Vai trò của biểu tượng với đức tin của người Công giáo (Nghiên cứu trường hợp nhà thờ Công giáo tại Hà Nội)
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 – 2019
77
*
ĐỖ TRẦN PHƯƠNG
VAI TRÒ CỦA BIỂU TƯỢNG VỚI ĐỨC TIN CỦA NGƯỜI
CÔNG GIÁO
(Nghiên cứu trường hợp nhà thờ Công giáo tại hà Nội)
Tóm tắt: Khởi đầu từ nhà Tạm, trải qua nhiều thời kỳ lịch sử,
nhà thờ Công giáo là một thành tố quan trọng không thể tách
rời trong đời sống tôn giáo của tín đồ Công giáo trên thế giới.
Nhà thờ Công giáo - Ngôi nhà của Chúa, chính là nơi để giáo
dân tụ họp, bày tỏ đức tin của mình với Chúa. Biểu tượng trong
nhà thờ Công giáo không chỉ là đồ án trang trí nhà thờ mà cao
hơn cả, mỗi biểu tượng và những tổ hợp biểu tượng đều thể hiện
giá trị thần học và có vai trò rất lớn đối với đức tin của tín đồ.
Trong bài viết này, tác giả sử dụng phương pháp điền dã và
phương pháp phỏng vấn sâu để tìm hiểu vai trò của biểu tượng
với đức tin người Công giáo qua khảo sát một số nhà thờ Công
giáo tại Hà Nội.
Từ khóa: Biểu tượng; Công giáo; đức tin; nhà thờ; vai trò.
1. Khái niệm về biểu tượng và biểu tượng tôn giáo
Theo tác giả Nguyễn Văn Hậu: “Biểu tượng là một hình thái biểu
hiện của văn hóa - ký hiệu hàm nghĩa. Nó được sáng tạo ra nhờ vào
năng lực “biểu tượng hóa của con người”, theo phương thức dùng
hình ảnh này để bày tỏ ý nghĩa kia, nhằm để khám phá ra một giá trị
trừu xuất nào đó”. Tác giả Nguyễn Văn Hậu cũng lý giải thêm: Nhiều
thứ có tên là “biểu tượng” như biểu trưng, biểu hiệu, ký hiệu, huy hiệu
nhưng chưa phải là biểu tượng và nó mới chỉ dừng ở mức “Ký hiệu
học biểu thị”. Chỉ những “Ký hiệu hàm nghĩa” mới thực sự là biểu
tượng. Ký hiệu học hàm nghĩa nghiên cứu các dạng thức: “ký hiệu -
hàm nghĩa”, tức là các siêu ký hiệu1.
* Đại học Văn hóa Hà Nội.
Ngày nhận bài: 5/01/2019; Ngày biên tập: 16/01/2019; Ngày duyệt đăng: 24/01/2019.
78
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2019
Theo quan niệm của S. Freud: “Biểu tượng diễn đạt một cách gián
tiếp, bóng gió và ít nhiều khó nhận ra niềm ham muốn hay các xung
đột. Biểu tượng là mối liên kết thống nhất nội dung rõ rệt của một
hành vi, một tư tưởng, mọi lời nói với ý nghĩa tiềm ẩn của chúng”.
Tự điển Larousse cho rằng: “Biểu tượng là một dấu hiệu hình ảnh,
con vật sống động, hay đồ vật, biểu hiện một điều trừu tượng, nó là
hình ảnh cụ thể của một sự vật hay một điều gì đó”2.
Nói như vậy, bản chất của biểu tượng là khó xác định, sự hiểu biết
về nó đương nhiên còn tuỳ thuộc vào sự từng trải và kinh nghiệm vốn
có của mỗi cá nhân cũng như trình độ nhận thức của từng người.
Không những thế, việc “giải mã” tìm ra ý nghĩa của biểu tượng cũng
phải tính đến thói quen, phong tục, tập quán của các nền văn hóa trong
từng cộng đồng dân tộc khác nhau. Điều bí ẩn vẫn luôn còn nguyên
vẹn và mơ hồ về mặt ý nghĩa nếu như biểu tượng chưa được “giải
mã”. Một biểu tượng thường có nhiều nghĩa và ngược lại một ý nghĩa
lại có nhiều biểu tượng cùng biểu thị.
Vậy, có thể hiểu biểu tượng là những hình ảnh tượng trưng được
phô bày khiến người ta có thể cảm nhận một giá trị trừu xuất nào đó
đang tiềm ẩn trong lòng của nó3.
C. G. Jüng cho rằng: “… quá trình hình thành biểu tượng gắn liền
với vô thức, hay chính xác hơn là vô thức tập thể. Có thể, đó là một
phần của tôn giáo hay có nguồn gốc từ thần thoại và truyền thuyết cổ
đại, những niềm tin dân gian, dần dà trở thành mặc định trong cộng
đồng hay một nhóm người nào đó”4.
Qua một số khái niệm và cách hiểu về biểu tượng theo cách tiếp
cận ký hiệu học và nghiên cứu nội hàm cơ bản của tôn giáo, tác giả đã
đề xuất cách hiểu về biểu tượng tôn giáo như sau: “Biểu tượng tôn
giáo là biểu tượng biểu đạt những vấn đề về giáo lý, giáo luật cũng
như những vấn đề mang tính bản thể về nhân sinh quan và vũ trụ quan
theo quan niệm của tôn giáo đó”, và “Biểu tượng tôn giáo là một trong
những yếu tố cơ bản để làm bệ đỡ cho một tôn giáo phát triển và là hạt
nhân của tôn giáo đó”5.
Đỗ Trần Phương.Vai trò của biểu tượng với đức tin
…
79
Công giáo là một trong những tôn giáo có sự phong phú về biểu
tượng. Biểu tượng Công giáo là mối dây liên kết người tín đồ với
Thiên Chúa trong một mối tương quan nhất định. Thiên Chúa vô hình
trở nên hữu hình nhờ biểu tượng, từ đây Thiên Chúa gần với tín đồ
hơn, không còn mơ hồ. Người tín đồ chiêm ngắm những vẻ đẹp của
Thiên Chúa thông qua biểu tượng, từ đó tín tưởng và cầu xin những
điều thiện hảo trong cuộc sống. Như thế, biểu tượng giúp củng cố đức
tin cho người giáo dân trong cuộc sống, giúp họ tín thác và tin kính
tuyệt đối vào Thiên Chúa.
2. Khái quát về Công giáo tại Tổng Giáo phận Hà Nội
Tổng Giáo phận Hà Nội phần lớn nằm trên địa bàn Thành phố Hà
Nội (trừ một số huyện thuộc Giáo phận Bắc Ninh và Giáo phận Hưng
Hóa), Hà Nam, Nam Ðịnh (nửa Thành phố Nam Ðịnh, huyện Mỹ Lộc,
huyện Vụ Bản, huyện Ý Yên thuộc Tổng Giáo phận Hà Nội), Hòa
Bình (có 8 giáo xứ trong 4 huyện), giáo xứ Hoàng Xá ở Thành phố
Hưng Yên, với diện tích khoảng 7.000 km2. Số lượng giáo hạt và giáo
xứ của Tổng Giáo phận như sau:
Bảng 1: Số lượng giáo hạt, giáo xứ thuộc Tổng Giáo phận Hà Nội
STT
Tên giáo hạt
Giáo hạt Chính Tòa
Số lượng giáo xứ
1
2
3
4
5
6
21
27
Giáo hạt Lý Nhân
Giáo hạt Nam Định
Giáo hạt Phủ Lý
22
27
Giáo hạt Phú Xuyên
Giáo hạt Thanh Oai - Hòa Bình
Tổng số
17
38
152
Với 152 giáo xứ, số lượng giáo dân tính đến năm 2009 của Tổng
Giáo phận Hà Nội có 337.000 giáo dân. Thống kê năm 2010, Tổng
Giáo phận có 104 linh mục triều, 13 linh mục dòng, 70 chủng sinh và
150 tiền chủng sinh, 20 nam tu sĩ thuộc 4 dòng nam và 400 nữ tu
thuộc 20 dòng nữ, trong đó có các dòng tu hiện diện lâu năm tại Hà
80
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2019
Nội là Dòng Chúa Cứu Thế, Dòng Mến Thánh Giá Hà Nội và Dòng
Thánh Phaolô thành Chartres. Tổng Giáo phận Hà Nội có 3 đền thánh,
đó là Đền Đức Mẹ Hằng Cứu Giúp Thái Hà, Đền Thánh Phêrô Lê Tùy
ở Bằng Sở, Đền Thánh Tử Đạo Sở Kiện6.
Còn trên địa bàn Thành phố Hà Nội có 3 giáo hạt: giáo hạt Chính
Tòa, giáo hạt Phú Xuyên, giáo hạt Thanh Oai. Trong đó, giáo hạt
Chính Tòa có 21 giáo xứ, giáo hạt Phú Xuyên có 16 giáo xứ và giáo
hạt Thanh Oai - Hòa Bình có 38 giáo xứ, trong đó trừ đi 10 giáo xứ
thuộc địa giới hành chính tỉnh Hòa Bình. Tổng số giáo xứ trên bịa bàn
Thành phố Hà Nội là 65 giáo xứ, cụ thể như sau:
Bảng 2. Các giáo xứ trên địa bàn Hà Nội7
STT
Giáo hạt
Quận, huyện
Số lượng
giáo xứ
Quận Ba Đình
2
1
2
2
Quận Hoàn Kiếm
Quận Hai Bà Trưng
Quận Đống Đa
1
Giáo hạt Chính
Tòa
Quận Tây Hồ
2
1
2
Quận Cầu Giấy
Quận Hoàng Mai
Quận Hà Đông
1
1
Quận Nam Từ Liêm
Huyện Hoài Đức
4
1
2
Huyện Đan Phượng
Huyện Thanh Trì
Huyện Thường Tín
6
2
Giáo hạt Phú
Xuyên
Huyện Phú Xuyên
10
Đỗ Trần Phương.Vai trò của biểu tượng với đức tin
…
81
Huyện Thanh Oai
Huyện Chương Mỹ
Huyện Mỹ Đức
7
11
7
3
Giáo hạt Thanh
Oai
Huyện Ứng Hòa
3
Tổng số
65
2. Phân loại biểu tượng trong nhà thờ Công giáo ở Hà Nội
Để tìm hiểu biểu tượng trong nhà thờ Công giáo ở Hà Nội, chúng
tôi đã khảo sát 31 nhà thờ tiêu biểu ở Hà Nội, ở các cấp độ: nhà thờ
Chính tòa, nhà thờ xứ và nhà thờ họ tại các quận nội thành và một số
huyện ngoại thành. Các nhà thờ chúng tôi lựa chọn khảo sát có
khoảng thời gian xây dựng trải dài từ cuối thế kỷ XIX đến nửa đầu thế
kỷ XX và mỗi nhà thờ mang một phong cách khác nhau. Khảo sát
biểu tượng qua 31 nhà thờ, chúng tôi phân loại, nhóm thành các hệ
biểu tượng sau:
(1) Chúa Ba ngôi;
(2) Đức Mẹ: Đức Mẹ Vô nhiễm Nguyên tội, Đức Mẹ Mân Côi,
Đức Mẹ La Vang, Đức Mẹ hồn xác lên trời, v.v…
(3) Thánh Tông đồ:
Bốn vị thánh sử: Thánh Gioan, Thánh Luca, Thánh Marcô, Thánh
Mattheo.
12 tông đồ của Chúa Giêsu: Thánh Phêrô, Thánh Anrê, Thánh
Giacôbê - Con ông Dêbêđê và anh của Gioan, Thánh Gioan, Thánh
Simon, Thánh Batôlômêô, Thánh Tôma, Thánh Giacôbê - Con ông
Anphê, Thánh Philípphê, Thánh Giuđa(ê), Thánh Matthêu, Thánh
Matthia.
(4) Vật thờ: Bình hương, bình đựng nước phép, chuông, cây nến,
mặt nhật, chén thánh, bình đựng thánh thể,…
(5) Động vật, thực vật: Cây nho, lúa miến, hoa hồng, hoa cúc,…
(6) Con số, màu sắc: Alpha and Omega, chữ PX, chữ M, chữ
LHS,…
82
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2019
(7) Các biểu tượng khác: Các vị thánh lớn trong Giáo hội như
Thánh Giuse, Thánh Antôn, và các vị thánh nhà thờ đó chọn làm quan
thầy,…
Trong số các nhà thờ chúng tôi khảo sát, có nhiều nhà thờ có tương
đối đầy đủ hệ biểu tượng như phân loại ở trên, nhưng cũng có một số
nhà thờ chỉ đảm bảo một số hệ biểu tượng cơ bản. Qua khảo sát,
chúng tôi đã chọn ra những biểu tượng có tính chất tiêu biểu về nghệ
thuật của những nhà thờ dưới đây:
Bảng 3. Biểu tượng tiêu biểu trong các nhà thờ8
Năm
xây
dựng
Phong
cách
Biểu tượng tiêu
biểu
STT
Tên nhà thờ
Tượng
Thánh
Giuse trung tâm
nhà thờ, tranh
kính các thánh,
bàn thờ bằng đá
có phù điêu 12
Thánh tông đồ,
1
Nhà thờ Lớn
1884
Gothic
tượng
Thánh
Phêrô và Phaolô.
Tượng các Thánh
dòng anh em hèn
mọn:
Anton,
Thánh
Thánh
2
3
Nhà thờ Hàm Long 1934
Gothic
Gothic
Gioan Thánh giá,
Thánh nữ Teresa
Avila, Thánh nữ
Teresa Hài đồng
Giêsu.
Những bức tranh
kính về Đức Mẹ
và các Thánh cùng
với các bức tượng
các vị Thánh của
nước Pháp, tượng
Thánh Anton.
Nhà thờ Cửa Bắc
1925
Đỗ Trần Phương.Vai trò của biểu tượng với đức tin
…
83
Tượng Đức Mẹ
Vô nhiễm Nguyên
tội.
Tượng Đức Mẹ
Vô nhiễm Nguyên
Tội, tượng Chúa
Kitô vua.
Phục
Hưng
4
5
Nhà thờ An Thái
1907
1890
Nhà thờ Thượng
Thụy
Roman
Tượng Đức Mẹ
Tân cổ hồn xác về trời,
6
7
Nhà thờ Phú Gia
1927
điển
Pháp
những biểu tượng
về Bí tích Thánh
thể.
Tượng Trái tim
Chúa Giêsu, tượng
Đức mẹ Mân Côi
ở trung tâm nhà
thờ, tượng Thánh
Matino Tạ Đức
Thịnh cùng hài cốt
của ngài.
Nhà thờ Làng Tám 1911
Gothic
Tranh kính về
mầu nhiệm Vui,
Tân cổ Thương, Mừng,
Nhà thờ Phùng
1910
8
9
điển
tranh
kính
4
Khoang
Pháp
Thánh sử, tượng
Thánh Giuse bằng
đá ngoài nhà thờ.
14 Đàng thánh giá
bằng gỗ, tranh
kính về gia đình
Thánh gia, tượng
Thánh Phêrô và
Phaolô trên gian
cung thánh.
Nhà thờ Nam Dư
2013
1923
Gothic
Gothic
Tượng Đức Mẹ vô
có sự nhiễm nguyên tội
kết hợp chính giữa gian
với kiến cung thánh, tượng
10 Nhà thờ Đồng Trì
trúc
Đức Mẹ lên trời
84
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2019
Roma
cuối nhà thờ, 14
đàng Thánh giá.
Tượng
Thánh
Giuse kết bạn giữa
nhà thờ, bàn thờ
bằng gỗ được sơn
son thếp vàng,
11 Nhà thờ Vạn Phúc
1908
1952
Á-Âu
tượng
Thánh
Phero và Phaolo
cửa nhà thờ.
Tượng Chịu nạn
bằng thạch cao ở
trung tâm gian
cung thánh, tượng
Đức Mẹ và Thánh
Giuse
Nhà
thờ
Ngọc
Hiện
đại
12
Mạch
Tượng chịu nạn
trung tâm gian
cung thánh, tượng
Đức Mẹ Mân Côi
trung tâm nhà thờ,
13 Nhà thờ Giang Xá
14 Nhà thờ Dị Trạch
15 Nhà thờ Lại Yên
?
Gothic
Á-Âu
Á-Âu
tượng
Thánh
Phêrô và Phaolô.
Tượng Đức Mẹ
Mân Côi.
Tượng chịu nạn
bằng thạch cao,
tượng Đức Mẹ vô
nhiễm nguyên tôi
và tượng lòng
thướng xót Chúa
Giêsu.
1942
1916
Tượng chịu nạn
trung tâm gian
16 Nhà thờ Đông Lao
17 Nhà thờ Cát Thuế
1955
2003
Roman cung thánh bằng
đồng, bàn thờ và
nhà tạm bằng đá.
Những bức tranh
kính về 4 mầu
Gothic
Đỗ Trần Phương.Vai trò của biểu tượng với đức tin
…
85
nhiệm
Thương, Mừng,
Sáng; về các
Vui,
Chúa, Đức Mẹ,
các Thánh, tượng
4 Thánh sử trên
gian cung thánh.
Tượng Đức Mẹ
mân côi trung tâm
nhà thờ, tượng
Đức Mẹ La Vang
ngoài nhà thờ
tượng 4 vị Thánh
sử trên gian cung
thánh.
18 Nhà thờ Thạch Bích 1904
Roman
Tượng Đức Mẹ là
Mẹ Thiên Chúa
trên gian cung
Thánh, tượng các
Thánh tông đồ,
gian cung thánh
được sơn son thếp
vàng rất tinh sảo.
Tượng chịu nạn ở
trung tâm gian
cung thánh, Tượng
Đức Mẹ và Thánh
Giuse, nhà tạm và
nơi để sách Thánh
trên gian cung
Thánh bằng đá.
Tượng 12 tông đồ,
các vị Thánh sử,
các ngôn sứ bằng
đá trên nóc nhà
thờ, tranh kính 4
vị Thánh sử gian
cung thánh được
sơn son thếp vàng.
Tượng trái tim
Phục
Hưng
19 Nhà thờ Đàn Giản
1920
1905
1903
Nhà thờ Phương
Trung
20
Gothic
Roman
Nhà
Hoạch
thờ
Canh
21
86
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2019
Chúa Giêsu, tượng
22 Nhà thờ Đại Ơn
1918
2003
Gothic
Đức Mẹ Mân Côi,
tượng Thánh
Giuse trung tâm
gian cung thánh.
Tượng chịu nạn
trung tâm gia cung
thánh, tranh kính
Chúa Kito vua,
Thánh Phero và
23 Nhà thờ Yên Kiện
Gothic
Phaolo,
tượng
Đức Mẹ và Thánh
Giuse trên gian
cung thánh.
Tranh kính về
Chúa và các Thánh
được đưa từ bên
Pháp về, Tượng
Chịu nạn bằng gỗ
trùng tâm gian
cung thánh, Tượng
Đức Mẹ, Thánh
24 Nhà thờ Bằng Sở
2014
1917
Gothic
Á-Âu
Giuse,
Thánh
Phêro rất lớn.
Gian cung thánh
được sơn son thếp
vàng, tượng Đức
mẹ La Vang, các
bản khác gỗ tứ
quý trên các cột.
25 Nhà thờ Sở Hạ
Tượng Đức Mẹ vô
nhiễm nguyên tội
trung tâm gian
cung thánh, các
câu đối về đức tin
Công giáo, Thánh
tích Thánh Tử Đạo
26 Nhà thờ Hà Hồi
1903
Á-Âu
Giuse
Nguyễn
Đình Nghi.
Đỗ Trần Phương.Vai trò của biểu tượng với đức tin
…
87
Tượng
Thánh
Giuse trung tâm
gian cung thánh,
27 Nhà thờ Kẻ Nghệ
28 Nhà Thờ Phú Mỹ
1913
1908
Gothic
Gthic
tranh
kính
4
Thánh sử.
Tượng Đức Mẹ
Mân Côi trung
tâm gian cung
thánh, phù điêu 14
đàng thánh giá,
phù điêu mầu
nhiệm:
Vui,
Thương, Mừng.
Tượng Đức Mẹ là
Mẹ Thiên Chúa
trung tâm gian
cung thánh, phù
điêu bằng đồng về
Thánh Phêrô và
Thánh Phaolô.
29 Nhà Thờ Hà Thao
30 Nhà thờ Thao Nội
1919
Gothic
Á-Âu
Tượng Đức Mẹ vô
nhiễm nguyên tội.
Tượng Đức Mẹ là
Mẹ Thiên Chúa,
31 Nhà thờ Chuyên
Mỹ
Roman cây nho và bông
lúa trên bàn thờ,
14 đàng Thánh giá
khảm trai.
3. Đặc điểm và vai trò của biểu tượng với đức tin của người
Công giáo ở Hà Nội
3.1. Đặc điểm
Qua khảo sát (31 giáo xứ/66 giáo xứ tại Thành phố Hà Nội), chúng
tôi khái quát một số đặc điểm của hệ biểu tượng trong nhà thờ Công
giáo tại Hà Nội như sau:
1) Quy mô, cũng như vị thế khác nhau của các nhà thờ cũng ảnh
hưởng khá lớn đến sự bố trí, sắp xếp, trang trí và số lượng các biểu
tượng. Trong quá trình chúng tôi khảo sát các nhà thờ tại Hà Nội,
88
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2019
chúng tôi nhận thấy rằng nhà thờ chính tòa Hà Nội sẽ có hệ thống các
biểu tượng nhiều hơn và đa dạng hơn so với các nhà thờ khác bởi đây
là nhà thờ mẹ của các nhà thờ trong giáo phận. Các nhà thờ giáo xứ lại
có hệ thống biểu tượng nhiều hơn các nhà thờ, như nhà thờ giáo xứ
Phú Mỹ có hệ thống biểu tượng nhiều hơn nhà thờ giáo họ Giang Xá.
2) Cùng một nội dung nhưng không phải nhà thờ nào cũng trang trí
giống nhau, mỗi nhà thờ có một phong cách, kích cỡ, màu sắc, chất
liệu thể hiện biểu tượng riêng.
3) Điều này phụ thuộc vào đặc điểm của từng nhà thờ. Ví dụ như
nhà thờ Bằng Sở do có nguồn lực về kinh tế, quy mô nhà thờ lớn và là
trung tâm hành hương của người Công giáo Hà Nội vì thế các biểu
tượng kích cỡ rất lớn, màu sắc rất tươi sáng. Bên cạnh đó, nhà thờ
giáo xứ Đông Lao do kích cỡ nhà thờ nhỏ, số lượng giáo dân ít vì thế
các biểu tượng mang kích cỡ nhỏ hơn.
4) Số lượng biểu tượng trang trí trong các nhà thờ Công giáo tại Hà
Nội có mật độ không dày. Đây là đặc điểm mà chúng tôi rút ra khi tiến
hành khảo sát một số các nhà thờ Công giáo tại giáo phận Bùi Chu và
Phát Diệm. Những nhà thờ tại giáo phận Bùi Chu và Phát Diệm có hệ
thống biểu tượng với mật độ dày hơn so với các nhà thờ tại Hà Nội.
5) Trang trí biểu tượng còn ở mức độ thô sơ, chưa tinh xảo, chưa
đạt đến mức độ nghệ thuật cao.
6) Có nhiều biểu tượng rất quan trọng trong các nhà thờ Công giáo
trên thế giới thì tại các nhà thờ Công giáo ở Hà Nội không thấy xuất
hiện. Đây cũng là do một phần đặc điểm cũng như nguồn kinh phí của
từng nhà thờ Công giáo không thể làm được.
7) Các biểu tượng được thể hiện cả bên trong và bên ngoài nhà thờ,
tuy nhiên các biểu tượng tập trung nhiều ở trong lòng nhà thờ và gian
Cung thánh. Bởi bên trong lòng nhà thờ và gian Cung thánh là trung
tâm của nhà thờ, là nơi linh mục cử hành các Bí tích và là nơi giáo dân
tham dự phục vụ.
3.2. Vai trò của biểu tượng với đức tin
Công đồng Vatican II định nghĩa, đức tin như là: “Một nhân đức
siêu nhiên, nhờ đó cùng với ơn soi sáng và giúp đỡ của Chúa mà ta tin
Đỗ Trần Phương.Vai trò của biểu tượng với đức tin
…
89
thật những điều Chúa đã mạc khải không phải vì lý trí tự nhiên đã
nhận ra sự thật nội tại của sự vật, nhưng vì uy thế của chính Thiên
Chúa mạc khải là Đấng không thể lầm lẫn cũng không thể lừa dối ai”9.
Trong Công giáo, có những chân lý nhận thức được bằng khoa học
nhưng cũng có những chân lý chỉ nhận thức được qua đức tin. Chính
vì lẽ đó, nếu thiếu một đức tin vững chắc, trọn vẹn, các tín đồ khó có
thể trở nên công chính hóa và thánh thiện.
Giáo lý Công giáo căn bản (Basic Catholic Doctrine) cũng đã
khẳng định về vai trò của đức tin: “Với đức tin, chúng ta lĩnh nhận
năng lực tin Chúa và tin tất cả những gì người đã mạc khải qua Chúa
Kitô và Giáo hội. Đức tin giúp chúng ta thấy Thiên Chúa là Đấng vô
cùng tốt lành và chân thật. Đức tin cũng giúp chúng ta phó thác bản
thân mình cho Chúa trọn vẹn. Không có đức tin, chúng ta không bao
giờ có thể tin Chúa hoặc tin những gì người mạc khải. Vì thế, đức tin
rất cần thiết để được ơn cứu độ; đức tin làm cho chúng ta nên công
chính và thánh thiện trước mặt Thiên Chúa”10.
Nội dung chính của đức tin Công giáo đề cập đến những mầu
nhiệm dưới đây:
Mầu nhiệm liên quan đến sự tạo dựng vũ trụ;
Mầu nhiệm liên quan đến công trình cứu chuộc loài người của Ðức
Kitô bằng cái chết và sự sống lại của Ngài;
Mầu nhiệm liên quan đến sự phó thác trọn vẹn của dân Chúa vào Ngài;
Mầu nhiệm liên quan đến tình yêu của Thiên Chúa, đến sự đối
thoại với Thiên Chúa, tức là sự cầu nguyện.
Vai trò của biểu tượng với đức tin được thể hiện như sau:
3.2.1. Cầu nối giữa cái hữu hình và cái vô hình
Trong suốt tiến trình phát triển của Công giáo, luôn tồn tại hai mặt
hữu hình và vô hình. Trong đức tin Công giáo, Thiên Chúa là nguyên
khởi mọi sự, tạo thành vạn vật hữu hình, vô hình, từ hư vô, trong thời
gian, loài thiêng liêng như thiên thần, vật chất như vũ trụ. Vì vậy,
Thiên Chúa là đấng siêu việt vượt qua không gian và thời gian. Ngài
vượt lên trên mọi sự và mọi lĩnh vực của con người và mọi thụ tạo
90
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2019
hữu hình và vô hình. Chính vì vậy, con người khó có thể cảm nhận sự
hiện diện của Thiên Chúa dưới con mắt lý tính tự nhiên nhưng là sự
cảm nhận bằng con mắt đức tin. Mặc dù vậy, để Thiên Chúa được
hiện diện một cách hữu hình dưới con mắt của đức tin của tín đồ, Giáo
hội đã dùng hệ thống những biểu tượng để Thiên Chúa hiện diện rõ
nét nhất trong đời sống của giáo dân.
Một trong những chức năng của biểu tượng đối với đời sống của
người giáo dân Công giáo đó chính là cầu nối giữa cái hữu hình và cái
vô hình. Bởi những mạc khải của Thiên Chúa dưới con mắt thực thể là
rất ít, trong những câu chuyện của sách Cựu Ước có nhắc đến những
lần xuất hiện của Thiên Chúa một cách hữu hình rất ít, chỉ là ngọn lửa
trong bụi gai, v.v… Thiên Chúa, là đấng vô hình nên không ai nhìn
thấy Chúa và cũng không thể tạc vẽ được dung nhan đích thực của
Người. Cho đến Tân Ước, khi con Thiên Chúa là Chúa Giêsu đến trần
gian thì sự hiện diện của Thiên Chúa Ba ngôi ngày càng rõ hơn và lời
Thiên Chúa Cha đã phán ra từ Trời, sau khi Chúa Giêsu nhận phép rửa
của Gioan tại sông Gio-an. Chính Chúa Giêsu có thân xác con người
hữu hình để biểu lộ Chúa Cha vô hình. Tuy nhiên, đối với Giáo hội,
nếu chỉ sử dụng Kinh Thánh để nói về sự hiện diện của Thiên Chúa
trong vũ trụ cũng như sự phát triển của lịch sử nhân loại thì rất khó
diễn tả. Chính vì thế, Giáo hội đã có những quyết định mang tính lịch
sử là cho phép việc tạo tác những biểu tượng về Thiên Chúa cũng như
các thánh để diễn tả một cách sinh động hơn về Thiên Chúa cho giáo
dân của mình.
Con người khó có thể dùng con mắt lý tính để cảm nhận sự hiện
diện hữu hình của Thiên Chúa. Tuy nhiên, khi chiêm ngưỡng những
biểu tượng trong những ngôi thánh đường, người giáo dân cảm thấy
Thiên Chúa hiện diện một cách hữu hình nhưng sự hữu hình này
không phải là sự chuyển động hay tiếp xúc của những biểu tượng đó
với con người mà là sự cảm nhận hữu hình bằng niềm tin. Họ tin
những biểu tượng đó có sự hiện diện của Thiên Chúa vô hình và
quyền năng của Ngài đang được tỏ hiện một cách nhãn tiền dưới con
mắt của đức tin. Ví dụ, tượng Chúa Giêsu bị đóng đinh tại những ngôi
thánh đường thì tất cả những người giáo dân khi chiêm ngắm biểu
Đỗ Trần Phương.Vai trò của biểu tượng với đức tin
…
91
tượng đó đều thấy được một cuộc đời hy sinh cũng như sự chiến thắng
của Chúa Giêsu. Hay chỉ cần nhìn những biểu tượng chén thánh và
bánh thánh (biểu tượng Thánh thể) như bức tranh kính tại nhà thờ
Chính tòa Hà Nội thì tất cả những người Công giáo đều cho rằng đó
chính là mình và máu của Chúa Giêsu đã đổ ra để cứu nhân loại. Biểu
tượng con chim bồ câu trong hầu hết các thánh đường mà tác giả khảo
sát đều có, nhưng đó chính là hiện thân vô hình của Chúa Thánh thần
ngôi Ba Thiên Chúa. Anh Đỗ Mạnh T. một giáo dân Công giáo cho
biết: “Khi đến nhà thờ tôi chỉ cần nhìn thấy biểu tượng 3 vòng tròn là
tôi đã nghĩ ngay đến mầu nhiệm Một Chúa Ba ngôi, đó là một đặc
điểm để nhận biết Ba ngôi Thiên Chúa. Hay khi nhìn thấy một con
chim bồ câu trong nhà thờ tôi nghĩ ngay đến Chúa Thánh Thần, bởi đó
là một trong những biểu tượng đại diện cho Chúa Thánh Thần. Chính
vì vậy, qua những biểu tượng đó mà chúng tôi có thể nhận biết Thiên
Chúa vô hình của chúng tôi”. Tin không nhất thiết phải nhìn thấy
Thiên Chúa mà chỉ cần cảm nhận bằng tiếng gọi của Thiên Chúa trong
thâm tâm của người đó, nhưng khi có thêm biểu tượng, niềm tin ấy
được hiện diện hữu hình hơn, sinh động hơn.
Những biểu tượng trong các nhà thờ Công giáo thể hiện mối quan
hệ giữa cái hữu hình và cái vô hình. Biểu tượng là cái hữu hình, là cái
vật thể mà giáo dân có thể nhìn thấy được, có thể cảm thụ bằng con
mắt trực quan. Nhưng trong cái hữu hình đó lại ẩn chứa cái vô hình,
cái vô hình là cái mà giáo dân cảm nhận được khi chiêm ngắm những
biểu tượng đó. Họ thấy được sự hiện diện thiêng liêng của Thiên Chúa
nơi những biểu tượng đó, đó là sự cảm thụ cái vô hình mang tính
thiêng liêng huyền bí dưới ánh mắt niềm tin. Tuy nhiên, nếu chiêm
ngưỡng biểu tượng mà chỉ cảm nhận cái hữu hình thì những biểu
tượng đó thật đơn thuần, đơn giản và không phải là biểu tượng tôn
giáo. Nhưng khi cảm nhận cái hữu hình và thấy được hiện thân của cái
vô hình thì biểu tượng đó mới trở nên sinh động, đúng với ý nghĩa và
vai trò của biểu tượng tôn giáo. Cái hay của biểu tượng tôn giáo nói
chung và biểu tượng Công giáo nói riêng thể hiện ở sự kết hợp giữa
cái hữu hình và vô hình. Cái hữu hình là cầu nối để con người chạm
đến cái vô hình siêu nhiên. Cái vô hình thật khó cảm nhận nhưng cái
92
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2019
vô hình đã được cảm nhận một cách dễ dàng bằng cái hữu hình thông
qua biểu tượng. Ví dụ, biểu tượng Alpha và Omega: Là chữ cái đầu và
chữ cái cuối trong bảng chữ cái của Hy Lạp và 2 chữ này tượng trưng
cho bản chất vĩnh cửu của Chúa Giêsu.
Về vấn đề này, Linh mục Giuse Vũ Thế T. cho biết: “Con người rất
khó có thể nhận biết được Thiên Chúa vô hình thông qua con mắt trực
quan của mình. Tuy nhiên, khi Chúa Giêsu con một Chúa Cha xuống
Thế làm người thì hình ảnh về Thiên Chúa hữu hình được mạc khải
một cách cụ thể nhất. Tuy nhiên, khi Chúa về Trời, các tông đồ đi rao
giảng về lời của Chúa ở khắp nơi trên thế giới và đã gây dựng được
một giáo hội rộng lớn trên khắp toàn cầu. Nhưng để cho các tín hữu
có thể nhận biết Thiên Chúa vô hình một cách tốt nhất trong cảm nhận
đức tin, Giáo hội đã cho phép được tạc ra những biểu tượng để tôn
kính, thờ lạy và nhận biết Thiên Chúa và thông qua những biểu tượng
hữu hình mà con người nhận biết một Đấng vô hình. Qua đây, làm
cho đời sống đức tin của giáo dân được củng cố một cách vững vàng
trên nền tảng Kinh Thánh, giáo lý và hệ thống những biểu tượng trong
các ngôi thánh đường”.
Cây nến Phục sinh trong các nhà thờ Công giáo, gợi nhớ đến lời
của Chúa Giêsu: “Ta là ánh sáng của thế giới” (Ga. 8,12)11. Khi có hai
cây nến đặt trên bàn thờ, chúng tượng trưng cho bản chất người và
Thiên Chúa của Chúa Giêsu. Nó đại diện cho ánh sáng của Chúa
Giêsu bởi chính Người đã mang đến ánh sáng cho thế gian tăm tối.
Tại nhà thờ giáo xứ Phùng Khoang luôn có một cây nến rất lớn đặt tại
nơi rửa tội, cây nến này được làm phép trong ngày lễ Phục sinh, vì
vậy nó được gọi là cây nến Phục sinh. Cây nến Phục sinh đó nhằm
nhắc nhở người giáo dân về ánh sáng cứu độ của Chúa Giêsu đã mang
lại cho thế gian, mang lại sự sống vĩnh cửu cho con người. Về vấn đề
này, chị Nguyễn Thu L., một giáo dân giáo xứ Phùng Khoang cho
biết: “Trong các nhà thờ Công giáo trên thế giới cũng như tại Việt
Nam luôn phải có một cây nến Phục sinh, bởi cây nến đó đại diện cho
ánh sáng của Chúa Giêsu, ánh sáng mà Người đã mang đến cho thế
giới tăm tối này. Có nhiều người bảo tôi tại sao bạn lại đi tin một cây
nến là hiện thân của Chúa ở đó. Nhưng tôi luôn tin tưởng rằng, Thiên
Đỗ Trần Phương.Vai trò của biểu tượng với đức tin
…
93
Chúa đang hiện diện nơi đó, nơi những vật thể hữu hình mà chúng ta
không thể nhìn thấy bằng mắt thường được”.
Hữu hình và vô hình luôn có quan hệ mật thiết với nhau trong một
tôn giáo và biểu tượng chính là chiếc cầu nối hai thành tố này lại gần
nhau hơn bổ sung cho nhau làm cho cái vô hình được cảm nhận một
cách tốt nhất trong đời sống tôn giáo của họ, tức là sự cảm nhận vững
vàng về một lực lượng siêu nhiên tác động đến đời sống tôn giáo.
Thông qua biểu tượng làm cho cái hữu hình và cái vô hình được nối
kết với nhau làm cho đời sống đức tin càng trở nên huyền bí mang
đậm tính thiêng. Chính vì thế, những biểu tượng đó làm cho ngôi
thánh đường càng trở nên thiêng liêng khi giáo dân đến cử hành các
sinh hoạt tôn giáo. Các nhà thần học đều cho rằng, những biểu tượng
đó giúp con người ngày càng yêu mến đấng vô hình hơn, một tình yêu
vượt qua không gian và thời gian của con người.
3.2.2. Cầu nối giữa đời sống trần thế và thiên đàng
Các tín đồ Công giáo luôn quan niệm rằng cuộc sống trần thế chỉ là
tạm bợ, là một cuộc hành trình hướng lên thiên đàng và sự sống nơi
thiên đàng mới là sự sống đích thực, sự sống mà tất cả các tín đồ Công
giáo đều hướng tới. Nó đã trở thành một lẽ sống, là định hướng tương
lai điều chỉnh các hành vi của họ trong mối quan hệ giữa con người
với con người và giữa con người với Thiên Chúa. Cuộc sống trần thế
là sự thanh luyện các tín đồ để chuẩn bị bước vào một cuộc sống vĩnh
cửu trên Thiên đàng. Thiên đàng có nhiều cách hiểu khác nhau. Đối
với tín đồ Công giáo, Thiên đàng là tình trạng miễn khỏi sự dữ và
thống khổ, đoạt được sự thiện và là nơi Thiên Chúa ngự cùng với
Thiên thần và các thánh của người ở đó chỉ dành cho những người có
một đời sống ngay lành ở trần thế, sống và làm theo những lời răn dạy
của Chúa. Nơi đó không dành cho những người tội lỗi làm điều bất
chính nơi trần thế. Chính vì thế, trong đời sống của các tín đồ Công
giáo họ luôn răn mình không vi phạm những quy định của giáo lý
cũng như những lời răn bảo của Thiên Chúa.
Thiên đàng thì không ai có thể thấy được khi còn sống. Chỉ sau khi
chết, họ mới có thể thấy được. Điều này làm cho người giáo dân cảm
thấy hoang mang mặc dù đã được củng cố bằng Kinh Thánh và giáo
94
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2019
lý để có thể hình dung được về Thiên đàng nơi đang chờ đón những
người công chính. Để củng cố đức tin cho giáo dân cũng như sự tín
thác về sự sống vĩnh cửu sau này, Giáo hội đã sử dụng những bức họa
để mô tả về một Thiên đàng nơi Thiên Chúa ngự, cũng như sử dụng
không gian nhà thờ và các biểu tượng trong nhà thờ để diễn tả một
cách chân thực nhất về Thiên đàng. Những cảnh tượng về sự hùng vĩ
của bầu trời cùng với sự hiện diện của Thiên Chúa Ba ngôi trong đám
mây và các thánh phủ phục trước tôn nhan Thiên Chúa giúp con người
có thể hình dung những cảnh tượng trên Thiên đàng giống như những
gì trong Kinh Thánh đã nêu. Thông qua việc chiêm ngưỡng những
biểu tượng đó, các tín đồ hình dung được một viễn cảnh trên Thiên
đàng nơi có Thiên Chúa ngự cùng với các thánh của người, giống như
những biểu tượng trong nhà thờ được sắp xếp theo những quy định
chung của Giáo hội.
Bên cạnh hệ thống những biểu tượng để góp phần tạo nên sự nối
kết giữa trần thế và thiên đàng thì một số nhà thờ có trang trí các biểu
tượng về Thiên đàng một cách trực tiếp bằng các tranh, các bức phù
điêu, như tại nhà thờ Phú Mỹ có hai bức phù điêu thể hiện cuộc sống
của con người sau khi chết, một bức nói về Hỏa ngục và bức còn lại
nói về Thiên đàng. Điều này giúp giáo dân có thể nhìn nhận về Thiên
đàng một cách tốt nhất, nơi những điều thiện hảo được tỏ hiện và
được thể hiện tóm gọn qua những biểu tượng đó.
Dưới con mắt trần gian, Thiên đàng được diễn tả như một cõi tiên
bồng lạc cảnh có cửa vào và được thánh Phêrô giữ cửa. Trong Thiên
đàng thì có ngai tòa Thiên Chúa xán lạn hào quang hương khói tỏa
bay ngạt ngào, có các thiên thần bay lượn hát ca, có các thánh nhân đi
ra đi vào hay quỳ phục ca tụng Thiên Chúa ‘chẳng hề ngơi’!... Lại
cũng có các cấp bậc ghế ngồi cho các thánh lớn thánh bé, thánh tử đạo
hay thánh trinh nữ… cứ y như phim thần thoại. Thiên đàng cứ hiện ra
trước mắt con người với biết viễn cảnh hạnh phúc và tươi đẹp nhất mà
trí tưởng tượng của hội họa có thể vẽ ra. Và rồi cũng từ những hình
dung theo kiểu những con số như thế, nên khi nói về Chúa Ba Ngôi thì
người ta lại gợi ra hình ảnh một cụ già phúc hậu cầm Trái Đất trên tay
và vui vẻ với sản phẩm mình tạo ra, có một trung niên ngồi ‘bên hữu’
Đỗ Trần Phương.Vai trò của biểu tượng với đức tin
…
95
tay cầm cây thánh giá - dấu hiệu của ơn cứu độ, phía trên là con chim
bồ câu tỏa sáng tượng trưng câu chuyện ngày nào bên bờ sông Gioóc-
đan. Vì vậy, khi đến nhà thờ, người giáo dân được chiêm ngưỡng
những biểu tượng giống như trong suy nghĩ của họ về Thiên đàng, đã
được tỏ bày qua Kinh Thánh và qua giáo lý, làm cho người giáo dân
cảm nhận như đang được sống trên Thiên đàng có sự hiện diện của
Thánh Phêrô và Phaolô ở ngoài cửa nhà thờ, có sự hiện diện của
Thiên Chúa Ba ngôi, các Thiên thần hầu hạ cùng các Thánh của
Người. Điều này không chỉ dừng lại ở những cảm nhận thông thường
mà nó còn biến thành hành động, tác động đến các hành vi của con
người trong đời sống. Những người làm những điều không tốt thì phải
thay đổi cách sống cho tốt hơn để được vào Nước Trời. Những người
sống tốt rồi phải tiếp tục phát huy và làm những việc lành phúc đức để
mở rộng Giáo hội của Chúa, có như thế họ mới được vào nơi Thiên
đàng, sống một sự sống vĩnh cửu, bền vững. Vì vậy, những biểu tượng
đó như một sợi dây liên kết giữa đời sống trần thế của người giáo dân
với một cuộc sống trên thiên đàng đầy hạnh phúc.
Ông Vũ Đình Ch., giáo dân giáo xứ Kẻ Sét cho biết: “Khi tôi đến
nhà thờ, tôi gần như được bước vào một sự linh thiêng, một nơi Thiên
Chúa là Đấng dựng nên tôi đang cư ngụ tại đó. Không những thế tôi
còn được tiếp xúc với những biểu tượng về Thiên Chúa Ba ngôi, các
Thiên thần, các Thánh của người khiến cho tôi mừng tưởng như mình
đang ở trên Thiên đàng, được về với Đấng mà tôi yêu mến và tôn thờ.
Nhưng không dừng lại ở đó, những cảm nhận về cuộc sống Thiên
đàng giúp tôi sống tốt hơn tại trần gian, để làm sao sau khi chết tôi
được về Thiên đàng được hưởng tôn nhan Thiên Chúa, bởi đó cũng là
mục đích và lẽ sống của cuộc đời tôi, để tôi sống có mục đích trong
hành trình đức tin của mình”.
Có thể nói, cuộc sống trần thế là một cuộc hành trình đức tin vào
sự sống vĩnh cửu nơi Thiên đàng. Đó là sự nối kết giữa quá khứ,
hiện tại và tương lai. Người giáo dân trong cuộc hành trình để tìm
kiếm Nước Trời nhiều khi bị khủng hoảng và hoang mang không
biết sự tìm kiếm này có đúng không. Nhưng sự nghi ngờ đó đã được
củng cố một cách vững vàng nhất khi được chiêm ngắm những biểu
96
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 1 - 2019
tượng trong những ngôi thánh đường khi thực hành các nghi lễ. Điều
này làm cho họ như được củng cố thêm đức tin về cuộc sống sau khi
chết và có thể nhìn nhận Thiên đàng một cách đơn giản nhất dưới
con mắt của người trần gian.
3.2.3. Cầu nối giữa con chiên với Chúa
Trong Công giáo các tín đồ thường được gọi với một cái tên trừu
mến là con chiên. Về việc tại sao người Công giáo lại được gọi là con
chiên. Xuất phát từ trong xã hội người Do Thái, con chiên là con vật
rất hiền lành, thân thương gần gũi, sống theo bầy. Con chiên được
dùng làm biểu tượng cho những người hiền lành, đơn sơ, đạo đức.
Công giáo có nguồn gốc từ Do Thái giáo, dân riêng của Chúa, dân
được Chúa chọn. Cho nên người Công giáo được gọi là “con Chiên
của Chúa”. Hình ảnh con chiên biểu trưng cho người Công giáo nói
nên sự thống nhất trong một đàn chiên. Đức Giêsu chính là mục tử
chăn chiên và Ngài tập hợp tất cả các con chiên lại trong một đàn
chiên thống nhất. Khi nói đến “Con chiên ngoan Đạo” là nói đến
những người Công giáo có niềm tin vững vàng vào Thiên Chúa, tin
tưởng phó thác vào quyền năng của người và sống chan hòa với mọi
người trong xã hội. Chính vì thế, khi nói đến con chiên là chúng ta
nghĩ ngay đến những người Công giáo, đặt trọn niềm tin vào vị mục
tử chăn chiên là Đức Kitô.
Con chiên và Chúa luôn có một mối tương quan mật thiết với nhau
như người mục tử với đàn chiên. Người mục tử là Chúa Giêsu luôn
quan tâm chăm sóc cho từng con chiên của mình. Ngài yêu thương
từng con chiên để không con nào lạc mất đàn. Chính vì thế, con chiên
là những người giáo dân luôn muốn được Thiên Chúa gần gũi và đồng
hành với mình trong cuộc sống. Nhưng có thể nhận thấy một điều, để
con chiên có thể nhận biết được Thiên Chúa một cách hữu hình thì
rất khó. Con chiên của Chúa sử dụng phương thức suy diễn để nhận
biết Thiên Chúa tuy không phải là phương thức hoàn hảo, nhưng
cũng giúp các con chiên nhận biết chân lý. Đó chính là sự diễn tiến
đầu tiên mà Thiên Chúa đã dùng để tự mạc khải Ngài cho con chiên
của Ngài qua Kinh thánh. Tuy nhiên, nhiều khi lối suy diễn này làm
cho con chiên khó có thể nhận biết được Thiên Chúa một cách tốt
Tải về để xem bản đầy đủ
29 trang
21/04/2022
1140
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Vai trò của biểu tượng với đức tin của người Công giáo (Nghiên cứu trường hợp nhà thờ Công giáo tại Hà Nội)", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- vai_tro_cua_bieu_tuong_voi_duc_tin_cua_nguoi_cong_giao_nghie.pdf
