Hình ảnh con gà trong văn hóa tâm linh
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
HÌNH ẢNH CON GÀ TRONG VĂN HÓA TÂM LINH
TS. Lê Thị Thảo1
Tóm tắt: Trong nền chung của văn hóa thế giới, hình ảnh con gà hàm chứa
những ý nghĩa tâm linh sâu xa, biểu tượng cho mặt trời, khí dương, sự mạnh mẽ, phát
triển và phồn thịnh. Đồng thời, nó cũng là trung gian giữa thần linh và con người, có
nhiều khả năng gắn với ma thuật như diệt trừ các thế lực của đêm tối, dẫn dắt linh hồn
và khả năng tiên tri. Có lẽ, do gần gũi với con người và có những phẩm chất mà con
người yêu mến nên hình ảnh con gà biểu hiện trong văn hóa tâm linh khá đa dạng ở
từng quốc gia, tộc người. Ở Việt Nam, mặc dù hình ảnh con gà tiếp thu nhiều triết lý
Trung Hoa, Ấn Độ, nhưng lại được biểu hiện một cách hồn nhiên, phóng khoáng và hòa
đồng, gần gũi với tâm thức dân gian người Việt.
Từ khóa: con gà, văn hóa tâm linh, biểu tượng.
Gà là một trong những loài vật đầu tiên được con người thuần hóa. Ở các nền văn
hóa Á Đông, gà nằm trong “lục súc” - 6 con vật nuôi trong nhà hoặc gần nhà. Câu
chuyện “Lục súc tranh công”12 ẩn chứa nhiều ý nghĩa giáo dục sâu xa, nhưng qua đó
cũng cho thấy sự quen thuộc và quan trọng của con gà trong đời sống loài người. Bởi
vậy, con người đã đem những nhận thức “mênh mông” của mình khoác lên mình nó, để
con gà trong đời sống tâm linh trở thành hiện thân của những thế lực siêu nhiên, ẩn dấu
trong nó những niềm tin, ước vọng và cả những nỗi sợ hãi của con người. Những nhận
thức mang tính biểu tượng đó thường bị chồng lấn dưới nhiều lớp ý nghĩa sâu xa mà
đến ngày nay rất cần phải bóc tách, giải mã để tiệm cận với lịch sử và văn hóa dân tộc.
Các nhà trí thức Việt Nam cũng như Trung Hoa xưa kia, về vũ trụ học đã từng liên
hệ đến con gà, quan niệm trời như lòng trắng trứng gà, đất như lòng đỏ trứng gà. Lê
Quý Đôn trong tác phẩm Vân đài loại ngữ đã nhắc lại quan điểm trên: Bọn Nam Hoài
Nhân, người Tây Dương làm sách Khôn dư đồ thuyết, có nói: “Đất với biển vốn là hình
tròn, hợp lại làm một quả cầu ở trong thiên cầu; thực như quả trứng gà, lòng đỏ ở trong
lòng trắng; trời đã bao bọc đất thì trời với đất cùng nhau hưởng ứng”3.
Trong thời khắc chuyển giao giữa năm mới và năm cũ, người Á Đông thường nghĩ
ngay đến con gà trong 12 con giáp, hiện thân của thần linh (thần Kê) cai quản thế gian
1Trung tâm Nghiên cứu phát triển văn hóa & Nguồn nhân lực, Trường Đại học Văn hóa, Thể thao và Du
lịch Thanh Hóa
2Truyện "Lục súc tranh công" kể về sáu con vật nuôi: trâu, chó, ngựa, dê, gà và lợn tranh nhau công trạng
của mình, người chủ phải can thiệp vào, dàn hòa mới yên.
3Lê Quý Đôn (2006), Vân đài loại ngữ, Nxb Văn hóa Thông tin, tr. 82.
72
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
trong một chu kỳ tuần hoàn của đất trời (12 năm). Do đó, con gà có khả năng chi phối
đến vận mệnh, niềm hạnh phúc của con người, và dĩ nhiên, cũng đại diện cho những
khát vọng thầm kín của họ.
Với một nhận thức mang tính “đồng quy văn hóa”, hình ảnh gà trống ở nhiều nước
phương Đông hay phương Tây thường gắn với mặt trời vì tiếng gáy của nó báo hiệu mặt
trời mọc, biểu hiện sự chiến thắng của ánh sáng đối với đêm tối. Truyền thuyết Nhật
Bản kể rằng, tổ tiên họ - Nữ thần Mặt Trời Amaterasu vì tức giận những hành động
ngang ngược của em trai mình là thần Bão Tố Susano nên đã lánh vào hang động rồi lấp
kín đường vào khiến khắp nhân gian chìm trong đêm tối. Các vị thần khác lo lắng họp
bàn tìm cách, sau nhiều mưu mẹo không thành, họ đã dùng những con gà trống khỏe nhất,
cho chúng đậu trên các cây sào cất tiếng gáy vang. Nghe tiếng gà gáy, thần Amaterasu
cuối cùng cũng ló rạng, mang lại ánh sáng cho trần thế. Cây sào mà gà trống đậu để gọi
thần Mặt Trời được coi là ranh giới giữa hai thế giới linh thiêng và phàm tục, và nó đã
hóa thân thành chiếc cổng Torri dựng ở lối vào các đền thờ Thần đạo của Nhật Bản.
Thần thoại một số dân tộc Việt Nam và Trung Quốc có chung cốt truyện: khi
Ngọc Hoàng sáng tạo ra mặt đất, thấy rất lạnh lẽo và ẩm thấp, Ngài liền cho mười mặt
trời xuống chiếu sáng để sưởi ấm. Nhưng khi mặt đất đã khô rang, nứt nẻ rồi mà Ngọc
Hoàng vẫn không thu các mặt trời lại khiến cho khắp nơi khốn đốn vì mất mùa và nóng
bức. Để cứu muôn loài, một chàng dũng sĩ đã giương cung tên bắn liên tiếp rụng chín
mặt trời, mặt trời cuối cùng sợ hãi trốn biệt. Mặt đất lại lãnh lẽo tối tăm như trước kia.
Con người và loài vật rủ nhau đi gọi mặt trời, nhưng không thành công, cuối cùng chỉ
có con gà trống khỏe mạnh cất tiếng gáy vang, mặt trời tò mò ló rạng, trái đất bừng sáng
trở lại, muôn loài, muôn vật lại sinh sôi nảy nở, tươi tốt. Ở vùng Hồ Nam và Quý Châu,
truyền thuyết trên có đôi nét khác biệt, kể về một người anh hùng đã cưỡi một con gà lôi
vàng để giải cứu mặt trời đang bị che dấu bởi một con quỷ để mang lại cuộc sống, niềm
vui, và hy vọng trở lại trái đất4. Trong truyện kể của người Mông ở Việt Nam, sở dĩ gà
trống có mào đỏ vì được trời thưởng, đánh dấu công lao gọi mặt trời thức dậy.
Trong thần thoại Hy Lạp, gà trống được coi là dấu hiệu của Apollo - thần ánh
sáng, chân lý và nghệ thuật. Sau này, Apollo được đồng nhất với thần Mặt Trời Helios.
Trong quan niệm của người da đỏ Pueblo ở Bắc Mỹ, thần Mặt Trời đã dạy cho những
con gà trống gáy bốn lần trước khi trời sáng và đưa chúng xuống trần gian để đánh thức
con người5.
5Jean Chevalier, Alain Gheerbrant (2014), Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới, Nxb Đà Nẵng, tr. 342 - 343
73
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
Những huyền thoại cho thấy, trong niềm tin của con người, gà trống là phương
tiện kết nối các thế giới thế tục và siêu nhiên; nó là một loài chim thiêng liêng, một sứ
giả của thần Mặt Trời. Có lẽ bắt nguồn từ ý nghĩa này, mà đến nay nhiều dân tộc Á
Đông thường dùng gà trống để cúng giao thừa với mong muốn “gọi mặt trời”, bởi người
dân ở đây quan niệm giao thừa là thời điểm trời đất tối tăm và lạnh lẽo nhất, mặt trời ẩn
mình sâu nhất. Gà cúng phải là gà trống hoa, chưa đạp mái, với ý nghĩa khỏe mạnh, tinh
khiết thì mới chuyển tải được ước vọng của con người đến với thần linh. Người ta còn
gắn một bông hoa đỏ ở mỏ gà với hàm ý tượng trưng cho mặt trời theo tiếng gọi của gà
trống mà mọc lên xua tan đêm tối. Cùng ý nghĩa đó, trong các lễ tế thần, cúng giỗ, vật
phẩm nhất định phải có gà, như một ước vọng gửi gắm lên thần linh, tổ tiên hãy ban
phát ánh sáng và niềm hạnh phúc cho nhân gian.
Bởi vì gà trống báo hiệu ngày mới, nên nó cũng có năng lực chống lại những ảnh
hưởng xấu của bóng đêm. Trong nhiều truyện cổ tích châu Âu lưu truyền rằng, ma quỷ
hay chuyện xấu sẽ chạy trốn thật xa khi nghe phải tiếng gáy của gà trống. Người dân Á
Đông thích dán tranh gà trống trước cửa như một loại bùa “trấn môn” để xua đuổi tà
ma, bởi khi gà trống cất tiếng gáy, bình minh sẽ thức dậy, ma quỷ phải tháo chạy về
phía bóng tối6. Trong phong thủy, gà trống thường được dùng làm yếu tố giải trừ các thế
sát của ngôi nhà, mang đến sự may mắn và hạnh phúc cho chủ nhân. Để thể hiện cho
năng lực này, trong tranh gà trống được thể hiện rất hùng dũng, lộng lẫy và đầy tráng
khí với mỏ khỏe, cựa dài, chân khỏe, cánh khỏe, đuôi xum xuê, sặc sỡ.
Sức mạnh và quyền uy của gà trống đã khiến nó được khoác cho những năng lực
siêu phàm có tính chất ma thuật, có thể mang những thông điệp về tương lai của thế giới
siêu nhiên đến trần gian. Điều này giải thích nhiều nghi thức bói toán liên quan đến con
gà. Ở Trung Hoa, từ thời cổ đại đã phổ biến việc xem bói bằng chân gà luộc sau khi
cúng, vì người ta quan niệm chân gà là một hình ảnh của vũ trụ vi mô. Thuật bói toán
này đã nhanh chóng lan rộng ra khắp các nước Á Đông7. Nhiều dân tộc ở Đông Nam Á,
với những hình thức khác cũng gán cho con gà năng lực này. Đầu năm, một số tộc
6Ngay từ thế kỷ XVI, Hoàng Sĩ Khải ở bài thơ dài Tứ thời khúc vịnh, đoạn tả cảnh Tết ở kinh thành Thăng Long đã
nhắc đến việc treo tranh gà trước cửa để trừ tà:
“Chung Quỳ khéo vẽ nên hình,
Bùa đào cấm quỷ, phong linh ngăn tà...
Tranh vẽ gà, cửa treo thiếp yểm,
Dưới thềm lầu hoa điểm Thọ D ư ơ n g .”
7 Theo Đinh Công Vĩ (trong Tản mạn chuyện gà trong văn hóa Trung Hoa, Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 1 (59)
năm 2005, tr. 60), Điều này không chỉ truyền miệng mà đã được các nhà tri thức tổng hợp trong các sách được lưu ở kho
sách tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm như: 1) “Toản yếu chiêm kê túc toàn quyển” của Trương Nguyên Cát ký hiệu
A.906, bàn về phép xem bói bằng chân gà dùng vào cầu tài xuất hành, học hành, thi cử, hôn nhân, sinh đẻ, ốm đau, mất
của; 2) “Chiêm kê túc toàn tập” do Phạm Tất Châu soạn, ký hiệu VHv 1112 nói về cách bói bằng chân gà để xem điềm
trời, việc nước, bản mệnh, để cầu thuốc thang. Sách còn nói cả cách xem đầu gà và cách xem 16 quả soạn bằng chữ
Nôm; 3) “Nhân tướng kê túc chiêm” ký hiệu A.2402, bàn về cách xem tướng người và cách bói chân gà.
74
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
người như Mông, Tày... thường đặt gà trống cúng trước bàn thờ, cắt tiết, thả ra xem lúc
giãy chết đầu gà sẽ quay về hướng nào để đoán định công việc làm ăn trong năm ấy thất
hay phát. Nếu lúc giãy chết đầu gà quay về nơi thờ ma nhà hoặc buồng chủ nhà thì năm
đó gia đình sẽ làm ăn phát đạt. Nếu đầu gà quay ra cửa thì năm đó làm ăn khó khăn, hao
tiền tốn của. Họ sẽ bắt con gà khác cúng lại, nếu vẫn như thế thì phải mời thầy cúng về
hóa giải8. Trong lễ cưới của nhiều tộc người ở Nam Trung Quốc, Myanmar, Thái L a n .
con gà trống cũng được dùng để đoán định một cuộc hôn nhân, nếu có nhiều dấu hiệu
không tốt thì đám cưới sẽ bị hủy. Người La Mã cổ đại tin rằng gà trống có mối liên kết
với thần Mercury, người đưa tin của các vị thần, cũng là người chịu trách nhiệm đưa các
linh hồn người chết về thế giới bên kia. Khi cần hỏi về một việc có được thần linh chấp
thuận hay không, các thầy bói viện đến “gà thiêng” (trước đó được lựa chọn và chăm
sóc cẩn thận theo một cách riêng), nếu khi thả lồng gà chịu ăn thức ăn thì đó là điềm tốt,
được thần linh chấp thuận. Còn nếu gà không chịu ăn, thậm chí không chịu ra khỏi lồng
hoặc tìm cách bay đi tức là thần linh đang nổi giận, nếu tiến hành sẽ thất bại9. Về sự linh
nghiệm của phép bói toán này, một số tài liệu cho biết, trong cuộc chiến tranh Punic
(thế kỷ III TCN), quân La Mã đã liên tiếp thua 3 trận. Năm 249 TCN, trước trận chiến
Drepana, vị tướng La Mã là Publius Claudius Pulche đã dùng cách trên để hỏi ý kiến
các thần linh, tuy nhiên các con “gà thiêng” đã không chịu ăn. Claudius tức giận ném gà
xuống biển. Kết quả trận chiến, ông bại trận thảm hại dưới tay người Carthago. Khi trở
về Roma, Claudius đã bị xử tội bất kính và chịu hình phạt nặng nề vì đã phớt lờ ý chí
của các vị thần (được truyền bảo qua gà thiêng)10.
Ở hầu hết các dân tộc Đông Nam Á, trong những dịp cần báo cáo với thần linh về
việc trần thế (lấy vợ, gả chồng, làm ma cho người chết, lễ T ế t.), hoặc cần chuyển tải
mong ước của mình đến thần linh, người ta thường cúng gà bởi gà có khả năng dẫn linh
hồn đến với thế giới của thần linh. Trong đám cưới của người Mông ở Cao Bằng, khi
đưa dâu về nhà chồng phải mang theo một đôi gà để gọi hồn cho cô dâu. Tại nhà trai,
người ta cũng dùng gà trống để làm nghi lễ gọi hồn tổ tiên và tất cả các loại ma nhà, ma
cửa, ma bếp l ò . , báo cáo gia đình có nhân khẩu mới. Nếu không tiến hành nghi thức
này, người con dâu mãi mãi sẽ không được tổ tiên, thần linh công nhận. Những con gà
cúng sau đó được thả đi để nuôi, không ai được ăn thịt, nói lên mong ước cuộc sống
cũng như hạnh phúc của đôi trẻ được trường tồn. Vào ngày đầu năm mới, người Mông
8Theo Tư liệu của Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam
10The First Punic War (264-241 BC)
75
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
mổ gà cúng thần linh và tổ tiên, lấy lông gà buộc thành nhúm rồi nhúng vào tiết gà, dán
lên bàn thờ. Mỗi năm, vào dịp Tết, lông gà trên bàn thờ lại được thay một lần. Họ tin
rằng, làm như vậy, tổ tiên mới có thể xuống trần gian để phù hộ cho con cháu, mang lại
hạnh phúc và may mắn. Ngay cả khi bị ốm, con gà cũng có vai trò tâm linh quan trọng.
Người Mông quan niệm, con người luôn có hai phần: linh hồn và thể xác. Khi một đứa
trẻ bị ốm, ấy là lúc phần hồn bị đi lạc, lang thang đâu đó. Bởi vậy, phải có con gà đưa
đường chỉ lối, đi gọi hồn về lúc đó mọi bệnh tật sẽ biến mất.
Khi chết đi, linh hồn cần con gà dẫn đường để đi đến thế giới bên kia mà không
lầm đường lạc lối. Gà trống cùng với chó và ngựa, là những con vật dẫn hồn cho người
chết trong các tang lễ của người Đức xưa kia11. Trong tường một số ngôi mộ cổ thời
Kofun ở Nhật Bản (thế kỷ III - VI), người ta tìm thấy những hình con gà đậu ở đầu
chiếc thuyền chở linh hồn người chết để dẫn đường. Nghi lễ cúng gà trong tang lễ để
dẫn hồn người chết thể hiện khác nhau trong từng tộc người, nhưng đều theo nguyên lý
chung: nối con gà với người chết và thầy cúng để thầy cúng làm phép cho linh hồn được
dẫn lối. Đối với người Mông ở Cao Bằng được tiến hành bằng cách thầy cúng đặt con
gà vào tay người chết. Trong đám ma của một số cộng đồng người Thái, Mường, quan
tài người chết khi còn để trong nhà được nối với con gà ở bên ngoài bằng một sợi dây
vắt qua cửa sổ. Thầy cúng sẽ làm phép để linh hồn người chết nhập vào con gà, rồi thả
con gà chạy vào rừng cõng theo linh hồn người quá cố, để họ về được thế giới bên kia
yên ổn. Khi một số dân tộc Tây Nguyên làm lễ bỏ mả, người ta cũng dùng một con gà
để cúng trước mộ người chết rồi thả vào rừng, với hàm ý con gà hãy dẫn theo linh hồn
người chết về thế giới bên kia, không quay trở lại quấy nhiễu người sống. Trong lễ hội
đâm trâu của người Cơ - tu, có nghi thức sau khi đâm trâu xong, già làng cắt đuôi trâu
và lấy một con gà tung lên cái ổ được đan bằng tre có hình cái phễu trên cột x'nur. Ở
đây, cột x'nur có chức năng là trục vũ trụ, nối tầng trời và tầng đất, trên đỉnh cột được
trang trí bằng bông tre tượng cho tầng trời. Con gà trong trường hợp này trở thành con
vật dẫn linh hồn trâu về với Giàng, và chở theo nó là những ước vọng về một cuộc sống
sung túc, no đủ của dân làng.
Theo quan niệm của người xưa, hình ảnh gà trống chứa đựng nhiều ý nghĩa tốt
đẹp. Gà trống gắn với sự cương trực, mạnh mẽ, có tướng mạo quân tử và được cho là có
5 đức lớn: Văn (đầu có mào như đội mũ, thân có màu lông đẹp), Võ (chân cứng, có cựa
nhọn), Dũng (thấy đối thủ là xông vào), Nhân (thấy thức ăn liền gọi đồng loại); Tín
(đúng giờ là cất tiếng gáy). Chính vì vậy, con gà rất được coi trọng. Sách “Thái sử công
ký” của Trung Hoa có câu “Ninh vi kê khẩu, vô vi ngưu hậu” (Thà làm mỏ gà không
11Jean Chevalier, Alain Gheerbrant (2014), Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới, Nxb Đà Nẵng, tr. 342
76
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
làm đít trâu). Ở Việt Nam, trong lời “Hậu tự” sách “Lĩnh Nam chích quái” của Vũ
Quỳnh, Kiều Phú ghi lại cái ý đấy: “Thà làm đầu gà còn hơn làm đít trâu”12. Ca dao
Việt Nam nhắc đến gà trống với mối liên hệ đến Chu Công:
Trên đầu đội sắc vua ban
Dưới thời yếm thắm sắc vàng sum xuê
Chu Công đức sáng mọi bề
Thức khuya dậy sớm vẳng nghe tiếng gà
Đối với đạo Hồi, gà trống trắng được dành cho một sự ngưỡng mộ vô song. Nhà
tiên chi Mohammad đã nói: “Gà trống trắng là bạn của ta; nó là kẻ thù của kẻ thù của
Thượng đế...”, được gán cho những kích thước vũ trụ “Trong những vật Thượng đế tạo
ra, có mỗi gà trống là mào ở dưới Ngai Chúa, móng đạp đất hạ giới, cánh vỗ trong
không trung” và “Tiếng gáy của nó chỉ báo sự có mặt của thiên thần”13. Gà trống cũng
là một trong biểu hiện của Chúa Kitô, gắn với ánh sáng, trí tuệ và sự phục sinh của
Chúa. Chính vì thế, hình gà trống được đặt trên chóp tháp và gác chuông của nhà thờ,
mượn hiện thực là gà trống gọi mặt trời để chỉ ánh sáng cứu rỗi chiếu rọi khắp thế gian,
xua tan đêm tối mênh mông.
Vì gà trống gáy gọi mặt trời nên chính nó cũng trở thành hiện thân của mặt trời,
của dương khí, sức sống và phồn thịnh. Biểu tượng con gà trống Gô - loa gắn với niềm
tự hào về sự kiêu hãnh, dũng cảm và sức mạnh của người Pháp. Trong hội họa truyền
thống phương Đông, gà trống là một đề tài phổ biến gợi về những điều tốt đẹp. Chỉ
trong một dòng tranh Đông Hồ của Việt Nam, con gà đã xuất hiện với chủ đề khá phong
phú. Bộ Đại cát - Nghinh xuân với hai bức tranh gà trống đang đứng trong tư thế chân
co, chân duỗi, cánh xòe ra như đang trong tư thế gáy sáng gọi mặt trời, gọi mùa xuân và
phúc lành đến với con người. Cũng với con gà trong tư thế ấy, nhưng một bộ tranh khác
lại đề các chữ ngũ canh hòa dạ xướng (đêm gáy đều 5 canh) và nhật minh tam tác thụy
(ngày mang tới 3 điều lành). Tranh Vinh hoa thể hiện một bé trai mũm mĩm ôm gà trống
với ước mong một tương lai vinh hiển sẽ đến. Tranh gà đàn gắn với ước vọng sum vầy,
sung túc. Trong các bức tranh gà, người ta cũng thấy xuất hiện hoa cúc theo môtíp kê -
cúc của hội họa phương Đông. Ở đây, các bông cúc được thể hiện dưới dạng mãn khai,
tượng cho mặt trời đang chiếu ánh sáng rực rỡ xuống nhân gian.
Trong ngũ hành, con gà gắn với hành Kim nên người ta hay phiên sang ý nghĩa
của nó gắn với tài lộc, đem lại may mắn cho gia chủ. Tại nhà của các thương nhân
12 Dẫn theo Đinh Công Vĩ (2005), Tản mạn chuyện gà trong văn hóa Trung Hoa và Việt Nam, Tạp chí
Nghiên cứu Trung Quốc, số 1 (59) năm 2005, tr. 56.
13Jean Chevalier, Alain Gheerbrant (2014), Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới, Nxb Đà Nẵng, tr. 343.
77
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
thường đặt những chiếc đĩa hoặc cổ vật có hình gà trống như một sự khẳng định uy tín
của mình trong công việc và mưu cầu sự thành công “đánh đâu thắng đó” (như gà mổ
thóc bách phát bách trúng). Trong doanh nghiệp, gà trống có khả năng thúc đẩy sự
nghiệp phát triển vì gà trống gáy vào buổi sáng và vui mừng chào đón ngày mới mang
hàm nghĩa nó có thể thoát khỏi những điều xấu bằng cách thông báo sự xuất hiện của
mặt trời. Bên cạnh đó, con gà trống, với tư thế vương giả của chúng, cũng được cho là
rất tốt cho các nhà lãnh đạo.
Có thể nói, chọi gà là một trong những trò thi đấu lâu đời nhất trên thế giới, xuất
hiện ở Ân Độ, Trung Quốc, Ba Tư, Đông Nam Á và các nước phương Đông khác sau
đó lan sang châu Âu. Ý nghĩa của nó không chỉ là một trò giải trí mà còn gắn với những
nghi thức tâm linh, phổ biến gợi lên sự chuyển động của mặt trời, lặn rồi mọc tạo nên
chu kỳ tuần hoàn vĩnh cửu của vũ trụ, ban phát ánh sáng cho trần gian, đồng thời gắn
với sự cải tạo, tái sinh và phát triển. Trong cộng đồng người Miêu ở Nam Trung Quốc,
con gà được bọc trong vải đỏ đem đến tế lễ thần linh trước rồi mới tiến hành thi đấu.
Người dân cũng bắt chước những động tác của con gà trong trò này để tạo thành những
điệu múa đặc trưng. Ở Bali (Indonesia), trò chọi gà lại gắn với nghi thức hiến tế và
thanh lọc. Trong đó, cuộc chọi gà diễn ra khốc liệt và kết quả bao giờ cũng có đổ máu,
người dân ở đây quan niệm rằng, máu của kẻ thua cuộc tràn trên mặt đất dâng cúng cho
những linh hồn ma quỷ, thanh lọc đất đai để hạnh phúc ở lại với trần gian.
Tuy nhiên, có một số trường hợp, hình ảnh con gà lại mang ý nghĩa tiêu cực.
Trong Phật giáo Tây Tạng, gà trống xuất hiện ở vòng tròn trung tâm của bánh xe luân
hồi cùng với lợn và rắn như ba tính xấu của con người: con lợn biểu thị vô minh hay si
mê, con rắn biểu thị sân hận và con gà trống biểu thị tham dục. Người ta còn thấy thêm
chi tiết: con heo cắn đuôi con rắn, con rắn cắn đuôi con gà, và con gà thì lại cắn đuôi
con heo, sự tham dục và si hận bắt nguồn từ vô minh tiên khởi và đều thúc đẩy nhau tạo
ra nghiệp. Ở châu Âu, con gà trống cũng được gắn với nộ khí, những ý muốn quá đáng,
'1 . 14
ngang ngược .
Hình ảnh con gà xuất hiện sớm nhất trong văn hóa Việt Nam có lẽ trong truyện
Sơn Tinh - Thủy Tinh với lễ vật thách cưới của vua Hùng: voi chín ngà, gà chín cựa,
ngựa chín hồng mao. Có lẽ, đây là một hình ảnh về con gà vừa cao quý, vừa lãng mạn
và đầy sáng tạo của riêng dân tộc Việt Nam. Ở đây, con gà cùng với ngựa, voi được gán
với sức mạnh thần thánh vô song (số chín tượng cho số nhiều), đẩy lùi sự tàn phá của lũ
lụt để cư dân Việt khai phá đồng bằng châu thổ, gặt hái mùa màng tốt tươi. Sau đó, con14
633372834895515000/Con-vat-voi-cac-bieu-tuong/Ga-Trong.htm)
78
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
gà được bồi đắp thêm nhiều ý nghĩa mới thể hiện sự phát triển trong nhận thức của
người Việt. Trong truyền thuyết An Dương Vương xây thành Cổ Loa có nhắc đến con
gà trống trắng sống lâu ngàn năm, hóa thành yêu tinh ẩn ở núi Thất Diệu. Khi An
Dương Vương xây thành, ban ngày đắp được bao nhiêu thì ban đêm đều bị yêu ma phá
hết. Trước tình cảnh ấy, trời cho các tiên nữ xuống gánh đất giúp An Dương Vương
nhưng yêu quái tinh ma, mới nửa đêm đã gáy rộn khiến tiên nữ ngỡ là trời đã sáng, phải
trở về nên đổ vội những gánh đất dở dang, vung vãi nhiều nơi. Do vậy, mãi mà thành
vẫn không xây được15. Ở đây, con gà trống trắng đóng vai trò là thế lực tiêu cực trái với
những nhận thức của người Việt thời sau về con gà. Cần có một sự nghiên cứu riêng để
làm rõ hơn vấn đề này. Tuy nhiên, trong Lĩnh Nam chích quái bình giải của Nguyễn
Hữu Vinh - Trần Đình Hoành (2010), các tác giả cho rằng con vua Hùng thứ 18 đã
thành tinh khí trong núi Thất Diệu muốn báo thù, con gà trống trắng sống lâu ngàn năm
là biểu tượng của những thế lực cũ, luôn lên tiếng “gáy” để phá hoại nhà nước mới được
thành lập của Thục Phán. Nếu hiểu như vậy, các tiên nữ trong truyện này là đại diện cho
các thế lực mới, tiến bộ, và câu chuyện mang màu sắc của những vận động xã hội trong
buổi đầu nhà nước Âu Lạc trong lịch sử Việt Nam. Người viết xin nêu cách lý giải đó
trong bài viết này để cùng bàn luận.
Trong nghệ thuật chạm khắc dân gian Việt Nam, con gà xuất hiện ở nhiều đình
làng với hình ảnh phổ biến gắn với trò chọi gà. Tại đình An Hòa (Thanh Liêm, Hà
Nam), đình Hoàng Xá (Ứng Hòa, Hà Nội) hay đình Thượng Phú (Hà Trung, Thanh
Hóa) có hình ảnh người ôm gà chọi. Trong đó, người nghệ nhân dân gian dường như
không quan tâm đến tỷ lệ, khiến cho con gà có kích thước to bằng, thậm chí hơn con
người, tạo nên một vẻ đẹp hồn nhiên, phóng khoáng. Bức chạm tại đình An Hòa còn
gắn với các hình ảnh mang tính chất biểu tượng. Hai phù choang, một bên chạm hình
hoa cúc nhỏ, một bên chạm hình mặt trời với tia sáng tỏa xung quanh gợi sự liên tưởng
đồng nhất hoa cúc với mặt trời. Ở trung tâm bức chạm có hình nửa bông cúc to ở trên,
nửa bông cúc nhỏ ở dưới, tạo không gian thiêng trong cuộc chọi gà này, mà trong một
suy nghĩ đột ngột chúng tôi ngờ rằng đó là sự vận động của mặt trời trong không gian
thiêng, còn con người đưa vào đấy chỉ là sự trần gian hóa sự vận động của nguồn phát
sáng. Ở đình Trùng Hạ (Gia Viễn, Ninh Bình) và đền thờ Trần Khát Chân (Vĩnh Lộc,
Thanh Hóa) có bức chạm hình con gà nằm giữa hình mặt trời, bên ngoài có nhiều đao
lửa, cho phép ta nghĩ rằng con gà đã được đồng nhất với mặt trời. Hình con gà 3 chân ở
đình Trùng Hạ được các tài liệu của Trung Hoa cho biết đó là kim ô - con quạ 3 chân
15Theo ghi chép của Nguyễn Vinh Phúc trong Kho tàng lễ hội cổ truyền Việt Nam, Nxb Văn hóa Dân tộc
- Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, năm 2000, tr. 772 - 773.
79
TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU
sống trên mặt trời và là hiện thân của mặt trời. Nhưng chúng tôi ngờ rằng, người nông
dân Việt đã lấy tích từ hình tượng Trung Hoa để gán ghép cho con gà, để hình ảnh ở
đình Trùng Hạ mang dáng dấp một con gà rất rõ nét.
Chỉ qua một vài nét hình ảnh con gà trong văn hóa tâm linh chúng ta như thấy
rằng còn quá nhiều ẩn số trong di sản văn hóa của cha ông cần giải mã. Và bằng một số
tư liệu thu thập được về con gà, với những ý nghĩa tốt đẹp mà nó ẩn chứa, xin gửi tới
bạn đọc một năm Dậu đại cát, muôn sự tốt lành.
THE IMAGE OF CHICKEN IN VIETNAMESE SPIRITUAL
CULTURE
Le Thi Thao, Ph.D
Abstract: In the world culture, chicken presents the spiritual significance, the
symbol o f the sun, the rapid development and the prosperity. Simultaneously, it is also a
bridge linking the gods and the human and likely associated with the magic to eliminate
the forces o f darkness and control the souls and the ability o fprophecy. Being close to
the human’s life and having the good qualities that people love, the image o f a chicken
expresses o f different spiritual cultures among many countries in the world.
Key words: chicken, spiritual culture, symbol.
80
9 trang
yennguyen
21/04/2022
1260
Bạn đang xem tài liệu "Hình ảnh con gà trong văn hóa tâm linh", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- hinh_anh_con_ga_trong_van_hoa_tam_linh.pdf
