Gia đình của người Chăm Bàlamôn truyền thống và biến đổi
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 11 (267) 2020
66
GIA ĐÌNH CỦA NGƯỜI CHĂM BÀLAMÔN
TRUYỀN THỐNG VÀ BIẾN ĐỔI
TRỊNH THỊ NHÀI*
Bài viết tiếp cận một số đặc trưng gia đình truyền thống và những biến đổi trong
gia đình của người Chăm Bàlamôn ở Ninh Thuận và Bình Thuận dưới góc nhìn
về các mối quan hệ giữa vợ và chồng, cha mẹ và con cái đối với việc thực hiện
các chức năng kinh tế và giáo dục của gia đình người Chăm Bàlamôn hiện nay.
Từ khóa: gia đình, người Chăm Bàlamôn, Ninh Thuận và Bình Thuận
Nhận bài ngày: 11/8/2019; đưa vào biên tập: 12/8/2020; phản biện: 20/9/2020;
duyệt đăng: 24/10/2020
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
gái đã lập gia đình (có con hoặc chưa
có con) còn sống chung với cha mẹ
và các anh chị em (Phan Văn Dốp,
2016: 212). Tiểu gia đình là gia đình
hạt nhân (gồm một cặp vợ chồng và
các con hoặc gia đình mở rộng (vợ
chồng các con và có thêm cha hoặc
mẹ của vợ hoặc em ruột của vợ chưa
lập gia đình) hoặc gia đình không đầy
đủ (gia đình khuyết vợ hoặc chồng
(góa hoặc ly dị) cùng con cái). Mặc dù
người Chăm nói chung và ở người
Chăm Bàlamôn nói riêng đã “độc lập
về nơi cư trú (có nhà riêng), về cơ sở
kinh tế (có ruộng riêng, làm riêng, thu
nhập, tích lũy riêng), nhưng họ đều
gắn liền với một nhóm gia đình thân
thuộc của họ về sinh hoạt xã hội, tư
tưởng, tôn giáo, tín ngưỡng…” và loại
hình gia đình này “đang phát triển
nhanh chóng dưới sự tác động mạnh
mẽ của những nhân tố kinh tế xã hội
trong sự nghiệp xây dựng cuộc sống
mới hiện nay” (Phan Xuân Biên, 1989:
175-179, 198).
Người Chăm ở Việt Nam hiện nay cư
trú, sinh sống tập trung ở vùng cực
Nam Trung Bộ, tại hai tỉnh Ninh Thuận
và Bình Thuận. Người Chăm ở Ninh
Thuận và Bình Thuận có ba cộng
đồng tôn giáo: Chăm Bàlamôn (Ấn Độ
giáo), Chăm Bàni (Hồi giáo đã bản địa
hóa) và Chăm Islam (Hồi giáo chính
thống). Cho đến nay, người Chăm ở
vùng này vẫn duy trì chế độ hôn nhân
hợp thành gia đình đồng tộc và đồng
tôn giáo theo hình thái gia đình mẫu
hệ nhằm cố kết cộng đồng đồng tộc
và cộng đồng tôn giáo.
Gia đình mẫu hệ của người Chăm có
hai loại hình là đại gia đình (gia đình
lớn) và tiểu gia đình (gia đình nhỏ).
Hiện nay, đại gia đình được hiểu là
gia đình ghép chung, gồm có các con
* Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân
văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí
Minh.
TRỊNH THỊ NHÀI – GIA ĐÌNH CỦA NGƯỜI CHĂM BÀLAMÔN…
67
Bài viết phân tích một số đặc trưng thời gian từ lúc rời nhà cha mẹ để đi
của gia đình truyền thống và sự biến „nuôi người ta‟ đến lúc chết” (Phan
đổi trong gia đình của người Chăm Xuân Biên, 1989: 177). Sau khi chết
Bàlamôn hiện nay, đồng thời tìm hiểu thì thiêu xác và đem “klong” xương
mối quan hệ tương tác giữa các thành trán (hộp dựng cốt) làm lễ nhập “kút” -
viên trong gia đình theo khái niệm về nghĩa địa của người Chăm Bàlamôn
gia đình của Rozentalia(1).
thuộc dòng họ phía mẹ của ông ta.
Trong gia đình mẫu hệ, người vợ là
chủ gia đình, nắm giữ và quản lý tài
sản, bao gồm nhà cửa, ruộng đất, vật
nuôi, lúa gạo, tiền bạc... và quyết định
mọi việc chi tiêu của gia đình. Người
vợ cũng là người quyết định việc cưới
chồng cho con gái và gả vợ cho con
trai. Đặc biệt, người vợ là người chủ
lễ, đảm nhận việc thực hành các nghi
lễ của gia đình theo phong tục truyền
thống của người Chăm Bàlamôn.
2. MỘT SỐ ĐẶC TRƯNG VỀ GIA
ĐÌNH TRUYỀN THỐNG CỦA NGƯỜI
CHĂM BÀLAMÔN Ở NINH THUẬN
VÀ BÌNH THUẬN
Gia đình truyền thống của người
Chăm (kể cả người Chăm Bàlamôn và
người Chăm Bàni) ở Ninh Thuận và
Bình Thuận là hình thái gia đình theo
chế độ mẫu hệ, con cái sinh ra được
tính theo dòng mẹ: “con cái đều theo
họ mẹ và họ mẹ là họ nội, họ bố là họ
ngoại” (Bùi Xuân Đính, 2012: 197).
Con cái trong gia đình theo họ mẹ
nhưng chỉ có những người con gái
mới được tiếp tục truyền họ lại cho
con cái.
Người chồng không có quyền định
đoạt tài sản của gia đình, thậm chí khi
vợ chồng ly hôn người chồng cũng
không được phân chia tài sản, mặc dù
người chồng là lao động chính trong
gia đình. Nếu không may người vợ
chết sớm hoặc có những sự việc khó
khăn nào đó cần giải quyết, thì các
con của ông ta sẽ tìm đến các anh chị
em bên dòng họ mẹ để hỏi ý kiến, chứ
không hỏi ý kiến cha ruột.
Những người con trai chưa kết hôn thì
vẫn sống chung với cha mẹ, nhưng
khi đã lấy vợ phải về ở nhà vợ - một
hình thức cư trú sau hôn nhân bên
nhà cha mẹ vợ. Vợ chồng của những
người chị gái sau khi sống chung với
cha mẹ một thời gian khoảng 1-2 năm
sẽ tách ra ở riêng trong khuôn viên
gần nhà cha mẹ và các gia đình thân
thuộc cùng dòng họ, chỉ có vợ chồng
con gái út mới được ở lại nhà cha mẹ.
Quyền thừa kế tài sản thuộc về những
người con gái trong gia đình, trong đó
người con gái út được phân chia tài
sản nhiều hơn các chị gái. Bởi vì, theo
phong tục truyền thống của người
Chăm Bàlamôn, người con gái út
sống chung với cha mẹ mình để trông
coi “từ đường” và chịu trách nhiệm
chăm sóc, phụng dưỡng cha mẹ suốt
Người đàn ông trong gia đình phải
chịu cảnh “sống gửi, thác về”, họ
“cũng chỉ được coi là thành viên của
gia đình trong thời gian „làm chồng‟ - đời.
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 11 (267) 2020
68
3. NHỮNG BIỀN ĐỔI TRONG GIA Tuy nhiên, kết quả khảo sát 100 hộ
ĐÌNH CỦA NGƯỜI CHĂM BÀLAMÔN
HIỆN NAY
thuộc loại hình tiểu gia đình hay gia
đình hạt nhân của người Chăm
Bàlamôn ở Ninh Thuận (50 hộ) và
Bình Thuận (50 hộ) vào tháng 8 năm
2018 cho thấy mối quan hệ giữa vợ và
chồng đã thay đổi. Chủ hộ trong sổ hộ
khẩu cũng như thực tế trong đời sống
hàng ngày của gia đình thường là do
người chồng đảm nhận. Việc thực
hiện chức năng kinh tế của gia đình
như phát triển sản xuất, kinh doanh,
làm dịch vụ, vay mượn tiền bạc, mua
bán tài sản... (nhà cửa, đất đai, xe
máy...) quyền quyết định của người
vợ nhìn chung cao hơn người chồng
nhưng tỷ lệ chênh lệch không đáng kể.
Kết quả khảo sát còn cho thấy sự
đồng thuận, cùng quyết định của hai
vợ chồng đã phổ biến hơn (xem bảng
thông kê dưới đây).
Sự biến đổi trong gia đình của người
Chăm Bàlamôn ở Ninh Thuận và Bình
Thuận có nhiều nguyên nhân, nhưng
xét về mặt kinh tế - xã hội có hai xu
hướng chính, đó là: (i) sự chuyển đổi
từ nông nghiệp tự túc tự cấp sang
nông nghiệp hàng hóa trong nền kinh
tế thị trường, và (ii) sự chuyển đổi từ
kinh tế tập thể (của đại gia đình) sang
kinh tế hộ cá thể (của tiểu gia đình).
Những chuyển đổi này đã làm thay đổi
các mối quan hệ giữa vợ và chồng,
giữa cha mẹ và con cái.
- Về mối quan hệ giữa vợ và chồng
Là một đơn vị xã hội đặc thù, chức
năng quan trọng nhất của gia đình
mẫu hệ của người Chăm nói chung và
người Chăm Bàlamôn nói riêng là sinh
con và sinh nhiều con, nhất là nhiều
con gái để nối dõi dòng họ, nhằm mở
rộng sự phát triển cộng đồng đồng tộc,
đồng thời cũng là cộng đồng tôn giáo.
Việc sản
Mua tài
Bán tài
xuất, kinh
doanh,
làm dịch
vụ
sản (nhà, sản (nhà
đất, xe
đất, xe
máy...)
máy...)
Trước đây, người vợ là chủ nhà, chủ
lễ thờ cúng tổ tiên, nắm giữ tài chính
và có toàn quyền quyết định mọi việc
trong gia đình. Người chồng thuộc về
dòng họ của phía mẹ nên không có
quyền trong gia đình (chỉ có trách
nhiệm với cộng đồng và xã hội), mặc
dù người chồng là lao động chính làm
ra của cải vật chất cho gia đình. Triết
lý sống này thể hiện trong câu nói
đấu, phận của đàn bà là sinh nở).
Tỷ
lệ
(%)
Tỷ
lệ
(%)
Số Tỷ lệ Số
hộ (%) hộ
Số
hộ
Vợ quyết
định
19 19 13 13 13 13
16 16 15 15 10 10
Chồng
quyết định
Hai vợ
chồng
cùng quyết
định
61 61 68 68 73 73
Người
khác
4
4
4
4
4
4
Tổng cộng 100 100 100 100 100 100
Nguồn: Số liệu khảo sát tháng 8/2018.
TRỊNH THỊ NHÀI – GIA ĐÌNH CỦA NGƯỜI CHĂM BÀLAMÔN…
69
- Về mối quan hệ giữa cha mẹ và bậc cha mẹ ngoài thực hiện chức
con cái
năng giáo dục con cái trong gia đình
nhằm “góp phần bảo lưu và truyền kế
những phong tục tập quán truyền
thống của dân tộc”, họ còn “thực hiện
chức năng xã hội hóa cho tuổi trẻ”
(Phan Xuân Biên, 1989: 160). Nhìn
chung, cha mẹ thường chỉ đưa ra định
hướng và “trao quyền” cho con cái
được tự do lựa chọn việc học tập, học
nghề, lập nghiệp, kể cả việc lấy chồng,
lấy vợ để nối dòng gia đình, dòng họ
mẫu hệ, tuy nhiên con cái phải bàn
bạc kỹ lưỡng với cha mẹ và được sự
đồng thuận của cha mẹ.
Mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái
trong gia đình truyền thống của người
Chăm ở Ninh Thuận và Bình Thuận
được ràng buộc bởi hai chiều kích: (i)
trách nhiệm của cha mẹ đối với con
cái và (ii) bổn phận của con cái đối với
cha mẹ (Phan Đăng Nhật, 2003: 229-
230). Trách nhiệm của cha mẹ là nuôi
dạy con cái và bổn phận của con cái
là phụng dưỡng cha mẹ. “Con bội bạc
cha mẹ” là một trọng tội và là một tội
nặng nhất theo luật tục của người
Chăm (Sử Văn Ngọc - Sử Thị Gia
Trang, 2012: 118). Mối quan hệ giữa
cha mẹ và con cái trong gia đình
người Chăm Bàlamôn trước đây
thường được nhấn mạnh đến quyền
quyết định của cha mẹ về mọi việc
liên quan đến con cái. Cha mẹ thực
hiện chức năng giáo dục, truyền dạy
cho con cái thấu hiểu các giá trị văn
Tuy nhiên, mối quan hệ giữa vợ và
chồng trong gia đình vẫn xảy ra sự bất
ổn dẫn đến tình trạng ly hôn, nhất là
“đối với những cặp vợ chồng trẻ do
không ai chịu nghe ai, ai cũng cho
quan điểm của mình là đúng và bắt
người còn lại phải nghe theo” (PVS
nam, 56 tuổi, người Chăm, xã Phước
hóa, chuẩn mực đạo đức, nghề Hữu, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh
nghiệp truyền thống của gia đình, đặc Thuận). Ngoài ra, trong quá trình tiếp
biệt là “kỹ năng, kỹ xảo nghề nông và
các nghề phụ vốn có như dệt, gốm”
(Phan Xuân Biên, 1989: 182). Điều
đáng chú ý là, trong gia đình người
Chăm Bàlamôn, cha mẹ nghiêm cấm
con cái kết hôn với người khác tôn
giáo và khác tộc người nhằm bảo vệ
sự bền vững của chế độ hôn nhân
đồng tôn giáo và đồng tộc.
xúc, giao lưu mạnh mẽ giữa các tộc
người và các tôn giáo hiện nay, quan
hệ hôn nhân khác tộc người và khác
tôn giáo cũng đã xuất hiện trong cộng
đồng người Chăm Bàlamôn: “nhiều
trường hợp ly dị xong rồi đi lấy người
khác, có thể cùng dân tộc, cùng tôn
giáo hoặc là không và họ dẫn nhau đi
một nơi khác để sinh sống chứ ít khi ở
lại quê hương. Điều này cũng không
thể ngăn cấm được bởi vì hạnh phúc
do mỗi người tự lựa chọn và chịu
trách nhiệm với bản thân mình” (PVS
nam, 38 tuổi, xã Phước Hữu, huyện
Mối quan hệ tương tác giữa cha mẹ
và con cái trong gia đình người Chăm
Bàlamôn ở Ninh Thuận và Bình Thuận
cũng đã thay đổi trong bối cảnh xã hội
đang biến đổi nhanh hiện nay. Các
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 11 (267) 2020
70
Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận). Nhìn
chung, quan hệ hôn nhân khác tộc
người và khác tôn giáo mặc dù bị
nghiêm cấm theo luật tục, nhưng trên
thực tế mối quan hệ này cũng đã làm
thay đổi cấu trúc gia đình và các mối
quan hệ giữa vợ và chồng, giữa cha
mẹ và con cái trong gia đình, dòng họ
mẫu hệ của người Chăm Bàlamôn ở
Ninh Thuận và Bình Thuận.
sách hiện hành trong phát triển kinh
tế theo định hướng thị trường và phát
triển xã hội với các chương trình
hướng đến mục tiêu xây dựng gia
đình văn hóa, nếp sống văn minh
trong việc cưới, việc tang và lễ hội là
những nhân tố quan trọng làm thay
đổi căn bản chức năng kinh tế và giáo
dục của gia đình, biểu hiện thông qua
mối quan hệ giữa vợ và chồng, giữa
cha mẹ và con cái trong gia đình mẫu
hệ của người Chăm Bàlamôn ở Ninh
Thuận và Bình Thuận. Ở đây, người
chồng đã xác lập vị thế của mình gần
như “ngang bằng” với người vợ trong
tham gia quyết định những việc lớn
nhỏ của gia đình và cha mẹ định
hướng cho con cái tham gia bàn bạc,
tự do lựa chọn nghề nghiệp, việc làm,
lấy chồng, lấy vợ... phù hợp với phong
tục, tập quán truyền thống và thích
ứng với xã hội hiện nay.
4. KẾT LUẬN
Trong bối cảnh xã hội hiện nay, gia
đình của người Chăm nói chung và
người Chăm Bàlamôn nói riêng ở
Ninh Thuận và Bình Thuận đã có
những biến đổi cả về hình thái, cấu
trúc và mối quan hệ giữa các thành
viên trong gia đình. Ở đây, loại hình
đại gia đình mẫu hệ (hay gia đình
ghép chung) ngày càng tan rã nhanh
và loại hình tiểu gia đình mẫu hệ (hay
gia đình hạt nhân) ngày càng phát
triển, trở nên phổ biến trong cộng
đồng người Chăm. Trong các gia đình
hạt nhân, con cái vẫn thuộc về dòng
họ của mẹ, nhưng có thể khai sinh
theo họ mẹ hoặc theo họ cha, hoặc
con gái theo họ mẹ và con trai theo họ
cha... Ngoài ra, việc thiết lập quan hệ
hôn nhân hợp thành loại hình gia đình
khác tôn giáo và khác tộc người cũng
đã xuất hiện dù không phổ biến trong
cộng đồng người Chăm Bàlamôn lâu
nay.
Có thể nói, việc xây dựng gia đình
hiện đại, bình đẳng, tiến bộ đối với
cộng đồng người Chăm nói chung và
người Chăm Bàlamôn nói riêng ở
Ninh Thuận và Bình Thuận cần được
thực hiện trên cơ sở tôn trọng quyền
bình đẳng của vợ chồng, quyền tự do
cá nhân của con cái theo pháp luật
hiện nay và giữ gìn bản sắc, các giá trị
văn hóa, đạo đức truyền thống của gia
đình, dòng họ và cộng đồng theo quy
định của luật tục trong xã hội người
Chăm trước đây.
Nhìn chung, sự tác động của các chính
CHÚ THÍCH
(1) Rozentalia (1986: 204 - 205) quan niệm: “Gia đình là một đơn vị xã hội (nhóm xã hội nhỏ),
TRỊNH THỊ NHÀI – GIA ĐÌNH CỦA NGƯỜI CHĂM BÀLAMÔN…
71
hình thức tổ chức quan trọng nhất của sinh hoạt cá nhân, dựa trên các mối quan hệ hôn
nhân và quan hệ huyết thống, tức là quan hệ giữa vợ và chồng, giữa cha mẹ và con cái,
giữa anh chị em và những người thân thuộc khác cùng chung sống và có kinh tế chung.
TÀI LIỆU TRÍCH DẪN
1. Bùi Xuân Đính. 2012. Các tộc người ở Việt Nam. Hà Nội: Nxb. Thời đại.
2. Phan Đăng Nhật (chủ biên). 2003. Luật tục Chăm và luật tục Raglai. Hà Nội: Nxb.
Văn hóa Dân tộc.
3. Phan Văn Dốp. 2016. “Chương 4: Hôn nhân gia đình và vai trò của các định chế phi
chính thức”, trong Trần Hữu Quang, Võ Công nguyện, Nguyễn Mạnh Hùng (đồng chủ
biên). Buôn làng Tây Nguyên: Khảo sát các định chế xã hội phi chính thức cổ truyền.
TPHCM: Nxb. Đại học Quốc gia TPHCM.
4. Phan Xuân Biên. 1989. “Gia đình và hôn nhân của người Chăm ở Thuận Hải”, trong
Phan Xuân Biên (chủ biên), Lê Xuân, Phan Anh, Phan Văn Dốp. Người Chăm ở Thuận
Hải. Thuận Hải: Nxb. Thuận Hải.
5. Rozentalia (chủ biên). 1986. Từ điển Triết học. Matxcơva: Nxb. Tiến bộ.
6. Sử Văn Ngọc - Sử Thị Gia Trang. 2012. Luật tục trong xã hội Chăm. Hà Nội: Nxb.
Thanh niên.
6 trang
21/04/2022
780
Bạn đang xem tài liệu "Gia đình của người Chăm Bàlamôn truyền thống và biến đổi", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- gia_dinh_cua_nguoi_cham_balamon_truyen_thong_va_bien_doi.pdf
