Tổng quan nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến đạo đức nghề nghiệp kế toán

Tổng quan nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến

đạo đức nghề nghiệp kế toán - kiểm toán

Lê Thị Thu Hà

Học viện Ngân hàng

Ngày nhận: 17/03/2021

Ngày nhận bản sửa: 28/03/2021

Ngày duyệt đăng: 22/04/2021

Tóm tắt: Đạo đức nghề nghiệp là một trong những yêu cầu quan trọng nhất đối với

người hành nghề kế toán - kiểm toán. Bài viết này được thực hiện nhằm hệ thống

một số lý luận chung về đạo đức nghề nghiệp, và tổng quan các nghiên cứu về các

nhân tố ảnh hưởng đến đạo đức nghề nghiệp, cụ thể là việc ra quyết định liên quan

đến đạo đức trong lĩnh vực kế toán- kiểm toán. Để thực hiện bài viết, tác giả đã đọc

và thực hiện tổng quan một số nghiên cứu trên thế giới về các nhân tố ảnh hưởng tới

đạo đức nghề nghiệp kế toán- kiểm toán. Trong đó các nhân tố ảnh hưởng đến việc

ra quyết định liên quan đến đạo đức, bao gồm các nhân tố mang tính chất cá nhân

như độ tuổi, giới tính, kinh nghiệm làm việc; và các nhân tố thuộc về môi trường

như chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp, giá trị đạo đức doanh nghiệp, văn hoá quốc

gia. Bài viết cung cấp thông tin tham khảo cho các cơ quan quản lý, tổ chức, doanh

nghiệp trong việc thực hiện các biện pháp nhằm nâng cao đạo đức nghề nghiệp

trong các tổ chức, và định hướng các nghiên cứu thực nghiệm có thể được thực hiện

về chủ đề đạo đức nghề nghiệp ở Việt Nam trong thời gian tới.

Literature review on determinants of professional ethics for accountants and auditors

Abstract: Acting ethically is one of the most important requirements for accountants and auditors.

This article is designed to systematize theories of professional ethics, and review research on

determinants of professional ethics for accountants and auditors, particularly determinants of ethical

decision-making. To achieve the objective, the author has read and conducted a review of the

literature on determinants of professional ethics. In which determinants of the ethical decision-making

include individual factors such as age, gender, work experience; and environmental factors such as

professional ethical standards, corporate ethical values and national culture. The article provides

references for regulatory agencies, organizations and businesses in the implementing measures to

improve professional ethics in organizations, and guidance for future empirical studies on the topic of

professional ethics in Vietnam.

Keywords: ethics, professional ethics, accounting- auditing.

Ha Thi Thu Le

Email: lethithuha@gmail.com

Banking Academy of Vietnam

Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng

Số 227- Tháng 4. 2021

54

ISSN 1859 - 011X

LÊ THỊ THU HÀ

Từ khoá: đạo đức, đạo đức nghề nghiệp, kế toán - kiểm toán.

1. Giới thiệu

và cái sai, và điều gì nên làm và không nên

làm (Beekun và cộng sự, 2003; Beu và

Buckley, 2001; Christie và cộng sự, 2003).

Như vậy có thể hiểu đạo đức là hệ thống

các tiêu chuẩn, nguyên tắc về các mối quan

hệ và các hành vi được xã hội thừa nhận,

dựa trên đó các thành viên của xã hội điều

chỉnh cách thức ứng xử của mình để phù

hợp với lợi ích chung của cộng đồng.

Đạo đức là một hình thái ý thức xã hội, là hệ

thống những nguyên tắc nhằm điều chỉnh và

đánh giá hành vi của con người trong quan

hệ giữa con người với con người, được hình

thành thông qua niềm tin cá nhân, các giá

trị truyền thống và tác động của cộng đồng.

Đạo đức qui định thái độ, nghĩa vụ, trách

nhiệm của mỗi người đối với bản thân cũng

như đối với các cá nhân khác và cộng đồng.

Vì thế đạo đức là khuôn mẫu, tiêu chuẩn để

xây dựng lối sống, lí tưởng mỗi người, đạo

đức có vai trò quan trọng đối với sự phát

triển của xã hội.

Đạo đức nghề nghiệp là các tiêu chuẩn,

nguyên tắc điều chỉnh hành vi của những

người hành nghề trong một lĩnh vực nghề

nghiệp cụ thể, nhằm đảm bảo người hành

nghề thực hiện nhiệm vụ của mình với chất

lượng tốt, tuân thủ các qui định của pháp

luật, tạo niềm tin cho cộng đồng về chất

lượng dịch vụ cung cấp. Đạo đức nghề

nghiệp là một trong những yêu cầu quan

trọng nhất đối với người hành nghề trong

lĩnh vực kế toán, kiểm toán, xuất phát từ

tầm quan trọng của thông tin kế toán tài

chính của các doanh nghiệp.

Việc nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng

đến đạo đức nghề nghiệp trong lĩnh vực

kinh doanh nói chung và đối với nghề kế

toán- kiểm toán là cần thiết để từ đó các

cơ quan quản lý và doanh nghiệp có định

hướng phù hợp trong việc đề ra các biện

pháp tăng cường đạo đức nghề nghiệp

trong các tổ chức.

2.2. Khái niệm đạo đức nghề nghiệp

2. Khái niệm đạo đức nghề nghiệp kế

toán- kiểm toán

Đạo đức nghề nghiệp là “những phẩm chất

cần có của mỗi người theo đúng những

quy tắc chuẩn mực của một nghề nhất định

được cộng đồng xã hội thừa nhận, nhằm

điều chỉnh hành vi, thái độ của con người

trong quan hệ với con người, tự nhiên và xã

hội khi hành nghề. Đạo đức nghề nghiệp là

những nguyên tắc chi phối hành vi của một

người hoặc một nhóm trong môi trường

công việc. Giống như các giá trị, đạo đức

nghề nghiệp cung cấp các quy tắc về cách

một người nên hành động đối với người

khác và các tổ chức trong một môi trường

như vậy” (Nghiêm Vũ Khải và Lê Thanh

Tùng, 2019).

2.1. Khái niệm đạo đức

Theo từ điển Cambridge, đạo đức là “hệ

thống các tiêu chuẩn cá nhân hay xã hội

về các hành vi và tính cách tốt hay xấu”.

Theo Wikipedia, đạo đức là “hệ thống quy

tắc, tiêu chuẩn, chuẩn mực xã hội mà nhờ

đó con người tự nguyện điều chỉnh hành vi

của mình cho phù hợp với lợi ích của cộng

đồng, xã hội”. Đạo đức còn được hiểu là

các hành vi đúng đắn của các cá nhân; các

nguyên tắc về các hành vi tốt và xấu; là sự

phân biệt giữa cái tốt và cái xấu, cái đúng

Số 227- Tháng 4. 2021- Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng

55

Tổng quan nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến đạo đức nghề nghiệp kế toán - kiểm toán

Như vậy đạo đức nghề nghiệp là các tiêu

chuẩn, nguyên tắc điều chỉnh hành vi của

những người hành nghề trong một lĩnh vực

nghề nghiệp cụ thể, nhằm đảm bảo người

hành nghề thực hiện nhiệm vụ của mình

với chất lượng tốt, tuân thủ các qui định

của pháp luật, tạo niềm tin cho cộng đồng

về chất lượng dịch vụ cung cấp. Mỗi nghề

nghiệp đều có thể có các nguyên tắc đạo

đức nghề nghiệp riêng, ví dụ đạo đức nghề

nghiệp đối với ngành y, ngành luật, ngành

kế toán… Đạo đức nghề nghiệp là sự phát

triển của những nguyên tắc đạo đức chung

trong một nghề nghiệp cụ thể, được các

tổ chức, cá nhân hành nghề trong lĩnh vực

nghề nghiệp đó công nhận, là cơ sở để đánh

giá, điều chỉnh hành vi trong lĩnh vực nghề

nghiệp.

nghiêm trọng cho xã hội, làm suy giảm

niềm tin của công chúng vào các BCTC và

tác động tiêu cực đến sự hiệu quả của thị

trường tài chính.

Trong quá trình thực thi công việc, các

kế toán viên, kiểm toán viên có thể gặp

phải các tình huống khó xử về đạo đức, có

thể ảnh hưởng đến tính trung thực, khách

quan của họ và ảnh hưởng đến chất lượng

thông tin BCTC, cũng như lợi ích của công

chúng. Vì vậy việc hiểu và vận đúng các

nguyên tắc đạo đức nghề nghiệp là một

trong những yêu cầu quan trọng hàng đầu

với người làm nghề kế toán, kiểm toán.

2.4. Chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp kế

toán - kiểm toán

Chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp kế toán-

kiểm toán là những qui định, nguyên tắc cơ

bản về đạo đức nghề nghiệp, do cơ quan

quản lý hoặc hiệp hội nghề nghiệp ban

hành, nhằm hướng dẫn hành vi cho các kế

toán viên, kiểm toán viên và tổ chức hành

nghề kế toán, kiểm toán trong việc xử lý

các vấn đề đạo đức phát sinh trong quá

trình hành nghề. Việc ban hành và áp dụng

các chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp nhằm

đảm bảo chất lượng dịch vụ kế toán, kiểm

toán, đảm bảo tính trung thực và hợp lý của

các thông tin kế toán, từ đó củng cố niềm

tin của công chúng đối với các thông tin tài

chính của doanh nghiệp cũng như đối với

nghề nghiệp kế toán, kiểm toán.

Trên bình diện quốc tế, chuẩn mực đạo đức

cho kế toán viên chuyên nghiệp (The code

of ethics for professional accountants) do

Liên đoàn kế toán quốc tế (IFAC) xây dựng

và ban hành năm 2009. Chuẩn mực chia

thành ba phần chính: Phần A đưa ra các

nguyên tắc chung cho kế toán viên chuyên

nghiệp; Phần B đưa ra hướng dẫn cho kế

toán viên, kiểm toán viên hành nghề trong

các doanh nghiệp kế toán, kiểm toán; Phần

2.3. Khái niệm đạo đức nghề nghiệp kế

toán- kiểm toán

Đạo đức nghề nghiệp kế toán - kiểm toán

là hệ thống những nguyên tắc đạo đức áp

dụng cho các cá nhân và tổ chức hành nghề

trong lĩnh vực kế toán, kiểm toán. Đạo đức

nghề nghiệp là một trong những yêu cầu

quan trọng nhất đối với người hành nghề

trong lĩnh vực kế toán, kiểm toán, xuất phát

từ tầm quan trọng của thông tin kế toán tài

chính của các doanh nghiệp.

Kế toán thực hiện việc ghi chép, tổng hợp

các nghiệp vụ kinh tế phát sinh, lập báo

cáo tài chính (BCTC) cung cấp cho người

sử dụng thông tin. Còn kiểm toán viên thu

thập các bằng chứng về BCTC của doanh

nghiệp, từ đó đưa ra ý kiến về tính trung

thực hợp lý của các BCTC. Việc ra quyết

định của các cổ đông, nhà đầu tư tiềm năng

và những người sử dụng BCTC khác phụ

thuộc rất nhiều vào BCTC hằng năm của

một công ty. Vì vậy, nếu người làm kế

toán, kiểm toán không tuân thủ các nguyên

tắc đạo đức thì có thể gây ra các hậu quả

Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng- Số 227- Tháng 4. 2021

56

LÊ THỊ THU HÀ

C áp dụng cho kế toán viên chuyên nghiệp

trong các doanh nghiệp khác.

sau này phát triển và chứng minh qua các

nghiên cứu thực nghiệm. Trong đó nổi bật

là lý thuyết về sự phát triển đạo đức của

Kohlberg (1969) và mô hình hành vi đạo

đức của Rest (1986).

Theo chuẩn mực đạo đức cho kế toán viên

chuyên nghiệp, các kế toán viên chuyên

nghiệp phải đảm bảo tuân thủ năm nguyên

tắc đạo đức cơ bản: (1) tính chính trực, (2)

tính khách quan, (3) năng lực chuyên môn

và tính thận trọng, (4) tính bảo mật, và (5)

tư cách nghề nghiệp.

3.1. Lý thuyết về sự phát triển đạo đức

của Kohlberg (Kohlberg’s cognitive moral

development model)

Tính chính trực: Yêu cầu kế toán viên thẳng

thắn, trung thực trong tất cả các mối quan

hệ chuyên môn và kinh doanh.

Tính khách quan: Kế toán viên không để sự

thiên vị, xung đột lợi ích hoặc bất cứ ảnh

hưởng không hợp lý nào chi phối các xét

đoán chuyên môn và kinh doanh.

Năng lực chuyên môn và tính thận trọng:

Kế toán viên cần duy trì và thể hiện các kiến

thức và kỹ năng chuyên môn cần thiết để có

thể cung cấp các dịch vụ có chất lượng cho

khách hàng; đồng thời hành động một cách

thận trọng và phù hợp với các chuẩn mực

nghề nghiệp.

Tính bảo mật: Kế toán viên phải bảo mật

thông tin thu được từ các mối quan hệ

chuyên môn và kinh doanh, không tiết lộ

bất cứ thông tin nào cho bên thứ ba khi

chưa được sự đồng ý của bên có thẩm

quyền, hoặc được yêu cầu cung cấp thông

tin từ cơ quan quản lý hoặc tổ chức nghề

nghiệp, và cũng như không được sử dụng

thông tin vì lợi ích cá nhân.

Kohlberg là một nhà nghiên cứu trong lĩnh

vực đạo đức và phát triển tâm lý. Ông đã

đề xuất một lý thuyết về sự phát triển đạo

đức, được gọi là quá trình phát triển nhận

thức. Công trình nghiên cứu của Kohlberg

(1969) về các giai đoạn phát triển nhận thức

đạo đức tập trung vào các xét đoán đạo đức

và quá trình nhận thức của các cá nhân khi

họ đối mặt với các tình huống khó xử về

đạo đức, là một đóng góp lớn cho nghiên

cứu về việc ra quyết định đạo đức trong các

tổ chức.

Lý thuyết của Kohlberg (1969) mô tả các

giai đoạn phát triển đạo đức của cá nhân

bao gồm ba cấp độ và sáu giai đoạn phát

triển tiếp nối nhau, cấp độ sau hoàn thiện,

đầy đủ hơn cấp độ trước (Robertson và

Fadil, 1999; Trevino, 1986).

Kohlberg xác định cấp độ phát triển đạo đức

đầu tiên là tiền qui ước (Preconventional

Morality). Các cá nhân ở cấp độ phát triển

này tập trung vào lợi ích trước mắt của

chính họ, các phần thưởng và hình phạt bên

ngoài.

Cấp độ phát triển đạo đức thứ hai là đạo

đức qui ước (Conventional Morality). Các

quyết định đạo đức của các cá nhân trong

các giai đoạn phát triển này dựa trên sự

phù hợp với kỳ vọng của gia đình hoặc

các nhóm đồng đẳng hoặc một bộ phận xã

hội lớn hơn. Các cá nhân trong giai đoạn

đạo đức qui ước duy trì các quy tắc vì điều

đó đó phù hợp với mong đợi của gia đình,

nhóm hoặc xã hội.

Tư cách nghề nghiệp: Phải tuân thủ pháp

luật và các quy định có liên quan, tránh bất

kỳ hành động nào làm giảm uy tín nghề

nghiệp của mình.

3. Một số lý thuyết về sự phát triển đạo

đức và hành vi đạo đức

Trong lịch sử các nghiên cứu về đạo đức

đã có một số nhà nghiên cứu xây dựng

cơ sở lý thuyết về sự phát triển của đạo

đức cá nhân, và đã được các nghiên cứu

Số 227- Tháng 4. 2021- Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng

57

Tổng quan nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến đạo đức nghề nghiệp kế toán - kiểm toán

Cấp độ phát triển cao nhất của sự phát triển

nhận thức về đạo đức là đạo đức hậu qui

ước (Postconventional Morality). Ở cấp

độ phát triển đạo đức này, các cá nhân tập

trung vào các giá trị đạo đức hoặc nguyên

tắc phổ quát. Hành vi đạo đức là hành vi

dựa trên những nguyên tắc phổ quát về

công bằng, bình đẳng về quyền con người.

Tuy nhiên quyền của cá nhân không được

xung đột với quyền và lợi ích của xã hội.

Kohlberg cho rằng các cá nhân phản ứng

khác nhau với các tình huống đạo đức tùy

thuộc vào giai đoạn phát triển đạo đức của

họ. Khi các cá nhân trải qua các giai đoạn

phát triển đạo đức, họ càng nhận thức rõ

quyền lợi của người khác và sự công bằng

dựa trên các nguyên tắc phổ quát. Các cá

nhân trong giai đoạn tiền qui ước thường

tuân thủ các quy tắc vì lợi ích riêng của họ

và để tránh bị trừng phạt. Ngược lại, các cá

nhân ở giai đoạn phát triển đạo đức qui ước

có xu hướng duy trì các quy tắc vì điều đó

phù hợp với mong đợi của một nhóm tham

chiếu hoặc của xã hội. Các cá nhân ở giai

đoạn phát triển hậu qui ước duy trì nghĩa vụ

trước pháp luật và sẽ tuân theo các nguyên

tắc đạo đức do họ lựa chọn bất kể ý kiến

của đa số.

đầu bằng việc xác định một vấn đề đạo

đức hoặc tình huống khó xử về đạo đức

(identiﬁcation of an ethical dilemma). Một

khi một tình huống khó xử về đạo đức đã

được xác định, ở bước tiếp theo, các cá

nhân tiến hành xét đoán để xác định những

hành động nào nên được thực hiện để giải

quyết tình huống khó xử (assessment of

ethical choices). Việc xét đoán (judgment)

này cho phép một cá nhân đánh giá sự phù

hợp của các hành động khác nhau để xử lý

tình huống đạo đức. Tiếp theo quá trình xét

đoán là việc xác định hành động dự kiến

sẽ thực hiện (planned intention to act). Giai

đoạn cuối cùng của quá trình tâm lý là việc

thực hiện hành vi đạo đức (ethical action or

behavior).

Mô hình bốn giai đoạn của Rest cho rằng

để hành vi đạo đức xảy ra, các cá nhân phải

thực hiện các quy trình tâm lý cơ bản: Thứ

nhất, cá nhân phải có khả năng phân tích

tình huống để xác định những hành động

có thể thực hiện, các bên sẽ bị ảnh hưởng

của các hành động này và ảnh hưởng của

hành động đến lợi ích của họ. Thứ hai, cá

nhân phải có khả năng xét đoán hành động

nào là đúng đắn về mặt đạo đức, từ đó xác

định một hành động khả thi mà cá nhân đó

nên thực hiện trong tình huống đó. Thứ ba,

cá nhân đó phải ưu tiên cho các giá trị đạo

đức trên các giá trị cá nhân khác để quyết

định sẽ thực hiện hành vi đạo đức. Thứ

tư, cá nhân đó phải có đủ sự kiên trì, lòng

tự trọng và khả năng thực hiện ý định của

mình để vượt qua những trở ngại và hành

xử đạo đức (Croxford, 2010).

Mô hình của Kohlberg chỉ ra rằng quá trình

phát triển nhận thức đạo đức của các cá

nhân phụ thuộc vào độ tuổi, giáo dục và

yếu tố kinh nghiệm (Conroy và cộng sự,

2010; Robertson và Fadil, 1999).

3.2. Mô hình hành vi đạo đức của Rest

(Rest’s Model of Moral Action)

Dựa trên lý thuyết về phát triển nhận thức

của Kohlberg, Rest (1986) đã đề xuất mô

hình hành vi đạo đức để mô tả quá trình

nhận biết, suy luận và thực hiện hành động

đạo đức của một cá nhân.

4. Tổng quan các nhân tố ảnh hưởng đến

đạo đức nghề nghiệp kế toán- kiểm toán

Trên thế giới đã có nhiều nghiên cứu khác

nhau đã được thực hiện nhằm xác định các

nhân tố ảnh hưởng tới hành vi đạo đức của

một cá nhân, các nghiên cứu này chủ yếu tập

Theo mô hình Rest, quá trình ra quyết

định đạo đức bao gồm bốn giai đoạn, bắt

Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng- Số 227- Tháng 4. 2021

58

LÊ THỊ THU HÀ

trung vào hai nhóm nhân tố. Nhóm thứ nhất

là các nhân tố thuộc về đặc điểm cá nhân

có thể tác động đến việc đưa ra các quyết

định đạo đức, ví dụ giới tính, kinh nghiệm

làm việc, độ tuổi... (Jones và cộng sự, 2003,

Douglas và cộng sự, 2001). Nhóm thứ hai là

nhóm nhân tố môi trường có tác động đến

các quyết định đạo đức, bao gồm vai trò của

các chuẩn mực đạo đức, văn hoá quốc gia

và các nhân tố thuộc về tổ chức như giá trị

đạo đức (ethical values) của tổ chức (Ismail,

2015; Maree và Radloﬀ, 2007).

với các sinh viên chuyên ngành kế toán, tài

chính, luật, kinh doanh tìm thấy bằng chứng

cho thấy nữ giới ít chấp nhận hành vi phi

đạo đức hơn nam giới trong bốn trên năm

tình huống đạo đức. Emerson và cộng sự

(2007) thực hiện khảo sát với 520 kế toán

viên hành nghề từ Viện kế toán công chứng

Hoa Kỳ (AICPA) cho thấy nam giới chấp

nhận các hành vi phi đạo đức nhiều hơn nữ

giới trong 21 trên 25 tình huống. Conroy và

cộng sự (2010) có kết quả tương tự trong

một nghiên cứu với 195 kế toán viên hành

nghề của AICPA, cho thấy đối tượng khảo

sát là nam giới chấp nhận các hành vi phi

đạo đức nhiều hơn nữ giới trong 10 trên 30

tình huống nghiên cứu.

4.1. Các nhân tố thuộc về cá nhân

a. Giới tính

Giới tính thường được các nhà nghiên cứu

cho là một trong các nhân tố ảnh hưởng đến

các quyết định về đạo đức, và thường hay

được đưa vào trong các mô hình nghiên

cứu về đạo đức (Jones và cộng sự, 2003).

Tuy nhiên, bằng chứng thực nghiệm về

tác động của giới tính tới các quyết định

đạo đức cho các kết quả khác biệt. Một số

nghiên cứu không tìm thấy mối liên hệ giữa

giới tính và hành vi đạo đức, trong khi một

số nghiên cứu khác cho thấy phụ nữ ít chấp

nhận hành vi phi đạo đức hơn nam giới.

O’Fallon và Butterﬁeld (2005) trong một

tổng quan nghiên cứu về việc ra quyết định

đạo đức trong khoảng thời gian 1996- 2003

đã xác định có 49 nghiên cứu về tác động

của giới tính tới việc ra quyết định đạo đức,

trong đó 23 nghiên cứu không tìm thấy mối

quan hệ có ý nghĩa thống kê, và 16 nghiên

cứu cho thấy phụ nữ hành xử có đạo đức

hơn nam giới trong một số trường hợp.

Trong khi một tổng quan nghiên cứu khác

trước đó của Loe và cộng sự (2000) tìm

thấy 09 nghiên cứu không cho kết quả khác

biệt giữa nam giới và nữ giới, 12 nghiên

cứu cho thấy nữ giới hành xử đạo đức hơn

nam giới trong một số trường hợp.

Theo Croxford (2010), các kết quả nghiên

cứu khác nhau về giới tính có thể được giải

thích bằng hai lý thuyết là cách tiếp cận

xã hội hóa giới tính (gender socialization

approach)vàcáchtiếpcậncấutrúc(structural

approach). Cách tiếp cận xã hội hoá giới tính

cho rằng nam giới và nữ giới có những đặc

điểm khác nhau tạo ra các định hướng đạo

đức khác nhau, từ đó dẫn đến sự khác biệt

trong các quyết định và thực hành đạo đức

(Roxas và Stoneback, 2004).

Cách tiếp cận thứ hai là cách tiếp cận cấu

trúc, lập luận rằng sự khác biệt về giới

phụ thuộc vào các yếu tố bối cảnh cụ thể

(Simga-Mugan và cộng sự, 2005). Cách

tiếp cận cấu trúc lập luận rằng định hướng

đạo đức sẽ bị tác động bởi các yếu tố nghề

nghiệp. Theo cách tiếp cận này, các chuẩn

mực nghề nghiệp khiến cho nam giới và nữ

giới trở nên giống nhau hơn trong các điều

kiện nghề nghiệp giống nhau, từ đó dẫn đến

không có sự khác biệt giữa hai giới tính khi

ra các quyết định đạo đức.

b. Độ tuổi

Nhiều nhà nghiên cứu coi độ tuổi là một

yếu tố tác động đến quá trình ra quyết định

đạo đức (Hunt và Vitell, 1986; Kohlberg,

Lopez và cộng sự (2005) trong nghiên cứu

Số 227- Tháng 4. 2021- Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng

59

Tổng quan nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến đạo đức nghề nghiệp kế toán - kiểm toán

1969). Theo lý thuyết của Kohlberg

(1969), các cá nhân lớn tuổi hơn có khả

năng đưa ra các quyết định phù hợp đạo

đức hơn. Tuy nhiên, các bằng chứng thực

nghiệm cho các kết quả khác nhau về tác

động của độ tuổi tới quyết định đạo đức.

O’Fallon và Butterﬁeld’s (2005) thực hiện

tổng quan nghiên cứu các công trình công

bố từ 1996 tới 2003, kết quả cho thấy 08

nghiên cứu không tìm thấy mối liên hệ giữa

tuổi và hành vi đạo đức, 05 nghiên cứu

phát hiện mối quan hệ ngược chiều giữa độ

tuổi và quyết định đạo đức, và 06 nghiên

cứu cho kết quả thuận chiều giữa hai biến

này. Loe và cộng sự (2000) cho thấy trong

08 nghiên cứu về đạo đức, 01 nghiên cứu

không có mối liên hệ giữa tuổi và quyết

định đạo đức, 05 nghiên cứu cho thấy đối

tượng khảo sát lớn tuổi hơn có quyết định

đạo đức phù hợp hơn các đối tượng trẻ tuổi.

Maree và Radloﬀ (2007) thực hiện nghiên

cứu về xét đoán đạo đức đối với các kế toán

viên ở Nam Phi, kết quả cho thấy trong 03

tình huống đạo đức, chỉ có 01 tình huống

trong đó các kế toán viên ít tuổi hơn đưa ra

các xét đoán đạo đức phù hợp hơn, 02 tình

huống còn lại không cho thấy mối quan hệ

giữa độ tuổi và xét đoán đạo đức.

c. Kinh nghiệm làm việc

Nhiều nghiên cứu cho thấy mối quan hệ

thuận chiều giữa hành vi đạo đức và kinh

nghiệm làm việc. Harris (1990) khảo sát

112 nhà kinh doanh ở các cấp độ quản lý

khác nhau trong một công ty để xác định

mối quan hệ giữa giá trị đạo đức của các

cá nhân với kinh nghiệm làm việc. Kết quả

cho thấy có mối liên hệ có ý nghĩa thống kê

giữa kinh nghiệm làm việc và việc không

chấp nhận hành vi phi đạo đức của đối

tượng khảo sát. Cụ thể là các nhà quản lý

cấp cao ít chấp nhận hành vi gian lận hơn

so với các thành viên khác trong tổ chức.

Shapeero và cộng sự (2003) tìm thấy quan

hệ thuận chiều giữa ý định hành xử đạo đức

và số năm kinh nghiệm trong một nghiên

cứu với 82 kiểm toán viên trong các công

ty kiểm toán ở Mỹ. Ngược lại, nghiên cứu

của Conroy và cộng sự (2010) trên mẫu

195 kế toán viên chuyên nghiệp cho thấy

sự khác biệt nhỏ giữa các thành viên ít kinh

nghiệm và các giám đốc trong việc chấp

nhận các hành vi phi đạo đức. Như vậy, các

nghiên cứu trước cho thấy các bằng chứng

trái ngược nhau về vai trò của kinh nghiệm

làm việc trong việc ra các quyết định đạo

đức của kế toán viên.

Emerson và cộng sự (2007) khảo sát các

kế toán viên hành nghề của Mỹ từ AICPA

thông qua 25 tình huống liên quan đến nhiều

vấn đề đạo đức như môi trường, kế toán,

marketing, hối lộ… Kết quả cho thấy trong

19/25 tình huống, các cá nhân lớn tuổi hơn

ít chấp nhận hành vi phi đạo đức hơn các

cá nhân ít tuổi. Conroy và cộng sự (2010)

cũng tìm thấy kết quả tương tự trong nghiên

cứu với kế toán viên hành nghề của Mỹ, với

16/30 tình huống cho thấy độ tuổi cao hơn

ít chấp nhận hành vi phi đạo đức hơn. Như

vậy, các kết quả nghiên cứu về tác động của

độ tuổi tới quyết định hành vi đạo đức có sự

khác nhau, cho thấy đây là vấn đề phức tạp

và cần tiếp tục được nghiên cứu.

Ngoài các nhân tố thường gặp trên, một

số nghiên cứu còn xem xét vai trò của các

nhân tố như xu hướng chính trị của các cá

nhân, trình độ học vấn, xu hướng đạo đức cá

nhân, trí thông minh cảm xúc... tới xét đoán

đạo đức. Ví dụ, Eynon và cộng sự (1997),

Sweeney (1995) cho thấy người theo chủ

nghĩa tự do có xét đoán tốt hơn người theo

chủ nghĩa bảo thủ, và các kế toán viên hành

nghề đã hoàn thành các khoá đào tạo về

đạo đức có xét đoán tốt hơn. O’Fallon và

Butterﬁeld (2005) cho thấy người theo chủ

nghĩa lý tưởng (idealism) và đạo lý học

(deontology) ra quyết định đạo đức phù

hợp hơn so với người theo chủ nghĩa tương

đối (relativism) và chủ nghĩa mục đích

Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng- Số 227- Tháng 4. 2021

60

LÊ THỊ THU HÀ

(teleology). Ismail (2015) thu được bằng

chứng cho thấy trí thông minh cảm xúc có

tác động tích cực đến xét đoán đạo đức của

kiểm toán viên tại Malaysia.

dựa trên bảng câu hỏi về tầm quan trọng

của chuẩn mực đạo đức và ba tình huống về

đạo đức. Kết quả nghiên cứu của Martinson

và Ziegenfuss (2000) và Maree và Radloﬀ

(2007) cho thấy có mối quan hệ có ý nghĩa

thống kê giữa chuẩn mực và xét đoán của

kế toán viên, tuy nhiên Muslumov và Aras

(2004) không tìm thấy mối quan hệ có ý

nghĩa thống kê giữa chuẩn mực và các xét

đoán của kế toán viên.

Pﬂugrath và cộng sự (2007) nghiên cứu mối

liên quan giữa chuẩn mực đạo đức với khả

năng xét đoán của kế toán viên và sinh viên

kiểm toán tại Úc. Kết quả cho thấy có các

chuẩn mực đạo đức có tác động tích cực

đến xét đoán của các kế toán viên, nhưng

không tác động đến xét đoán của sinh viên.

Điều này cho thấy các chuẩn mực đạo đức

giúp tăng chất lượng các xét đoán của kế

toán viên có nhiều kinh nghiệm hơn.

4.2. Các nhân tố thuộc về môi trường

a. Chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp

Chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp dành cho

kế toán viên là một hệ thống các nguyên

tắc và yêu cầu do chính phủ hoặc hiệp hội

nghề nghiệp ban hành mà kế toán viên và

doanh nghiệp cung cấp dịch vụ kế toán

phải áp dụng để đảm bảo hành vi chuẩn

mực của họ và duy trì niềm tin của công

chúng (Fatemi và cộng sự, 2020). Quy tắc

đạo đức được xây dựng để hỗ trợ người làm

kế toán xác định, đánh giá và phản ứng với

các tình huống liên quan đến các vấn đề

đạo đức một cách đúng đắn. Việc tuân thủ

các chuẩn mực đạo đức giúp nâng cao uy

tín và trách nhiệm của người làm kế toán và

người làm kiểm toán, đồng thời nâng cao

lòng tin của công chúng đối với thông tin

kế toán của doanh nghiệp.

Vì chuẩn mực đạo đức cung cấp hướng dẫn

về các vấn đề đạo đức mà kế toán viên phải

tuân theo để giải quyết các tình huống khó

xử về đạo đức, việc hiểu biết tốt và tuân thủ

nghiêm ngặt các nguyên tắc sẽ giúp kế toán

viên đưa ra phán đoán đạo đức phù hợp.

Cả khuôn khổ lý thuyết và nghiên cứu thực

nghiệm đều cho thấy tầm quan trọng của

chuẩn mực đạo đức đối với xét đoán đạo

đức của một cá nhân.

Douglas và cộng sự (2001) cũng xem xét

tác động của việc am hiểu chuẩn mực đạo

đức tới xét đoán của kiểm toán viên trong

các công ty kiểm toán của Mỹ. Kết quả cho

thấy kiểm toán viên có hiểu biết tốt hơn về

chuẩn mực đạo đức thì đưa ra các xét đoán

có chất lượng hơn.

b. Giá trị đạo đức doanh nghiệp

Giá trị đạo đức doanh nghiệp (corporate

ethical values), còn được gọi là văn hoá

đạo đức doanh nghiệp (corporate ethical

culture), được hiểu là “tổng hợp giá trị đạo

đức của cá nhân của các nhà quản lý, và

các chính sách chính thức và không chính

thức về đạo đức của một tổ chức” (Hunt

và cộng sự, 1989). Giá trị đạo đức doanh

nghiệp là một hệ thống các giá trị được các

thành viên trong một tổ chức cùng chia sẻ,

và là một phần của văn hoá doanh nghiệp

(Trevino và cộng sự, 1998). Giá trị đạo đức

doanh nghiệp thể hiện các quan điểm của

nhà lãnh đạo về vấn đề đạo đức, được hình

thành thông qua thái độ và hành vi của nhà

Nhiều bằng chứng thực nghiệm cho thấy

chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp có tác

động đến xét đoán đạo đức của các cá nhân.

Martinson và Ziegenfuss (2000), Maree

và Radloﬀ (2007), Muslumov và Aras

(2004) nghiên cứu mối quan hệ giữa tầm

quan trọng của chuẩn mực đạo đức nghề

nghiệp tới khả năng xét đoán của các kế

toán viên tại Mỹ, Nam Phi và Thổ Nhĩ Kỳ

Số 227- Tháng 4. 2021- Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng

61

Tổng quan nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến đạo đức nghề nghiệp kế toán - kiểm toán

quản lý. Giá trị đạo đức doanh nghiệp bao

gồm các chính sách thưởng và phạt đối với

hành vi tuân thủ hay vi phạm các qui định

đạo đức của doanh nghiệp (Douglas và

cộng sự, 2001).

hình thành các giá trị, niềm tin và thái độ và

định hướng cho các cá nhân trong việc ra

các quyết định (Christie và cộng sự, 2003;

Hofstede, 1997). Vì văn hóa là sự kết hợp

các yếu tố truyền thống, di sản, nghi lễ,

phong tục và tôn giáo, các cá nhân từ các

nền văn hóa khác nhau có thể có các khác

biệt đáng kể trong các tiêu chuẩn đạo đức,

niềm tin và hành vi (Blodgett và cộng sự,

2001).

Xuất phát từ nghiên cứu của Hofstede

(1980) phân chia văn hoá quốc gia theo

hai xu hướng là xu hướng văn hoá tập thể

(collectivism) và xu hướng văn hoá cá nhân

(individualism), một số nghiên cứu cho

thấy đặc điểm văn hoá quốc gia có tác động

đến các quyết định về đạo đức.

Husted (2001) cho rằng chủ nghĩa cá nhân/

chủ nghĩa tập thể trong văn hóa quốc gia

ảnh hưởng đến việc ra quyết định về kinh

doanh, dẫn tới sự khác biệt trong nhận thức

về các tình huống đạo đức của cá nhân từ

các nền văn hóa khác nhau.

Thorne và Saunders (2002) cho rằng cá nhân

từ các nền văn hóa theo chủ nghĩa tập thể có

khả năng nhận ra tình huống khó xử về đạo

đức hơn so với cá nhân từ các nền văn hóa

có định hướng chủ nghĩa cá nhân. Croxford

(2010) thực hiện nghiên cứu về tác động của

văn hoá quốc gia đối với các kế toán viên

trong một công ty đa quốc gia. Kết quả cũng

cho thấy kế toán viên đến từ các quốc gia

theo chủ nghĩa cá nhân có xu hướng chấp

nhận hành vi phi đạo đức hơn các cá nhân từ

quốc gia theo chủ nghĩa tập thể.

Theo Trevino (1986), giá trị đạo đức doanh

nghiệp tác động đến hành vi đạo đức của

các cá nhân thông qua việc định hình quan

điểm và hành vi đạo đức của cá nhân. Văn

hóa doanh nghiệp mạnh có thể nâng cao sự

phát triển nhận thức đạo đức của các thành

viên và giúp các thành viên xác định điều gì

là đúng hay sai trong một hoàn cảnh cụ thể.

Các bằng chứng thực nghiệm cũng chỉ ra

rằng văn hoá đạo đức của tổ chức có ảnh

hưởng tới xét đoán đạo đức. Ismail (2015)

nghiên cứu tác động của văn hoá đạo đức

tới khả năng xét đoán của các kiểm toán

viên tại Malaysia. Kết quả hồi qui cho

thấy kiểm toán viên làm việc trong doanh

nghiệp có văn hoá đạo đức tốt hơn thì có

khả năng xét đoán tốt hơn. Douglas và

cộng sự (2001) cũng tìm được bằng chứng

cho thấy văn hoá đạo đức doanh nghiệp các

tác động đến khả năng xét đoán đạo đức

của kiểm toán viên.

Một số nghiên cứu cho thấy giá trị đạo đức

có mức độ ảnh hưởng khác nhau trong các

tình huống đạo đức khác nhau. Nghiên cứu

của Maree và Radloﬀ (2007) cho thấy giá

trị đạo đức doanh nghiệp có tác động đến

xét đoán của kiểm toán viên khi xem xét

các trường hợp liên quan đến hành vi sai

trái, nhưng không có tác động rõ ràng đối

với các hành vi tích cực.

Ngoài ra, một số nghiên cứu cũng tìm hiểu

tác động của các nhân tố môi trường khác

ảnh hưởng đến quyết định đạo đức, ví dụ qui

mô doanh nghiệp, chính sách thưởng phạt,

tính chất ngành nghề, mức độ cạnh tranh…

Kết quả cũng cho thấy có sự khác biệt giữa

các nghiên cứu về vai trò của các nhân tố

này tới việc ra quyết định đạo đức của các cá

nhân (O’Fallon và Butterﬁeld, 2005).

c. Văn hoá quốc gia

Bên cạnh các yếu tố trực tiếp trong môi

trường làm việc, nền tảng văn hoá quốc gia

có thể ảnh hưởng tới quyết định đạo đức.

Văn hóa có thể hiểu là những giá trị và niềm

tin chung của một nhóm cá nhân (Cohen và

cộng sự 1992; Thorne và Saunders, 2002).

Văn hóa đóng vai trò quan trọng trong việc

Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng- Số 227- Tháng 4. 2021

62

LÊ THỊ THU HÀ

5. Kết luận

đức doanh nghiệp hay môi trường văn hoá

quốc gia có thể tác động đến hành vi đạo đức

của các cá nhân. Việc xác định các yếu tố

này là cơ sở để các cơ quan quản lý, tổ chức,

doanh nghiệp có thể điều chỉnh, nâng cao

đạo đức nghề nghiệp của người hành nghề

kế toán - kiểm toán. Việc xác định tổng quan

các nhân tố ảnh hưởng đến đạo đức nghề

nghiệp cũng là cơ sở cho việc thực hiện các

nghiên cứu thực nghiệm tại Việt Nam về

chủ đề này trong thời gian tới ■

Trong bài viết này, tác giả đã hệ thống hoá

cơ sở lý luận và tổng quan nghiên cứu các

nhân tố ảnh hưởng đến đạo đức nghề nghiệp

kế toán - kiểm toán dựa trên việc tổng hợp

một số nghiên cứu đã được thực hiện trên

thế giới. Kết quả cho thấy có nhiều nhân tố

khác nhau, bao gồm các yếu tố thuộc về cá

nhân như tuổi, giới tính, kinh nghiệm làm

việc, cũng như môi trường làm việc như các

chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp, giá trị đạo

Tài liệu tham khảo

Beekun R., Stedham, Y, & Yamamura, J. (2003). Business ethics in Brazil and the U.S.: A comparative investigation.

Journal of Business Ethics, 42(3), 267-279.

Beu, D., & Buckley, M. (2001). The hypothesized relationship between accountability and ethical behavior. Journal of

Business Ethics, 34(1), 57-73.

Blodgett, J. Lu, G., Rose, G., (2001). Ethical sensitivity to stakeholder interest: A cross-cultural comparison. Journal of

the Academy of Marketing Science, 29, 190-202.

Cambridge Dictionary, truy cập ngày 15 tháng 3 năm 2021, từ: https://dictionary.cambridge.org/vi/

Cohen, J, Pant, L., & Sharp, D. (1992). Cultural and socioeconomic constraints on international codes of ethics:

Lessons from accounting. Journal of Business Ethics, 11(9), 687-700.

Conroy, S., Emerson, T., & Pons, F. (2010). Ethical attitudes of accounting practitioners: Are rank and ethical

attitudes related? Journal of Business Ethics, 91, 183-194.

Christie, M., Kwon, I., Stoeberl, P., & Baumhart, R. (2003). A cross-cultural comparison of ethical attitudes of business

managers: India, Korea and the United States. Journal of Business Ethics, 46(3), 263-287.

Croxford, J. L. (2010). Determinants of ethical decision making: A study of accountants in a multinational ﬁrm. Doctor

of Philosophy, Capella University.

Douglas, P. C., Davidson, R. A. & Schwartz, B. N. (2001). The eﬀect of organizational culture and ethical orientation

on accountants’ ethical judgments. Journal of Business Ethics, 34, 101-121.

Emerson, T., Conroy, S., & Stanley, C. (2007). Ethical attitudes of accountants: Recent evidence from a practitioners’

survey. Journal of Business Ethics, 71(1), 73-87.

Eynon, G., Hills, N.T. & Stevens, K.T., (1997). Factors that inﬂuence the moral reasoning abilities of accountants:

Implications for universities and the profession. Journal of Business ethics, 16(12), pp.1297-1309.

Fatemi, D., Hasseldine, J. & Hite, P. (2020). The Inﬂuence of ethical codes of conduct on professionalism in tax

practice. Journal of Business Ethics, 164, 133-149.

Harris, J., & Sutton, C. 1995. Unraveling the ethical decision-making process: Clues from an empirical study

comparing Fortune 1000 executives and MBA students. Journal of Business Ethics, 14(10), 805-817.

Hofstede, G. (1980). Cultures consequences: International diﬀerences in work related values. Beverly Hills, CA: Sage.

Hofstede, G. (1997). Cultures and organizations, software of the mind: Intercultural cooperation and its importance for

survival. London, England: McGraw-Hill.

Hunt, S. D. & Vitell, S. (1986). A general theory of marketing ethics. Journal of macromarketing, 6, 5-16.

Hunt, S. D., Wood, V. R. & Chonko, L. B. (1989). Corporate ethical values and organizational commitment in

marketing. Journal of marketing, 53, 79-90.

Husted, B. (2001). The impact of individualism and collectivism on ethical decision making by individuals in

organizations. Academy of Management Proceedings and Membership Directory, pI1-I6

IFAC (2009). The code of ethics for professional accountants. Truy cập ngày 15 tháng 3 năm 2021, từ: https://www.

ifac.org/system/ﬁles/publications/ﬁles/Code-of-Ethics_July_2009_FINAL_02_23_10.pdf

Ismail, S. (2015). Inﬂuence of emotional intelligence, ethical climates, and corporate ethical values on ethical judgment

of Malaysian auditors. Asian Journal of Business Ethics, 4, 147-162.

Jones, J., Massey, D. W. & Thorne, L. (2003). Auditors’ ethical reasoning: Insights from past research and

implications for the future. Journal of Accounting Literature, 22, 45.

Số 227- Tháng 4. 2021- Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng

63

Tổng quan nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến đạo đức nghề nghiệp kế toán - kiểm toán

Kohlberg, L. (1969.) Stage and sequence: The cognitive-developmental approach to socialization. Handbook of

socialization theory and research. Chicago: Rand McNally.

Loe, T.W., L. Ferrell, & P. Mansﬁeld. (2000). A review of empirical studies assessing ethical decision making in

business. Journal of Business Ethics 25: 185–204.

Lopez, Y., Rechner, P., & Olson-Buchanan, J. (2005). Shaping ethical perceptions: An empirical assessment of the

inﬂuence of business education, culture, and demographic factors. Journal of Business Ethics, 60(4), 341-358.

Maree, K. W. & Radloﬀ, S. (2007). Factors aﬀecting ethical judgement of South African chartered accountants.

Meditari: Research Journal of the School of Accounting Sciences, 15, 1-18.

Martinson, O. B. & Ziegenfuss, D. E. (2000). Looking at What Inﬂuences ETHICAL Perception and Judgment.

Management Accounting Quarterly, 2.

Muslumov, A. & Aras, G. (2004). The analysis of factors aﬀecting ethical judgements: the Turkish evidence.

Nghiêm Vũ Khải, Lê Thanh Tùng. (2019). Một số vấn đề về đạo đức nghề nghiệp - Thực trạng và giải pháp. Tham luận

tại Diễn đàn khoa học “Nhiệm vụ và giải pháp nâng cao đạo đức hành nghề trong giai đoạn hiện nay” ngày

28/8/2019 do Liên hiệp hội Việt Nam tổ chức.

O’Fallon, M., & Butterﬁeld, K. (2005). A review of the empirical ethical decision-making literature: 1996-2003.

Journal of Business Ethics, 59, 375-413.

Pﬂugrath, G., Martinov-Bennie, N. & Chen, L. (2007). The impact of codes of ethics and experience on auditor

judgments. Managerial Auditing Journal.

Rest, J. (1986). Moral development: Advances in research and theory. New York: New York. Praeger Press.

Robertson, C., & Fadil, P. (1999). Ethical decision making in multinational organizations: A culture-based model.

Journal of Business Ethics, 19(4) 385-392.

Roxas, M., & Stoneback, J. (2004). The importance of gender across cultures in ethical decision-making. Journal of

Business Ethics, 50, 149-165.

Shapeero, M., Koh, H., & Killough, L. (2003). Underreporting and premature sign-oﬀ in public accounting.

Managerial Auditing Journal, 18(6/7), 478-489.

Simga-Mugan, C., Daly, B., Onkal, D., & Kavut, L. (2005). The inﬂuence of nationality and gender on ethical

sensitivity: An application of the issue-contingent model. Journal of Business Ethics, 57, 139-159.

Sweeney, J., (1995). The ethical expertise of accountants: An exploratory analysis. Research in Accounting Ethics, 1(4),

pp.213-234.

Thorne, L., & Saunders, S. (2002). The socio-cultural embeddedness of individuals ethical reasoning in organizations

(cross-cultural ethics). Journal of Business Ethics, 35(1) 1-14.

Trevino, L. K. (1986). Ethical decision making in organizations: A person-situation interactionist model. Academy of

management Review, 11, 601-617.

Trevino, L. K., Butterﬁeld, K. D. & Mccabe, D. L. (1998). The ethical context in organizations: Inﬂuences on employee

attitudes and behaviors. Business Ethics Quarterly, 447-476.

Wikipedia, từ: https://vi.wikipedia.org/wiki/Đạo_đức, truy cập ngày 15/3/2021.

Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng- Số 227- Tháng 4. 2021

64