Nghiên cứu một số đặc điểm sinh thái và hiện trạng khai thác các loài tre nứa ở xã Đồng Văn, huyện Quế Phong, tỉnh Nghệ An

Trường Đại học Vinh

Tạp chí khoa học, Tập 50 - Số 1A/2021, tr. 5-13

NGHIÊN CỨU MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM SINH THÁI

VÀ HIỆN TRẠNG KHAI THÁC CÁC LOÀI TRE NỨA

Ở XÃ ĐỒNG VĂN, HUYỆN QUẾ PHONG, TỈNH NGHỆ AN

Đào Thị Minh Châu, Nguyễn Anh Dũng, Nguyễn Anh Sáng

Trường Đại học Vinh

Ngày nhận bài 07/01/2021, ngày nhận đăng 10/3/2021

Tóm tắt: Xã Đồng Văn thuộc vùng đệm của Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt có

trên 6.000 ha rừng tre nứa. Tre nứa đã mang lại nguồn thu nhập lớn nhất từ rừng cho

người dân địa phương, đặc biệt là cây Lùng. Tuy nhiên, hiện nay nhiều khu vực đã bị

suy thoái do khai thác quá mức. Dựa trên phương pháp khảo sát tại thực địa và phỏng

vấn người dân địa phương, nghiên cứu này đã xác định được 8 loài tre nứa, 4 loài

thường được khai thác nhiều, sự phân bố và một số đặc điểm sinh thái của chúng, một

số vấn đề trong khai thác và quản lý ở khu vực nghiên cứu. Từ đó, đề xuất các biện

pháp bảo tồn và khai thác bền vững các loài tre nứa ở khu vực Khu bảo tồn thiên nhiên

Pù Hoạt.

Từ khóa: Tre nứa; đặc điểm sinh thái; khai thác bền vững.

1. Đặt vấn đề

Nghệ An có trên 44000 ha rừng tre nứa và gần 177000 ha rừng hỗn giao tre nứa,

chiếm 23% tổng diện tích rừng [3]. Xã Đồng Văn thuộc vùng đệm của Khu bảo tồn thiên

nhiên Pù Hoạt, có trên 25800 ha rừng phòng hộ và rừng sản xuất, trong đó rừng tre nứa

chiếm khoảng 25% diện tích [4]. Tre nứa có vai trò rất quan trọng trong đời sống của

người dân Việt Nam nói chung và người dân xã Đồng Văn nói riêng. Tre nứa vừa là vật

liệu xây dựng; vừa được dùng để làm nông cụ, đồ gia dụng, đồ thủ công mỹ nghệ; vừa

được dùng làm thức ăn. Ngoài ra, tre nứa còn là cây có tác dụng phòng hộ rất tốt. Ở miền

núi, tre nứa có thể mọc thuần loài hoặc hỗn giao với cây gỗ, tạo thành những khu vực

rừng tự nhiên vững chắc, có khả năng chống xói mòn, chắn gió và ngăn ngừa sạt lở đất.

Trong các loài tre nứa mà người dân xã Đồng Văn khai thác từ rừng thì Lùng

được xem là cây có giá trị cao nhất, mang lại thu nhập lớn nhất cho người dân địa

phương. Riêng việc khai thác cây Lùng và bán nguyên liệu thô, người dân xã Đồng Văn

đã thu về hàng tỷ đồng mỗi năm. Bên cạnh cây Lùng, nhiều loài cây khác thuộc nhóm tre

nứa như Vầu, Mét, Nứa, Giang... cũng được khai thác nhiều để bán hoặc phục vụ cho đời

sống cộng đồng, làm thức ăn, đồ dùng và dựng nhà.

Trong hơn 10 năm năm gần đây, do nhu cầu thị trường lớn, các hoạt động khai

thác quá mức, hàng ngàn hecta rừng Lùng và Lùng hỗn giao của xã Đồng Văn đã bị suy

thoái, làm suy giảm nguồn tài nguyên và suy giảm khả năng phòng hộ. Năm 2018, chính

quyền địa phương và các cơ quan quản lý rừng đã cấm người dân khai thác trong gần 2

năm để cây Lùng và một số loài tre nứa khác phục hồi.

Để có thể bảo vệ và phát triển rừng và tài nguyên tre nứa, rất cần có những dẫn

liệu khoa học về phân bố, điều kiện sống, sinh trưởng và phát triển cũng như thực trạng

khai thác và quản lý của nhóm cây tre nứa. Chúng tôi đã thực hiện nghiên cứu này nhằm

có cơ sở để đề xuất các biện pháp bảo tồn, khai thác hợp lý, hướng đến phát triển bền

vững rừng và nguồn tài nguyên tre nứa ở xã Đồng Văn.

Email: daochau27@gmail.com (Đ. T. M. Châu)

5

Đ. T. M. Châu, N. A. Dũng, N. A. Sáng, Nghiên cứu một số đặc điểm sinh thái và hiện trạng khai thác…

2. Địa điểm và phương pháp nghiên cứu

2.1. Địa điểm và đối tượng nghiên cứu

- Địa điểm: Khu vực nghiên cứu (KVNC) là xã Đồng Văn, huyện Quế Phong,

tỉnh Nghệ An.

- Đối tượng: Đối tượng nghiên cứu là các loài tre nứa, một số đặc điểm sinh thái

của các loài tre nứa và các hoạt động khai thác, quản lý tài nguyên tre nứa ở KVNC.

2.2. Phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp phỏng vấn: Phỏng vấn cán bộ kiểm lâm và người dân tham gia

khai thác, chế biến các sản phẩm từ tre nứa tại KVNC theo Phương pháp đánh giá nông

thôn có người dân tham gia (PRA) trong hoạt động khuyến nông - khuyến lâm [2].

- Phương pháp xác định sự phân bố của các loài tre nứa: Sử dụng bản đồ số để

phân tích thảm thực vật và xác định sự phân bố của các loài tre nứa, kết hợp đi thực địa

và sử dụng máy GPS để kiểm tra độ chính xác về phân bố của các khu vực phân bố tre

nứa trên bản đồ.

- Phương pháp xác định tên khoa học: Thu mẫu, định loại dựa vào phương pháp

hình thái so sánh theo tài liệu của Nguyễn Tiến Bân [1] và Phạm Hoàng Hộ [5].

- Phương pháp nghiên cứu các đặc điểm sinh thái: Thực địa, quan sát, đo đạc, mô

tả và phân tích các đặc điểm sinh thái của 4 loài được khai thác phổ biến tại KVNC.

3. Kết quả nghiên cứu

3.1. Đa dạng các loài tre nứa và phân bố

Ở xã Đồng Văn, tre nứa phân bố khá rộng trên diện tích khoảng 6500 ha, trong đó

trên 4000 ha là rừng thuần loài tre nứa. Dựa trên phân tích các bản đồ số về thảm thực

vật, đai cao, độ dốc và các kết quả nghiên cứu đã công bố, chúng tôi xác định được tre

nứa trong KVNC phân bố ở các tiểu khu: 36, 37, 39, 40, 45, 52, 54, 55, 56, 58 thuộc

vùng đệm Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt. Đây là những khu vực rừng tự nhiên bao

gồm cả rừng hỗn giao tre nứa và rừng tre nứa thuần loài. Hai loài phát triển tập trung và

chiếm tỷ lệ lớn nhất là Nứa (Neohouzeaua dullooa (Gamble) A. Camus) và Lùng

(Bambusa longissima sp. Nov.).

Cây Lùng là loài đặc hữu, phân bố hẹp. Ở nước ta, Lùng chỉ phân bố ở một số

huyện miền núi của các tỉnh Sơn La, Thanh Hóa và Nghệ An [8]. Tại Nghệ An, Lùng

phân bố chủ yếu ở xã Châu Bình, Châu Thắng của huyện Quỳ Châu và 2 xã Thông Thụ,

Đồng Văn của huyện Quế Phong [3]. Do Lùng ở huyện Quỳ Châu và Thanh Hóa đã bị

khai thác cạn kiệt nên Đồng Văn, Thông Thụ được gọi là “Vương quốc Lùng”. Mặc dù

tổng diện tích rừng tự nhiên của xã Thông Thụ nhiều hơn Đồng Văn tới 11000 ha nhưng

diện tích Lùng của xã Đồng Văn lớn hơn, dễ tiếp cận khai thác hơn xã Thông Thụ.

Sau khi phỏng vấn người dân và cán bộ kiểm lâm về các loài tre nứa và khu vực

phân bố, chúng tôi đã tiến hành đối chiếu với kết quả phân tích trên bản đồ để xác định

các điểm cần tiến hành khảo sát, kiểm tra. Kết quả, đã thống kê được 8 loài tre nứa trên

địa bàn xã Đồng Văn cùng những đặc điểm phân bố chính của chúng (Bảng 1). Hầu hết

các loài đều ưa ẩm, phân bố ở những nơi có lượng mưa lớn, trên 1500 mm/năm, từ độ

cao 300 đến 900 m; chỉ có 2 đại diện có khả năng phân bố ở độ cao trên 1000 m, đó là

Mạnh tông to (Dendrocalamus giganteus) và Sặt (Sinarundinaria sp.).

6

Trường Đại học Vinh

Tạp chí khoa học, Tập 50 - Số 1A/2021, tr. 5-13

Bảng 1: Bảng thống kê các loài tre nứa và đặc điểm phân bố chính ở KVNC

Lượng

mưa

(mm)

Độ cao

phân bố (m) (độ)

Độ dốc

TT

Tên khoa học

Tên Việt Nam

Ampelocalamus patellaris

Gamble

1

Giang (Mạy làng) 300-800m

20-30 ≥1800

Tre gai

2 Bambusa bambos (L.) Voss.

300-600m

(Mạy phai)

10-15 ≥1800

10-25 ≥1800

3 Bambusa longissima sp. Nov. Lùng (Mạy quăn) 300-500m

Dendrocalamus giganteus

Munro

Mạnh tông to

(Mạy puốc)

4

500-1200m 10-30 ≥1600

5 Indosasa angustata McClure

Vầu đắng

200-600m

500-800m

20-25 ≥1500

15-35 ≥1800

Melocalamus compactiflorus

6

Giang đặc

(Kurz) Benth

Neohouzeaua dullooa

(Gamble) A. Camus

7

Nứa lá to

300-800m

10-20 ≥1700

8 Sinarundinaria sp.

Sặt (Mạy pặt)

800-1000m 15-30 ≥1600

3.2. Một số đặc điểm sinh thái của 4 loài tre nứa quan trọng trong khu vực

nghiên cứu

Trong 8 loài tre nứa đã thống kê ở trên, có 4 loài được người dân địa phương và

cán bộ kiểm lâm quan tâm nhất vì chúng phân bố nhiều ở KVNC và được khai thác

thường xuyên để bán hoặc phục vụ đời sống, đó là Giang (Ampelocalamus patellaris

Gamble), Lùng (Bambusa longissimas sp. Nov.), Vầu đắng (Indosasa angustata

McClure) và Nứa lá to (Neohouzeaua dullooa (Gamble) A. Camus).

Một số đặc điểm sinh thái như dạng thân, dạng mọc, mật độ, nơi sống và các cây

mọc cùng... được thống kê trong Bảng 2. Trong đó, cả 4 loài đều có thân ngầm là thân tái

sinh; 3 loài có thân khí sinh mọc thẳng; 1 loài thân bò trườn, leo bám trên các cây khác.

Hai loài Nứa và Lùng có đặc điểm sinh thái khá tương đồng: mọc theo cụm, trên các khu

rừng thứ sinh thưa, nhiều ánh sáng, mật độ từ 1500-3500 cây/ ha.

Hai loài mọc tản và chịu bóng là Vầu đắng (Indosasa angustata McClure) và

Giang (Ampelocalamus patellaris Gamble) có mật độ khác nhau do Giang là loài leo bám

hoặc bò trườn trên các cây khác, các cành chính phát triển to như thân và rất dài, có thể

đến 20 m nên chúng cần không gian rộng, khoảng cách giữa các cây lớn.

Bảng 3 mô tả tóm tắt 9 đặc điểm hình thái gồm: Kích thước mắt, loại đốt, vòng

mo, sự phân cành, kích thức và hình thái lá, chiều cao thân, độ dài lóng và đường kính

thân (D) của 4 loài tre nứa. Về cơ bản, các đặc điểm của các loài đều giống với mô tả

trong tài liệu của Lê Viết Lâm [7] và Nguyễn Hoàng Nghĩa [8]. Tuy nhiên, có một vài

đặc điểm có sự sai khác, đó là chiều cao cây, dài lóng và đường kính thân, đều nhỏ và

ngắn hơn so với mô tả. Có thể nhận định, do điều kiện sinh thái thay đổi theo hướng suy

thoái đã dẫn tới sự biến đổi này. KVNC là rừng tre nứa đã bị người dân khai thác hàng

chục năm nay nên sau khi tái sinh nhiều lần thì tre nứa có xu hướng giảm chất lượng.

7

Đ. T. M. Châu, N. A. Dũng, N. A. Sáng, Nghiên cứu một số đặc điểm sinh thái và hiện trạng khai thác…

Bảng 2: Đặc điểm sinh thái của 4 loài tre nứa quan trọng ở KVNC

TT Đặc điểm

1 Dạng thân

Lùng

Nứa

Giang

Vầu đắng

Thân ngầm Thân ngầm Thân ngầm dạng Thân ngầm, mọc

dạng củ, thân dạng củ, thân củ, thân khí sinh lan dưới đất 20-

khí sinh mọc khí sinh mọc bò trườn trên mặt 30 cm, thân khí

thẳng

đất/ leo bám

sinh mọc thẳng

2 Dạng mọc

Thành cụm Thành cụm

Tản/ Phân tán

3 Cây ưa sáng/

Ưa sáng

Chịu bóng

chịu bóng

4 Khoảng cách

giữa các cụm/

các cây

2,5 m

3,5 m

3 m

0,8 m

5 Mật độ TB

(cây/ha)

6 Số cây/ cụm

1500-3000

50-140

2000-3500

60-150

3000-4000

2000-5000

7 Nơi sống (trên Rừng thứ

loại rừng) sinh thưa

8 Cây

cùng

Rừng thứ

sinh thưa

Rừng thứ sinh sau

Rừng thứ sinh

nương rẫy

mọc Các cây gỗ Nứa lá nhỏ, Các cây gỗ mọc

ưa sáng như: lùng, các cây nhanh như gáo,

Các cây gỗ họ

Đậu, Re, Thầu

dầu… Dưới tán

có Sa nhân,

Dong, Ráy,

Mây…

bằng lăng,

thành ngạnh, sáng khác

hu đay, các

thân gỗ ưa

vạng, bông bạc,

sòi, ba bét, nứa,

vầu

loài họ Dẻ

Bảng 3: Đặc điểm hình thái của 4 loài tre nứa chính ở KVNC

TT Đặc điểm

1 Mắt

Lùng

Nứa

Nhỏ, D≤1

Giang

Lớn, dẹt

D = 3 cm

Vầu đắng

Lớn, nổi rõ

D = 2,5 cm

Nhỏ, D = 1 cm

cm

2 Đốt

Không phình

Không phình Không phình

Phình to

Rộng 4 mm,

không nổi, nhiều

lông dài

Hơi nổi,

có ít lông

Hơi nổi,

có lông

Gờ nổi cao,

không lông

3 Vòng mo

4 Phân cành

Muộn (đốt thứ

Sớm và đều Sớm, cành to

Rụng muộn,

cứng, dòn,

cao 15-20 hình thang, cao

cm, mặt lưng 17-21 m, có sọc

phủ silíc,

lông ráp màu nhiều lông màu

vàng nhạt

mọc

10,11)

14,15)

Rụng muộn, hình

chuông, cao 20-

30 cm, có lông

ngắn; tai mo dài

rộng 6x3 cm,

nhăn nheo, nhỏ,

hơi cong, nhiều

lông mi; hai bên

bẹ mo có lông

Rụng sớm, hình

thang dài, hẹp;

có nhiều sọc

dọc, giữa các

sọc có lông

cứng màu nâu;

tai mo không

phát triển, có 4-

6 lông mi thẳng

Rụng muộn,

màu tím, phủ

5 Mo

hung; tai mo

lớn, rộng 1,5 cm

áp sát; tai mo nhiều lông mi

rất nhỏ

8

Trường Đại học Vinh

Tạp chí khoa học, Tập 50 - Số 1A/2021, tr. 5-13

TT Đặc điểm

Lùng

Nứa

Giang

Vầu đắng

Cành nhỏ mang

Cành nhỏ

6-9 lá; phiến lá mang 6-9 lá; Cành mang 11- Cành nhỏ mang

hình mác thuôn, phiến lá hình 12 lá; phiến lá 3-6 lá; phiến lá

dài 15-20 cm, lưỡi mác, dài hình mác thuôn, hình mác ngắn,

rộng 2-2,5 cm,

mặt trên xanh

thẫm, dưới xanh cm; mặt dưới đầu nhọn, gốc

20-30 cm,

rộng 2,5-4,0 rộng 2,5-3 cm, rộng 1,5-5 cm,

gân 3-7 đôi;

nhạt; bẹ lá có phủ lông nhỏ lệch, trên xanh mặt trên xanh

dài 25-30 cm,

dài 11-28 cm,

6 Lá

lông màu vàng

nhạt, số gân lá 18

màu trắng đậm, dưới nhạt thẫm, dưới nhạt

cứng ráp

7 Chiều cao (m)

8 Dài lóng (cm)

9 D thân (cm)

12 (10-16)

80 (50-120)

8 (4-12)

9 (6-12)

60 (30-100)

6 (3-9)

5 (3-8)

50 (40-70)

5 (3-6)

15 (10-20)

40 (30-60)

12 (10-15)

3.3. Một số đặc điểm về thổ nhưỡng

Ở KVNC, các loài tre nứa thường mọc trên các đồi núi thấp, có độ dốc vừa phải

từ 10 đến 30 độ, độ cao hầu hết dưới 800 m so với mặt biển (trừ loài Mạnh tông to phân

bố dưới 1200 m và Sặt phân bố dưới 1000 m). Do tre nứa ưa sáng và ẩm nên thường mọc

ven bờ suối hoặc trong các thung lũng có đất ẩm, tầng đất dày, thoát nước, trên đất đỏ

vàng trên phiến sét. Đất đỏ vàng trên phiến sét ở KVNC có thảm thực vật khá phát triển

là loại đất có độ phì khá; độ mùn từ 3-5%; đạm từ 0,1÷0,25%; lân từ 0,006÷0,07%; kali

từ 1÷2%; độ chua hơi cao, pH_KCL< 5; thành phần cơ giới từ thịt nặng đến sét nhẹ, độ dày

tầng đất trên 50 cm.

Cả 4 loài tre nứa ở KVNC đều ưa mọc ở chân đồi, ven khe hoặc mọc xen với cây

gỗ hoặc các loài tre nứa khác. Trong thực tế, ở tiểu khu 55, có tới 95% diện tích là rừng

thuần tre nứa, hỗn giao giữa Lùng (Bambusa longissimas sp. Nov.) và Nứa

(Neohouzeaua dullooa (Gamble) A. Camus). Độ pH của đất thấp, đất chua đến hơi chua

là đặc điểm phù hợp với các loài tre nứa, trong đó đất nơi phân bố của Vầu đắng là chua

nhất. Về độ ẩm đất, mặc dù các loài tre nứa ưa đất ẩm, nhưng do mẫu đất được lấy vào

thời điểm ít mưa nên khá khô, độ ẩm chỉ dao động từ 15-25%, nơi có độ ẩm cao nhất là

khu vực phân bố của Giang (Bảng 4).

Bảng 4: Một số đặc điểm về thổ nhưỡng nơi phân bố các loài tre nứa chính ở KVNC

TT Đặc điểm

Lùng

Nứa

Giang

Vầu đắng

Đất thịt pha cát, Đất thịt pha, tơi Đất thịt nhẹ,

Đất thịt lẫn đá,

tầng dày 50 -

80cm

1 Loại đất

tầng dày, ẩm,

thoát nước

xốp, tầng dày,

thoát nước

hoặc feralite

đỏ vàng

Đất thịt nhẹ,

kết cấu hạt

thô, ít mùn

Thành phần Đất thịt nhẹ

cấp cơ giới hoặc trung bình

Đất thịt nhẹ,

giàu mùn

Đất thịt lẫn sỏi đá

đang phong hóa

2

3 Độ pH

4 Độ ẩm

3,5-5

3-4,5

3-5

3-4,5

17-20%

15-18%

19 -25%

18-22%

9

Đ. T. M. Châu, N. A. Dũng, N. A. Sáng, Nghiên cứu một số đặc điểm sinh thái và hiện trạng khai thác…

3.4. Tái sinh và phát triển

Bảng 5 thống kê các đặc điểm về tái sinh và phát triển của 4 loài tre nứa chính ở

KVNC. Mùa tái sinh của tất cả các loài đều vào mùa xuân, từ tháng 2 đến tháng 5. Tiếp

theo mùa tái sinh là mùa măng, người dân địa phương thường khai thác măng giang,

măng nứa và măng vầu đắng. Lùng ít được khai thác măng hơn các loài khác vì măng

không ngon. Hơn nữa, khai thác Lùng trưởng thành để làm nguyên liệu đan lát thường

cho thu nhập cao hơn nên người dân thường ít khai thác măng Lùng. Cả 4 loài đều sinh

trưởng tốt bằng thân ngầm; hai loài Nứa và Lùng còn sinh trưởng bằng hạt. Khi cây ra

hoa và kết trái, tạo hạt và rụng xuống thì hạt nảy mầm và tạo những cây con mới, sau đó

phát triển dần thành cụm. Trước đây, người dân địa phương còn thu hái hạt Lùng và Nứa

về ăn thay gạo chống đói. Theo người dân địa phương, hai loài Giang và Vầu đắng ở xã

Đồng Văn chỉ tái sinh tự nhiên bằng thân ngầm hoặc thân khí sinh.

Bảng 5: Một số đặc điểm về tái sinh và phát triển của 4 loài tre nứa chính ở KVNC

TT

Đặc điểm

Lùng

Nứa

Giang

Vầu

đắng

1 Mùa tái sinh (tháng)

T4

T3

T5

T2

2 Mùa măng (tháng)

7-8

6-9

7-10

2-5

Hạt, thân

ngầm

Hạt, thân

ngầm

Thân

ngầm

Thân

ngầm

3 Tái sinh chủ yếu bằng

Tỷ lệ sống và phát triển

thành cây trưởng thành

4

20-50%

30-40%

60%

50%

5 Chiều cao TB sau 1 năm

6 Chiều cao cây trưởng thành

10

12-20

5-8m

10-12

10-15m

17-22m

8-10

17-20

Tuổi trưởng thành (khi đạt

chiều cao tối đa)

7

2 năm

1,5-2 năm

1,5 năm

2-3 năm

Tuổi khai thác thân làm

VLXD, nguyên liệu giấy

9 Chu kỳ khuy

8

1,5-2 năm

50 năm

02 năm

40 năm

01-02 năm ≥03 năm

30 năm 50 năm

Các kết quả nghiên cứu về tỷ lệ sống và phát triển thành cây trưởng thành và tuổi

đạt chiều cao tối đa rất quan trọng đối với việc khai thác nguồn tài nguyên này. Theo

Triệu Văn Hùng [6], các loài tre nứa chỉ đạt chiều cao tối đa khi cây trên 1 năm tuổi (từ

1,5-3 năm). Nếu khai thác làm nguyên liệu giấy hoặc vật liệu xây dựng thì cây cần phải

đủ 2-3 tuổi. Đặc biệt, đối với Giang, khai thác khi cây đủ 3 tuổi mới có thể sản xuất ra

các loại giấy mềm dẻo như giấy cuốn thuốc lá, giấy pơluya, giấy in tiền, giấy can vẽ…

Trong thực tế, người dân ở xã Đồng Văn thường khai thác các loài tre nứa hàng năm, khi

cây được 1 tuổi. Lúc này, cây đang non, chưa đủ chiều cao, độ dày và độ bền dẻo. Khai

thác non là nguyên nhân chính dẫn đến việc suy thoái nhiều khu rừng tre nứa. Ngoài ra,

việc cấm hoàn toàn các hoạt động khai thác măng vào mùa măng trong những năm vừa

qua là bất hợp lý, vì ở các loài tre nứa, chỉ có 20-60% măng sống và phát triển thành cây

trưởng thành. Người khai thác và quản lý cần biết điều này để có kế hoạch khai thác

măng đúng thời vụ và tỷ lệ, đảm bảo cho những cây còn lại phát triển tốt hơn, đồng thời

tăng thu nhập cho người dân địa phương.

10

Trường Đại học Vinh

Tạp chí khoa học, Tập 50 - Số 1A/2021, tr. 5-13

3.5. Hiện trạng khai thác và quản lý

Hiện trạng khai thác và quản lý nguồn tài nguyên tre nứa ở xã Đồng Văn được

trình bày trong Bảng 6. Sản lượng khai thác Nứa, Lùng hiện nay của xã là trên 2000

tấn/năm. Với giá 1500 đ/tấn, mỗi năm người dân có thể thu về trên 3 tỷ đồng. Việc vận

chuyển và chế biến Nứa, Lùng cũng đã giải quyết việc làm cho hàng trăm người ở

KVNC với mức thu nhập từ 200000-300000 đồng/ngày. Tuy nhiên, các hoạt động khai

thác tre nứa ở khu vực này đang có một số vấn đề bất hợp lý, cụ thể: Khai thác non làm

chất lượng và sản lượng giảm; khai thác vào mùa tái sinh làm gãy đổ và tổn thương

măng; chính sách quản lý các hoạt động khai thác tre nứa hiện tại mới chỉ dừng ở việc

lập hồ sơ đăng ký khai thác hoặc ngăn cấm khai thác khi nguồn tre nứa bị cạn kiệt... Vì

vậy, cần có những chính sách quy định mùa khai thác măng, mùa khai thác cây trưởng

thành, tỷ lệ khai thác măng, tuổi khai thác, phương pháp khai thác... của mỗi loài và thúc

đẩy cộng đồng đưa các quy định khai thác bền vững vào quy chế thôn bản.

Bảng 6: Hiện trạng khai thác và quản lý 4 loài tre nứa chính ở KVNC

TT

Đặc điểm

Lùng

2-6 (11-2)

01 năm

Nứa

10-4

1 năm

Giang

12-2

01 năm

Vầu đắng

2-4

02 năm

1 Mùa khai thác (tháng)

2 Tuổi khai thác thực tế

Sản lượng khai thác

tại xã Đồng Văn/năm

3

1500 tấn

300 tấn

250 tấn

100 tấn

Làm nguyên liệu Măng, vật Măng, làm Măng, cột

đan, tăm, đũa, chân liệu, bột dây buộc, chống, vật

4 Mục đích khai thác

5 Tình trạng khai thác

hương

giấy

đan lát

liệu XD

Khai thác Khai thác

nhỏ lẻ bởi nhỏ lẻ bởi nhỏ lẻ, chủ

người dân người dân yếu là măng

Khai thác

Khai thác nhiều, một

số vùng bị cạn kiệt

Được phép khai thác

Được

Được phép Được phép

khai thác

phục vụ phục vụ nhu

trên khu vực rừng phép khai khai thác

được nhà nước giao thác phục

quản lý, làm hồ sơ vụ nhu cầu nhu cầu

khai thác cộng đồng cộng đồng

6

Công tác quản lý

cầu cộng

đồng

Hiện nay, tại KVNC đã có dự án nghiên cứu triển khai nhân giống và trồng cây

Lùng. Tuy nhiên, dự án đang gặp nhiều khó khăn vì cây Lùng rất khó phát triển sau khi

trồng, tốc độ sinh trưởng và phát triển kém hơn nhiều so với cây Lùng trong tự nhiên. Vì

thế, rất cần phải có những biện pháp kịp thời bảo vệ tại chỗ và khai thác bền vững các

khu rừng tre nứa tự nhiên nhằm duy trì các hệ sinh thái rừng và nguồn thu nhập của

người dân địa phương.

4. Kết luận và kiến nghị

Ở xã Đồng Văn, có 8 loài tre nứa phân bố trên diện tích trên 6000 ha, trong đó

trên 4000 ha là rừng thuần loài tre nứa. Cả 8 loài tre nứa chủ yếu phân bố ở những khu

vực đai cao từ 300-800 m, độ dốc từ 10-25 độ, có lượng mưa trên 1500 mm/ năm, trên

loại đất thịt trung bình, dày tầng và chua cao (độ pH từ 3-5).

11

Đ. T. M. Châu, N. A. Dũng, N. A. Sáng, Nghiên cứu một số đặc điểm sinh thái và hiện trạng khai thác…

Có 4 loài có trữ lượng khá lớn ở KVNC và được khai thác thường xuyên để tạo

thu nhập và phục vụ đời sống cộng đồng, đó là Giang (Ampelocalamus patellaris

(Gamble) Stapleton), Lùng (Bambusa longisimas sp. Nov.), Vầu đắng (Indosasa

angustata McClure) và Nứa lá to (Neohouzeaua dullooa (Gamble) A. Camus).

Việc nghiên cứu các đặc điểm sinh thái, tái sinh, phát triển và hiện trạng khai

thác, quản lý ở KVNC cho thấy kích thước thân các loài tre nứa ở đây có xu hướng nhỏ

và ngắn hơn so với ở các khu vực chưa bị khai thác. Điều này chứng tỏ chúng đang bị

thoái hóa và suy giảm chất lượng. Các hoạt động khai thác và quản lý đang tồn tại nhiều

vấn đề bất hợp lý như tuổi khai thác, mùa khai thác, tỷ lệ khai thác măng, chính sách

quản lý hiện tại... Cần có các nghiên cứu sâu hơn với từng loài và từng khu vực rừng tre

nứa, trên cả vùng sinh thái ven lưu vực Thủy điện Hủa Na để có cơ sở khoa học vững

chắc hơn cho việc đề xuất các giải pháp khai thác hợp lý, bền vững; từ đó đưa vào các

quy định, quy chế quản lý tài nguyên tre nứa nói riêng và tài nguyên rừng nói chung.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] Nguyễn Tiến Bân (Chủ biên), Danh lục các loài thực vật Việt Nam (tập 3), Hà Nội:

NXB Nông nghiệp, 2005.

[2] Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Phương pháp đánh giá nông thôn có người

dân tham gia (PRA) trong hoạt động khuyến nông - khuyến lâm. Hà Nội: NXB

Nông nghiệp, 1998.

[3] Đào Thị Minh Châu, Nghiên cứu lâm sản ngoài gỗ ở khu vực Vườn quốc gia Pù Mát

nhằm đề xuất các giải pháp khai thác và phát triển bền vững, Luận án Tiến sỹ Sinh

học, 2016.

[4] Đỗ Ngọc Đài và công sự, Đa dạng thực vật Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Hoạt. NXB

Khoa học Tự nhiên và Công nghệ, 2019.

[5] Phạm Hoàng Hộ, Cây cỏ Việt Nam (tập 3), NXB Trẻ, 2003.

[6] Triệu Văn Hùng (Chủ biên), Lâm sản ngoài gỗ Việt Nam, Hà Nội: NXB Bản đồ, 2007.

[7] Lê Viết Lâm, “Nghiên cứu phân loại họ phụ Tre (Bambusoideae) ở Việt Nam,” Tài

liệu Hội nghị Khoa học công nghệ lâm nghiệp 20 năm đổi mới (1986-2005) - Phần

Lâm sinh, 2005.

[8] Nguyễn Hoàng Nghĩa, Tre trúc Việt Nam. Hà Nội: NXB Nông nghiệp, 2005.

12

Trường Đại học Vinh

Tạp chí khoa học, Tập 50 - Số 1A/2021, tr. 5-13

SUMMARY

ECOLOGICAL CHARACTERISTICS AND REALITIES

OF EXPLOITATION AND MANAGEMENT

OF BAMBOO RESOURCES IN DONG VAN COMMUNE,

QUE PHONG DISTRICT, NGHE AN PROVINCE

Dao Thi Minh Chau, Nguyen Anh Dung, Nguyen Anh Sang

Vinh University

Received on 07/01/2021, accepted for publication on 10/3/2021

Dong Van Commune is located in the buffer zone of Pu Hoat Nature Reserve,

with over 6000 ha of bamboo forests accounting for about 25% of the area. Bamboos,

especially the species Bambusa longissima, have brought the largest income from the

forest for local people. However, many areas have been being degraded due to over-

exploitation. On the basis of field survey and local people interviews methods, this study

has identified 8 bamboo species, 4 commonly exploited species, their distribution and

some ecological characteristics, some problems in exploitation and management in the

study area. Our study also proposed measures to conserve and sustainably exploit

bamboo species in Pu Hoat Nature Reserve.

Keywords: Bamboo; ecological characteristics; sustainable exploitation.

13