nhân dân cho rằng cả năm lao động vất vả
nên sẽ dành ba ngày Tết vui chơi, hưởng thụ.
Người dân thường theo tục đi chợ mua sắm
hàng quà Tết đầy đủ, nấu nhiều món ăn ngon,
dọn dẹp nhà cửa sạch sẽ, trang hoàng đẹp đẽ với
mong muốn cả một năm sung túc. Không phải
gia đình nào cũng có điều kiện chuẩn bị cái Tết
đầy đủ về vật chất, nhất là thời kì phong kiến
khủng hoảng. Nhưng người dân vẫn cố níu giữ
những phong tục Tết cơ bản nhất mang giá trị
những quan niệm tốt đẹp về cuộc đời. Dịp Tết
đến, nhìn ngắm mai bung nở đẹp bất ngờ sau
ba tháng đông dài giá buốt: “Ngũ xuất viên ba
kim niễn tu,/ San hô trầm ảnh hải lân phù” (Năm
cánh hoa tròn nhị điểm vàng,/ [Như] bóng san
hô chìm, [như] vảy cá biển nổi), vua Trần Nhân
Tông thấy ngày xuân hanh cũng ấm lên và trân
quý cuộc sống hơn. Bởi cảnh mùa xuân thực tại
đẹp đến nỗi khiến cho Hằng Nga phải chán cung
quế mà thèm được sống ở trần gian (Tảo mai kì
101
Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn
tinh thần. Phong tục chuẩn bị Tết trong văn học
trung đại được phản ánh sớm nhất từ Truyện
bánh chưng (Lĩnh Nam chích quái). Từ hội thi
các hoàng tử làm mâm cỗ dâng cúng tiên vương
cuối năm, Vua Hùng đã chấm món bánh chưng,
bánh giầy của Lang Liêu được giải nhất. Từ đó
vua cho truyền nhân dân dùng thứ bánh ấy để
cung phụng cha mẹ, thờ cúng tổ tiên trong các
dịp lễ Tết. Tục này còn truyền cho đến ngày nay.
Tục nếm rượu tường đền là một nét đẹp
cổ truyền diễn ra trong ba phiên chợ Đồng
cuối năm. Sau dịp lễ Thánh, các bô lão làng
Vị Hạ rủ nhau ra chợ ngồi tựa lưng vào tường
đền nếm rượu xem thứ rượu nào ngon thì mua
để tế lễ trong dịp Tết và đầu xuân. Nhưng khi
Pháp chiếm độc quyền về rượu thì phong tục
này cũng mất. Qua hình ảnh thơ miêu tả chân
thực bằng ngôn ngữ mộc mạc và tấm lòng nhân
ái của nhà thơ, hiện thực chợ Đồng chỉ còn lại
là âm thanh rời rạc, rệu rã của người dân quê
Ngày Tết với các nhà Nho không chỉ là sự
hòa mình với xuân hay tự thu mình để giữ tiết
tháo mà còn cả sự trải lòng cảm thương hướng phải chật vật vì nợ nần: “Hàng quán người về
cái nhìn ra cộng đồng. Bức tranh Tết trong văn
học trung đại chỉ đôi chút niềm vui, nhìn chung
vẫn là không khí buồn, nhất là thời kì phong
kiến khủng hoảng. Cái buồn ấy tràn vào văn
học qua các bài thơ, câu đối Tết của các bậc
đại Nho như Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ,
Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương… Đi chợ sắm
Tết là phong tục lâu đời của nhân dân ta. Chợ
tết thường đông vui và nhiều hàng quán hơn
ngày thường. Từ ngày 23 tháng Chạp người dân
nô nức đi chợ Tết để buôn bán, mua sắm, dạo
Tết, gặp gỡ nhau trò chuyện hay thanh toán các
khoản nợ nần còn lại. Nhìn cảnh chợ Tết có thể
thấy “thước đo sự ấm no của cộng đồng trong
năm” (Trần Ngọc Thêm, 1998, tr. 151). Nhưng
đến với phiên chợ giáp Tết ở làng Vị Hạ, người
đọc cảm nhận được cái ảm đạm của cuộc sống
dân tình năm đói kém trong cảnh nước mất nhà
tan: “Tháng Chạp hai mươi bốn chợ Đồng,/ Năm
nay chợ họp có đông không?/ Dở trời mưa bụi
còn hơi rét,/ Nếm rượu tường đền được mấy
ông” (Chợ Đồng - Nguyễn Khuyến). Chợ Đồng
là chợ phiên lâu đời họp ngay bên một ngôi đền
ba gian mái ngói, xung quanh đền đắp tường đất
bao bọc. Nhưng khi dân Pháp chiếm đóng làng
thì chợ không họp nữa và tục họp chợ tất niên
cũng mất. Thế nhưng Nguyễn Khuyến không
thể quên được không khí chợ Đồng từng rộn
rã, những dáng người tất bật dưới mưa xuân
trong cái tiết trời gió bấc còn hơi rét của ngày
hai mươi bốn tháng Chạp.
nghe xao xác,/ Nợ nần năm hết hỏi lung tung”.
Phiên chợ Đồng tất niên và tục nếm rượu tường
đền vẫn được nhà thơ nhắc đến với bao tình cảm
mến yêu, trân trọng và tiếc nuối cho phong tục
văn hóa lâu đời của nhân dân ta bị mai một do
thời thế đổi thay.
Trong khi thiên hạ rủ nhau sắm Tết cho đủ
lễ thì nhà thơ Trần Tế Xương vẫn đang nợ nần,
thất bại. Nhưng với tính sĩ diện hay cái khiếu
trào phúng, việc sắm Tết được ông kể khá hài
hước: “Rượu cúc nhắn đem, hàng biếng quẩy,/
Trà sen mượn hỏi, giá còn kiêu/ Bánh chưng
sắp gói, e nồm chảy,/ Giò lụa toan làm sợ nắng
thiu”. Những lời “nói trạng” ấy là cách nhà
thơ lấp liếm rằng mình đâu phải nghèo, cũng
muốn sắm cái Tết đầy đủ cho bằng anh bằng
em. Chẳng qua là “Tiền bạc trong kho chửa lĩnh
tiêu” và hàng đã đặt nhưng chưa có mà thôi. Vì
những lý do “chính đáng” nên “Thôi, thế thì
thôi, đành Tết khác” (Cảm Tết). Với bài Sắm
Tết, được nghệ thuật phóng đại giúp sức, tiếng
cười trào phúng trở nên chua chát và tâm trạng
nhà thơ bất cần hơn: “Một mâm mứt rận mới
bày ra/ Kẹo chú Triều Châu đâu đọ được, Bánh
bà Hành Tụ cũng thua xa”. Hình ảnh thức quà
được yêu thích nhất trong ngày Tết của nhà ông
Tú là loại mứt hảo hạng sánh hơn với các thức
quà nổi tiếng thời bấy giờ. Có điều hơi rợn, hơi
ngông và chút chua xót vì đó là thứ món mứt
rận mà thôi.
102
Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 1, 2021, 97-109
Bởi “ngất ngưởng” nên cuộc sống của cụ cây nêu cao ở sân chùa, đình làng hay trước
Nguyễn Công Trứ cũng có lúc ông đối diện với nhà. Thân cây nêu là cây tre già nhiều đốt. Thân
cái Tết nghèo. Vốn tính hài hước và sĩ diện, ông cây được trang trí bằng các loại cờ, phướn, đèn
cũng ăn Tết bằng tưởng tượng với những thức lồng, câu đối, niêu đất chứa vôi, chuông gió,
quà nghe có vẻ khá sung túc nhưng thực ra vẫn pháo… Bên dưới gốc, người ta rắc bột vôi trắng
thiếu sự đủ đầy bởi: “Bánh chưng… chừng ba tạo thành vòng tròn hoặc hình cánh cung, mũi
chiếc,/ Rượu thuốc… độ nửa siêu,/ Trừ tịch… tên hướng ra phía Đông. Với ý nghĩa tâm linh,
cây nêu được xem như biểu tượng cây mặt trời,
cây vũ trụ giúp nhân dân xua đuổi tà ma, quỷ
dữ trong dịp Tết. Xưa, nhân dân ta còn có tục
đốt pháo trong dịp Tết. Đêm giao thừa các nhà
đốt pháo trúc, pháo giấy hay pháo đất sét ngay
cây nêu để báo hiệu trời đất sang canh. Tiếng
pháo nổ vang xé toang màn đêm ba mươi còn
khiến ma quỷ hoảng sợ bỏ đi chứ không dám
quấy rối dân làng. Sáng mồng Một, pháo vang
tưng bừng náo nhiệt và xác giấy đỏ thắm sân
nhà còn tượng trưng cho những điều may mắn
cho năm mới. Âm thanh pháo nổ giòn giã trên
cây nêu và mùi khen khét của thuốc pháo quyện
vào mùi hương nhang đèn trên bàn thờ tổ tiên
hòa thành một không khí Tết đặc biệt của dân
tộc ta bao thế hệ xưa. Chính vì vậy, hai phong
tục dựng cây nêu và đốt pháo cùng được nhắc
đến khá nhiều và gắn kết khá chặt chẽ trong thơ
văn trung đại.
ba tiếng pháo/ Nguyên tiêu… một gang nêu”
(Tết nhà nghèo). Bài thơ là tưởng tượng để bù
đắp những thiếu thốn, là tưởng tượng nhưng
cũng là ước mơ về cái Tết đầy đủ bên gia đình.
Qua khẩu khí bài thơ, ta vẫn thấy một nhà Nho
tài tử an nhiên tự tại, không ngại sự chê cười
của thế gian.
Trở lại với nhà thơ Nguyễn Khuyến, bên
cạnh những phiên chợ Tết buồn, người đọc cũng
bắt gặp những cái Tết vui hiếm hoi. Đó là những
năm cả làng được mùa cùng đón Tết khá trọn
vẹn: “Trong nhà rộn rịp gói bánh chưng/ Ngoài
cửa bi bô rủ chung thịt” (Cảnh Tết). Tính cộng
đồng thể hiện rất rõ qua những câu thơ mang
không khí hân hoan mua sắm, chuẩn bị đón
Tết của nhà thơ quê Yên Đổ. Ngắm nhìn người
trong thôn xóm đầm ấm, sum vầy “gói bánh
chưng” và “chung thịt”, cùng ngồi bên bếp lửa
canh nồi bánh, ông cũng vui lây và mong “được
mãi như thế”. Niềm vui xuân no ấm ấy có vẻ
hiếm hoi nhưng cũng đủ chút hơi ấm thổi vào
bức tranh giá buốt, ảm đạm của những cái Tết
nghèo kia. Có thể nói nhờ những cái Tết nghèo
mà các nhà thơ trung đại đã làm giàu cho nền
văn học Việt Nam.
Nguyễn Hữu Chỉnh đã ghi nhận một nét
phong tục đẹp ngày Tết của dân tộc qua bài Vịnh
cái pháo khi chỉ mới là cậu bé chín tuổi. Tương
truyền, ngày Tết, cậu bé Chỉnh theo cha đi mừng
tuổi thầy đồ, thầy bảo vịnh cái pháo, cậu ứng
khẩu làm bài thơ ngay: “Xác không vốn những
cậy tay người,/ Bao nả công trình, tạch cái thôi !/
Kêu lắm lại càng tan tác lắm,/ Thế nào cũng một
tiếng mà thôi”. Bài thơ về sau càng nổi tiếng vì
nó mang triết lý sâu sắc và có chất dự cảm quan
trọng về số phận của chính tác giả. Còn Ngô Thì
Sĩ từng nhắc đến cây nêu như là biểu tượng của
thế giới tâm linh không thể thiếu được trong dịp
Tết dân tộc: “Đào phù, du hoả, tuế thời ký/ Dung
diệp, trúc tiêu, phong tục thông” (Gỗ đào,lửa liễu
ghi năm tháng,/ Nêu trúc, cành đa phong tục xưa,
Trần Thị Băng Thanh dịch).
Qua phong tục sắm sửa, chuẩn bị cho ngày
Tết trong thơ văn trung đại, người đọc cảm nhận
được hiện thực cũng như tình cảm và niềm mong
ước của các nhà thơ lớn đối với nhân dân về một
cái Tết đầy đủ, ấm no và sum vầy.
2.2.3. Phong tục dựng cây nêu và đốt pháo
Dựng nêu và đốt pháo ngày Tết là phong
tục văn hóa lâu đời của nhiều dân tộc anh em,
trong đó có người Việt. Trước đây, từ ngày hai
mươi ba tháng Chạp, nhân dân thường dựng
103
Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn
Với bản tính thâm trầm của một nhà Nho thiên hạ: “Mua pháo đốt chơi, để anh em nghe
có tuổi, có lẽ cụ Nguyễn Khuyến chẳng tin sức
mạnh của cây nêu và không thích nghe tiếng
pháo inh tai. Khi làng xã dựng nêu, đốt pháo
vui Tết, cụ cười rằng: “Ai nấy dại vô cùng, pháo
pháo nêu nêu kinh những Quỷ/ Ta đây nhàn bất
trị, chè chè rượu rượu sướng bằng Tiên” (Câu
đối Tết). Tuy vậy có năm cụ Nguyễn cũng dựng
nêu thật. Người quê còn kể lại rằng ngày hai
mươi ba tháng Chạp, ông quan Hoàng Cao Khải
đi việc công và báo sẽ ghé thăm nhà cụ. Nguyễn
Khuyến, lúc này bất đắc dĩ làm gia sư cho nhà
ông ta, sai người nhà trồng một cây nêu cao, trên
treo một chiếc đèn lồng và một vế đối như sau:
“Kiết kiết can ma, tiết đáo, kinh thiên phù nhật
nguyệt” (Chót vót cờ mao, đến Tết, chống trời
phò nhật nguyệt). Hoàng Cao Khải đọc vế đối
thì tấm tắc khen hay và năn nỉ muốn Nguyễn
Khuyến viết nốt vế thứ hai. Chờ có thế, Nguyễn
Khuyến dẫn Hoàng Cao Khải vào trong bếp nhà
mình đang cúng mấy ông đầu rau bằng đất và
đọc: “Mang mang khối thổ, thời lai, tảo địa tác
quân vương” (Mênh mông khối đất, gặp thời,
quét rác cũng làm vua). Câu này ý tứ sâu xa
bảo Hoàng Cao Khải chỉ là đồ vô dụng, chẳng
qua gặp thời thì nên sự lớn đó thôi. Hoàng Cao
Khải hiểu ý xỏ xiên nhưng cũng đành cười nhạt
vì không có cớ trách tội Nguyễn Khuyến (Đinh
Gia Khánh, 2007b). Những ngày tuổi cao, cụ
Tam Nguyên mắt yếu, đêm ba mươi tối trời
không thấy rõ được mọi vật xung quanh. Tuy
vậy, cụ vẫn có cách cảm nhận Tết bằng các tín
hiệu quen thuộc, đó là cây nêu và tiếng pháo:
“Tối ba mươi, nghe pháo nổ đùng, ờ ờ Tết,/
Sáng mùng một, vấp nêu đánh cộc, à à Xuân”.
Câu đối không tả cảnh vật của xuân mà lấy âm
thanh làm tín hiệu, dùng từ “nghe” và “vấp”,
“ờ ờ” và “à à” để tả về nhận biết của người mắt
kém như cụ thì thật là hay.
có tiếng/ Lèn nêu chặt lại, cho làng nước biết
không xiêu” (Câu đối Tết). Ngay cả khi đời
“xuống chó”, Tết của ông cũng không thiếu nêu
và pháo. Tuy nhiên qua tưởng tượng của nhà
thơ, cái đầy đủ vẫn còn gì đó thiếu thiếu bởi chỉ
“một gang nêu”, chỉ “ba tiếng pháo”: “Trừ tịch
kêu vang ba tiếng pháo/ Nguyên tiêu cao ngất
một gang nêu” (Tết nhà nghèo). Dầu vậy, cách
nhìn Tết của nhà thơ trong cảnh nghèo không
hề ảm đạm mà trái lại rất lạc quan: “Ðuột trời
ngất một cây nêu, tối ba mươi ri (vậy) là Tết,/
Vang đất đùng ba tiếng pháo, rạng ngày mồng
một rứa cũng Xuân” (Câu đối Tết).
Đồng cảnh ngộ với Nguyễn Công Trứ, nhà
thơ Trần Tế Xương cũng muốn có một cái Tết
đàng hoàng, ít ra dựng được cây nêu, đốt phong
pháo trúc cho vui. Nhưng rồi thực tại hiện ra,
ông đành ăn Tết tưởng tượng như mọi năm:
“Nực cười thay! Nêu không, pháo không vôi bột
cũng không, mà Tết,/ Thôi cũng được! Rượu có,
nem có, bánh chưng đều có, thừa xuân” (Câu đối
Tết). Cảnh Tết nghèo đâu chỉ của riêng nhà thơ
mà còn của nhiều cảnh đời lúc bấy giờ: “Thiên
hạ xác rồi còn đốt pháo/ Nhân tình trắng thế lại
bôi vôi” (Câu đối Tết). Thời thế đổi thay, dân
tình thê thảm và nhân nghĩa không còn mấy.
Cái “xác” pháo ngày Tết ấy cách chơi chữ tài
tình chỉ cho các nghèo xơ xác của nhân dân; cái
“trắng” bạc bẽo của tình người cũng là cái trắng
bạc của màu vôi bột. Đặt vào hoàn cảnh thời
đó mới thấy tâm trạng nhà thơ Trần Tế Xương
chua chát, xót xa biết nhường nào.
Văn học trung đại đã tái hiện sinh động
phong tục dựng nêu, đốt pháo qua cái Tết nghèo
vật chất nhưng giàu truyền thống văn hóa của
nhân dân ta. Ngày nay tục đốt pháo không còn,
tục dựng nêu tuy chỉ vài bộ phận trong cộng
đồng người Kinh và một số dân tộc anh em duy
trì, nhưng nhân dân ta vẫn không quên hình ảnh
cây nêu cao trước sân nhà, âm thanh tiếng pháo
vui tai như một tín hiệu tâm linh của Tết dân tộc.
Phong tục trồng cây nêu và đốt pháo có
tần suất lặp lại khá nhiều trong thơ và câu đối
của Nguyễn Công Trứ. Lúc cuộc sống “lên voi”
thì Tết nhà ông cũng dựng nêu, đốt pháo lòe
104
Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 1, 2021, 97-109
2.2.4. Phong tục đón giao thừa
thay đổi được điều gì. Nhân dân vẫn phải sống
trong “thời đại khủng hoảng toàn diện” và điều
khó cứu vớt nhất chính là “khủng hoảng về hệ
tư tưởng - văn hóa”, trong đó có phong tục lễ
Tết dân tộc (Trần Quốc Vượng, 2000, tr. 921).
Đón giao thừa là một phong tục đẹp của
ông cha được con cháu lưu giữ khá trọn vẹn
đến ngày nay. Giao thừa còn được gọi là trừ
tịch, là “điểm thời gian chuyển tiết giữa năm
Cũ - Mới, được huyền thoại quan niệm như sự
giao hòa Âm - Dương, phối ngẫu Trời - Đất để
từ trong cái Chết - Cũ nảy sinh sự Sống - Mới”
(Trần Quốc Vượng, 2000, tr. 331). Vậy nên mọi
người cố thức để chứng kiến giây phút giao hòa
của đất trời, nghe tiếng pháo, tiếng trống rộn
ràng báo hiệu sang canh, cúng kính tạ ơn trời
đất, tổ tiên, đi lễ đền chùa rồi hái lộc cầu may.
Đây cũng là lúc các nhà Nho ghi lại phong tục
thiêng liêng này với những nỗi lòng suy tư về
nhân tình thế thái.
Bởi đêm ba mươi trời tối nhất nên các nhà
thơ cảm thức khoảnh khắc giao thừa chủ yếu từ
tín hiệu âm thanh. Nghe tiếng pháo giao thừa
báo sang canh, Nguyễn Trãi biết mình già hơn
và rồi suy ngẫm về bản thân - một ông quan già
an hưu chỉ ngồi chờ đếm tuổi: “Chong đèn chực
tuổi cay con mắt,/ Đốt trúc khua na đắng lỗ tai”
(Trừ tịch), (Đinh Gia Khánh, 2007a). Thời khắc
sang canh khiến người ta thường nhìn lại những
điều mình đã thực hiện trong quá khứ và mong
muốn đến tương lai. Nguyễn Trãi cũng ngẫm
ngợi hơn nhiều về bản thân và nhân tình thế thái
khi từ bỏ chính trường. Lúc còn làm quan, sắp
Tết triều đình ban lịch như một ân huệ gọi là
“lịch quan”, nay nghỉ hưu không còn ưu ái đó
nên “chẳng thấy”, mà cũng chả cần hỏi. Thức
khuya đợi giao thừa mà “cay mắt”, nghe pháo
trúc nổ lại “đắng tai”. Cách dùng từ là một sự
chuyển nghĩa tinh tế biểu thị cảm xúc của người
già đang chờ đợi khoảnh khắc mới trong tâm
trạng vừa vui vừa buồn tủi. Năm mới đến, người
càng có tuổi càng chạnh lòng hơn. Cùng với tâm
trạng như Nguyễn Trãi, Nguyễn Khuyến thương
cho mình tóc đã bạc, mắt đỏ ngầu vì tuổi tác
ập đến một cách không mong muốn. Đêm giao
thừa làng mở cửa đình để cúng kính và bắt cỗ.
Nhưng trong đêm ấy, biết mình sẽ lên tuổi lão
làng “năm mươi nhăm”, sắp được ngồi “cỗ phe”
và “ăn dưng”, Nguyễn Khuyến ngồi dưới bóng
đèn, lặng lẽ uống rượu và kí thác nỗi niềm qua
những câu thơ: “Bất tri đầu thượng kỷ hành
bạch,/ Chỉ hữu niên lai song nhãn hồng” (Chẳng
Thời khắc chuyển giao đem lại sức sống
mới cho muôn vật khiến tác giả Đặng Đức Siêu
cảm nhận đêm giao thừa với tâm trạng hết sức
lạc quan: “Tháng lụn năm cùng, sự chẳng cùng/
Nửa đêm xuân lại nửa đêm đông/ Gà kêu, pháo
nổ, năm canh trót/ Mừng cội mai già gặp chúa
Đông” (Trừ tịch). Nhưng Nguyễn Khuyến và
Trần Tế Xương lại đón giao thừa trong sự buồn
tẻ. Không khí giao thừa làng Vị Hạ mùa đói kém
khá ảm đạm. Người làng nghe vẫn có tiếng trống
nhưng là trống các làng khác vọng lại “ình ịch”
nhỏ lẻ, vẫn có tiếng pháo nổ báo hiệu xuân sang
nhưng chỉ đôi ba tiếng pháo của nhà giàu “lẹt
đẹt”: “Ình ịch đêm qua trống các làng/ Cách ao
lẹt đẹt pháo thầy Nhang” (Khai bút - Nguyễn
Khuyến). Trần Tế Xương cũng tả cảnh đón giao
thừa của người nghèo đô thị qua không gian
tối tăm “om thòm” và tiếng pháo lẻ tẻ chỉ “đì
đẹt”: “Đì đẹt ngoài sân tràng pháo chuột/ Om
thòm trên vách bức tranh gà”. Chứng kiến cảnh
ấy khiến nhà thơ phải buông lời chửi xéo bọn hay trên đầu đã có mấy sợi tóc bạc,/ Chỉ biết độ
một năm nay hai mắt đỏ ngầu). Tuy nhiên không
lâu nghĩ ngợi cho năm tháng đời mình, nhà thơ
đã mở lòng cảm thương cho những người nghèo
đang đón xuân: “Nhân dục tầm xuân minh nhật
kiến,/ Bần duy thử tịch bách ưu không” (Ai
hãnh tiến rởm đừng quên đi nỗi nhục mất nước:
“Dám hỏi những ai nơi cố quận/ Rằng xuân,
xuân mãi thế ru mà” (Xuân ru). Sở dĩ không khí
giao thừa trong thơ hai nhà Nho buồn đến vậy
vì trời đất có sang canh thì đất nước cũng không
105
Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn
muốn tìm xuân sáng mai sẽ thấy,/ Nhà nghèo đưa quỷ tới/ Sáng mồng Một, lỏng then tạo hoá,
chỉ có đêm nay là không lo gì). Chỉ có đêm giao mở toang ra cho thiếu nữ đón xuân vào” (Câu
thừa là họ không phải lo, không lo vì không có đối Tết). Từ phong tục đóng cửa đêm ba mươi
gì để kiếm, không bị ai hành hạ, người ta còn để tránh cái xấu và mở cửa vào sáng mồng Một
bận đón xuân (Trừ tịch kì 2).
để đón cái tốt, nữ sĩ đã thể hiện tiếng cười hóm
hỉnh, đa tình và khao khát rất Xuân Hương.
Dám đem cái “thiếu nữ” mà chống chọi với
“ma vương” là dám đem thân nữ nhi mà sánh
ngang trời đất. Nhưng sao cứ ỡm ờ, úp mở lấy
“then tạo hóa” của người thiếu nữ đối với “cánh
càn khôn” to lớn? Người dám bứt tung khuôn
khổ để đón nhận đất trời, xã hội bao la là người
thiếu nữ trẻ trung, với tâm hồn rộng mở, trong
sáng, tràn trề sức sống khi bước vào ngày đầu
xuân (Vũ Ngọc Khánh, 2007b).
Đêm giao thừa là thời điểm thiêng liêng của
đất trời, con người và cả dân tộc. Đây cũng là
thời gian nghệ thuật đầy tâm trạng, nỗi niềm của
các nhà thơ trung đại trong thời khắc sang xuân.
2.2.5. Phong tục mừng xuân, chúc Tết
Nguyên Đán có nghĩa là buổi sáng đầu tiên
của năm. Vào sáng mồng Một nhiều hoạt động
văn hóa diễn ra mỗi nơi mỗi khác. Người thì bày
biện thức quà, ăn mặc đẹp để đãi khách, người
tranh thủ khai bút, người thăm viếng, chúc Tết
trong gia đình. Ba ngày Tết lại càng có nhiều
hoạt động hơn như chúc Tết, chơi xuân, tụ tập
ăn uống... Tất cả đều vui vẻ và mong ước những
điều tốt đẹp nhất cho cả năm. Các nhà Nho trung
đại đã đón nhận những ngày đầu xuân với sự
trân trọng nét đẹp truyền thống của dân tộc.
Nếu thơ mừng xuân, đón Tết của Cao Bá
Quát, Hồ Xuân Hương ấm áp niềm vui thì thơ
văn Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Khuyến, Trần
Tế Xương lại đượm vẻ buồn vì nỗi cơ hàn của
bản thân, cái xao xác của làng quê đối lập cảnh
lố lăng phản cảm của kẻ giàu sang trong những
năm đói kém, giặc giã. Nguyễn Công Trứ với
cảnh nợ nần chồng chất chỉ biết uống rượu quên
đời vẫn không quên cầu mong cái nghèo ra đi,
phúc lộc sẽ đến trong năm mới: “Chiều ba mươi
nợ hỏi tít mù, co cẳng đạp thằng Bần ra khỏi
cửa/ Sáng mồng một rượu say tuý luý, giơ tay
bồng ông Phúc đón vào nhà” (Câu đối Tết).
Ba ngày xuân không có việc gì làm, Nguyễn
Khuyến một mình tựa cửa, đắp chăn, đọc sách
và uống rượu đến say nhè: “Bắc song độc chước
đồi nhiên tuý,/ Nhất dục xuyên hài thượng thuý
vi” (Trước song say lại nằm khoèo,/ Những toan
xỏ dép mà trèo non xanh, Dương Xuân Đàm
dịch), (Xuân nhật kì 3). Ở bài Xuân Canh Tý
viết năm 1900, cụ Tam Nguyên lại khai xuân
trong cảnh buồn tái tê của thời khắc “sáu sáu
tuổi trời”: “Tam triêu tịch hậu tửu tương khánh/
Vạn lục tùng trung hoa dục nhiên/ Lão bệnh
cận lai ngâm hứng thiểu,/ Xuân hàn vô sự bão
lô miên.” (Qua ba ngày Tết vơi bầu/ Hoa trong
chậu cảnh như hầu muốn rơi/ Bệnh già thơ hứng
cũng vơi/ Rét đài sưởi ấm ngù vùi mừng xuân,
Nhà thơ Cao Bá Quát tả cảnh ngày mồng
Một Tết ấm áp với đầy đủ phong tục của quê
hương trong bài Nguyên nhật (Ngày mồng Một
Tết): “Tự sự thảng hoài dư hiểu lộ,/ Tân diên
ấp nhượng hữu gia sơ/ Cầm thinh vãn thụ thanh
ưng biến/ Tùng khán hàn đình sắc dục thư”
(Việc thờ cúng, lòng bùi ngùi như lúc thấy hạt
sương buổi sớm mà sinh cảm/ Tiệc đãi khách
sẵn có gạo nếp đem ra chào mời/ Tiếng chim
hót trên cành cây tiết muộn nay nghe đã thấy
khác/ Cây tùng ở trước sân lạnh lẽo trông cũng
như đang vươn lên). Nhà thơ xúc động nhớ đến
ông cha đã khuất không còn vui cùng con cháu
những ngày Tết sum vầy. Nhưng khi thấy mọi
sự thay đổi, vạn vật sống động, tươi tốt, ông lấy
lại phấn chấn, vui vẻ chờ đón khách đến đãi tiệc
với hi vọng có một khởi đầu tốt đẹp. Nữ sĩ Hồ
Xuân Hương vẽ nên cảnh mừng xuân tươi vui,
độc đáo của mình với mong muốn rất thường
thấy của các thiếu nữ thời xưa: “Tối ba mươi,
khép cửa càn khôn, ních chặt lại kẻo ma vương
106
Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 1, 2021, 97-109
Lê Phụng dịch). “Mồng Một tết cha, mồng Hai Tết rất ý nghĩa của dân tộc. Nhà thơ chỉ phê phán
tết mẹ, mồng Ba tết thầy” là tục lệ đẹp ngày
Tết. Vào sáng ngày mồng Một con cháu sum
vầy, thôn xóm tụ tập chúc tụng, tặng quà ông
bà, cha mẹ. Nguyễn Khuyến cũng hưởng ứng
tập tục trong tiếng cười trào lộng: “Năm mới lệ
thường thêm tuổi một,/ Cỗ phe ngôi chốc đã bàn
ba” (Mừng con dựng được nhà). Đáp lại tình
cảm con cháu ông cũng chúc Tết bằng giọng thơ
nhẹ nhàng, ấm áp tình thương: “Tố nghiệp vô
tha nhất thúc thư/… Nhi tào hoặc khả thừa ngô
chí,/ Bút nghiễn vô hoang đạo, thúc, sơ.” (Một
bó tàn thư ấy nghiệp nhà/ Các con nối chí cha
nên biết/ Nghiên bút đừng quên lúa, đậu, cà, Vũ
Mộng Hùng dịch), (Xuân nhật thị chư nhi kỳ 1).
Là một gia đình Nho học truyền thống, Nguyễn
Khuyến luôn trăn trở và mong muốn các con
cố gắng giữ lấy nghiệp nhà - nghiệp Nho gia,
thanh bạch và cần kiệm trong bối cảnh xã hội
rối ren. Lời chúc cũng là lời tâm tình, gửi gắm
nguyện vọng của nhà Nho chân chính.
thói phô trương rởm đời của bọn người hãnh
tiến trong xã hội đương thời đang nhắm mắt làm
ngơ trước cảnh đời nô lệ, dân chúng lầm than.
Trong cảnh đất nước loạn lạc, nhân dân cực
khổ, các nhà thơ không thể vui xuân trọn vẹn
mà đã trải mình chia sẻ, cảm thông với dân tộc.
Qua việc tái hiện phong tục chào đón năm mới,
các nhà thơ trung đại đã gửi vào đó những tâm
sự sâu kín với tấm lòng ưu ái rất đáng trân trọng.
2.2.6. Phong tục chơi Tết
Trong những ngày Tết, ngoài tập tục về lễ
nghi, giao thiệp, người dân - đa số là người trẻ
- còn thích đi chơi xuân. Họ thường rủ nhau ra
đình làng thi các trò chơi, ăn uống hát hò hay
du xuân đến các thắng cảnh hoặc tham dự lễ hội
dân gian. Lùng mãi trong thơ Tết Nguyễn Du
mới gặp một nét chơi xuân làng mạc thời đó:
“Lân ông bôn tẩu thôn thiền miếu,/ Đấu tửu song
cam tuý bất hồi” (Lão ông hàng xóm quanh bên
miếu/ Cam rượu say sưa chẳng thể rời, Đông
A dịch), (Xuân nhật ngẫu hứng). Cái miếu đầu
thôn ngày Tết thời ấy là chỗ mấy ông trong làng
quanh năm tất bật bây giờ được hào hứng gặp
nhau ăn uống, hát hò, vui chơi. Nhìn ông già
hàng xóm vui đâu chầu đấy khiến nhà thơ khao
khát được trở về quê hương và đoàn tụ với gia
đình hơn bao giờ hết. Chỉ một nét thôi mà thấy
ấm áp văn hóa làng xã một thời xa nhưng cũng
chạnh lòng cho cụ Nguyễn Tiên Điền (Đinh Gia
Khánh, 2007b). Mấy ngày Tết, Hồ Xuân Hương
du xuân đến những nơi khách thập phương nô
Lời chúc Tết vừa là một mong ước, một
nguyện cầu, vừa là một cách thức ứng xử mang
tính văn hóa. Tuy nhiên trong đó có những tiếng
chúc vô tư xởi lởi mang tính chất tham lam, vô
nghĩa lý mà không phải ai cũng nhận ra. Ấy
thế mà có một người “lẳng lặng” nghe rồi bình
phẩm và giễu cợt. Câu chuyện Năm mới chúc
nhau qua cái nhìn trào phúng bậc thầy của Tú
Xương đã hiện ra với tất cả sự khôi hài và giả
dối của xã hội phong kiến thực dân. Bọn nhà
giàu thì lúc nào cũng sống phè phỡn, sung túc,
ấy vậy mà chúng vẫn chúc nhau những điều
thừa thãi, giả dối: “chúc trăm tuổi”, “chúc giàu”, nức trẩy hội như Khán Đài hay các danh thắng
“chúc sang”, “ chúc con”. Cùng cảm hứng phê như động Hương Tích ở Chùa Hương, hang Cắc
phán đó, nhà thơ đã chửi đổng những kẻ theo
Tây đón Tết dân tộc với những hành vi lai căng,
khoe khoang, kệch cỡm: “Khăn là bác nọ to tầy
rế/ Váy lĩnh cô kia quét sạch hè/ Công đức tu
hành, sư cô lọng/ Xu hào rủng rỉnh, Mán ngồi
xe/ Phong lưu rất mực ba ngày Tết” (Năm mới).
Nói như thế không có nghĩa là Tú Xương “vơ
đũa cả nắm”. Ông đâu dám chê bai tục lệ chúc
Cớ, hang Thánh Hóa ở Chùa Thầy... Tinh thần
du hí của người tài tử đã kéo nữ sĩ đi đây đi đó
và ghi lại kí ức ngày xưa: “Êm ái chiều xuân
tới Khán Đài,/ Lâng lâng chẳng bợn chút trần
ai” (Chơi Khán Đài). Qua cảnh chiều xuân êm
đẹp như chốn bồng lai và niềm vui du xuân nhẹ
nhàng ở hai câu đề, nhà thơ cũng gửi gắm vào
những câu thơ sau những nỗi niềm tâm sự của
107
Chuyên san Khoa học Xã hội và Nhân văn
hiện tại với phong cách rất Xuân Hương: “Bốn đời sống tốt đẹp hơn và văn hóa dân tộc được
gìn giữ, phát triển bền vững.
mùa triêu mộ, chuông gầm sóng,/ Một vũng tang
thương, nước lộn trời/ Bể ái ngàn trùng khôn tát
cạn,/ Nguồn ân trăm trượng dễ khơi vơi” (Đỗ
Lai Thúy, 1999).
3. Kết luận
Văn học trung đại Việt Nam đã ghi lại dấu
ấn các phong tục Tết cổ truyền của người Việt
khá đặc sắc qua nhiều tác phẩm của các tác giả
tiêu biểu. Việc khảo sát tư liệu phong phú, đa
dạng, sinh động của văn học trong đại về phong
tục lễ Tết cổ truyền cho thấy mối quan hệ gắn
bó giữa hai lĩnh vực. Các tác phẩm ghi lại phong
tục lễ Tết dân tộc dù được sáng tác một cách chủ
quan hay khách quan cũng đã giúp người viết có
cái nhìn toàn diện về những giá trị truyền thống
của văn hóa Việt trong dòng chảy văn học trung
đại. Qua đó, ta có thể thấy, trong tâm thức của
người Việt, văn hóa là mạch nguồn không bao
giờ vơi cạn, đặc biệt nó luôn tràn chảy trong văn
chương từ thời trung đại đến hiện đại.
Lễ hội xuân là minh chứng cho sự gắn kết
của cộng đồng làng xã, minh chứng cho nét đẹp
văn hoá ngàn đời của ông cha ta. Bằng vài nét
phác hoạ, nhà thơ đã giúp ta hình dung một cách
đầy sinh động không khí sinh hoạt văn hoá của
dân gian - trò chơi đánh đu - trong hội xuân:
“Trai đu gối hạc khom khom cật/ Gái uốn lưng
cong ngửa ngửa lòng/ Bốn mảnh quần hồng
bay phấp phới/ Hai hàng chân ngọc duỗi song
song” (Đánh đu). Nhà phê bình Đỗ Lai Thúy
từng cho rằng: “Thiên tài Hồ Xuân Hương là
miêu tả cảnh đánh đu rất đẹp, đầy hình ảnh, màu
sắc, động tác gợi được không khí xuân... Đồng
thời, bằng tài nghệ của mình, nhà thơ đã dựng
lên nghĩa lấp lửng, phục nguyên được ý nghĩa
phồn thực của trò chơi đánh đu” (Đỗ Lai Thúy,
1999, tr. 15). Đối với nam nữ thanh niên lúc bấy
giờ, chỉ có trong ngày hội dân gian ngắn ngủi
ấy họ mới được đứng gần nhau mà tung bay
với nhau giữa không gian xuân sắc, tận hưởng
khoảnh khắc hạnh phúc nhỏ nhoi ấy mà không
phải ngần ngại lễ giáo. Cho nên, kết thúc bài
thơ, tưởng chỉ là lời nghịch ngợm của tác giả
song cũng là niềm luyến tiếc bâng khuâng về
ngày xuân trôi qua, cuộc vui không còn: “Chơi
xuân đã biết xuân chăng tá/ Cọc nhổ đi rồi, lỗ bỏ
không!”. Từ phong tục chơi Tết trong thơ trung
đại ta thấy nhân dân không chỉ làm lụng vất vả
quanh năm mà họ còn biết hưởng thụ cuộc sống
với thế giới bên ngoài một cách phóng khoáng
để vơi bớt những nỗi lo toan, buồn phiền của
nghiệp nhà nông.
Trong nhiều phong tục Tết của dân tộc, bài
viết đã khảo sát được một số phong tục tiêu biểu
giàu giá trị văn hóa như thưởng hoa, sắm Tết,
dựng cây nêu, đốt pháo, đón giao thừa, mừng
xuân, chúc tết, chơi xuân trong thơ văn của
những tên tuổi lớn như Nguyễn Trãi, Nguyễn
Khuyến, Trần Tế Xương, Nguyễn Công Trứ,
Cao Bá Quát... Dấu ấn của các phong tục Tết
cổ truyền được thể hiện đa dạng trong các yếu
tố như nhan đề, nội dung, ngôn từ, thể loại văn
học. Một số phong tục Tết khác hoặc không thấy
xuất hiện hoặc mức độ phản ánh thoáng qua với
số lượng tác phẩm hạn chế đã không được bài
viết khai thác.
Nghiên cứu văn học trung đại Việt Nam
từ góc nhìn văn hoá dân gian là cách tiếp cận
văn học cần thiết và nhiều ý nghĩa cho bài viết.
Trước hết, cách nghiên cứu này làm phong phú
thêm cách nhìn về văn học trung đại - vốn khó
hiểu, khó cảm, đồng thời có thể tương tác đến
sự phát triển của văn học thời kì này. Những giá
trị văn hóa về phong tục lễ Tết cổ truyền là sức
mạnh góp phần làm nên chiều sâu và sức sống
cho văn học trung đại Việt Nam. Ngược lại qua
Qua những bức tranh Tết có dư vị hơi buồn
nhưng ấm áp tinh thần cộng đồng, các tác giả
trung đại cũng muốn phản ánh bức tranh nhiều
biến động của xã hội phong kiến Việt Nam,
nhất là thời kì khủng hoảng, với mong muốn
108
Tạp chí Khoa học Đại học Đồng Tháp, Tập 10, Số 1, 2021, 97-109
các sáng tác, người nghiên cứu có thể soi rọi lại Huỳnh Như Phương. (2009). Văn học và văn
những giá trị văn hoá dân gian trong văn học.
Các tác phẩm trên giúp người đọc hiểu hơn về
đời sống tinh thần của nhân dân ta thời kì phong
kiến. Qua đó góp phần đắc lực cho việc phục
hồi các nét đẹp lễ Tết dân tộc đang mất dần do
cuộc sống thay đổi và quá trình giao lưu tiếp
biến. Đặc biệt hơn, trong thời kì hội nhập, trước
nguy cơ văn hóa dân tộc ngày càng bị mai một
thì hướng tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hoá
là một cách để giữ gìn và phát triển những giá
trị văn hóa truyền thống Việt Nam./.
hoá truyền thống. Tạp chí Nhà văn, số 10.
Nguyễn Duy Bắc. (2006). Cảm nhận về văn hoá
và văn học trong hành trình đổi mới. Hà
Nội: NXB Văn hóa Dân tộc.
Trần Đình Sử. (06/3/2017). Giá trị văn hóa của
Văn học Việt Nam. Blog Trần Đình Sử.
com.
Trần Ngọc Thêm. (1998). Cơ sở văn hóa Việt
Nam. Thành phố Hồ Chí Minh: NXB
Giáo dục.
Tài liệu tham khảo
Trần Nho Thìn. (2007). Văn học trung đại Việt
Nam dưới cái nhìn văn hóa. Hà Nội: NXB
Giáo dục.
Đinh Gia Khánh (chủ biên). (2007a). Văn học
Việt Nam (Thế kỉ X - nửa đầu thế kỉ XVIII).
Hà Nội: NXB Giáo dục.
Trần Quốc Vượng. (2000). Văn hóa Việt Nam
tìm tòi và suy ngẫm. Hà Nội: NXB Văn
hóa Dân tộc.
Đinh Gia Khánh (chủ biên). (2007b). Văn học
Việt Nam (Nửa sau thế kỉ XVIII - hết thế kỉ
XIX). Hà Nội: NXB Giáo dục.
Vũ Ngọc Khánh. (2007). Nghiên cứu văn hóa cổ
truyền Việt Nam. Hà Nội: NXB Giáo dục.
Đỗ Lai Thúy. (1999). Hồ Xuân Hương - hoài
niệm phồn thực. Hà Nội: NXB Văn hóa
Thông tin.
109
13 trang
21/04/2022
740
Bạn đang xem tài liệu "Phong tục lễ tết cổ truyền của người Việt trong văn học trung đại Việt Nam", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- phong_tuc_le_tet_co_truyen_cua_nguoi_viet_trong_van_hoc_trun.pdf
