Tổng luận Nghiên cứu tộc người và một số vấn đề về dân tộc ở Việt Nam từ năm 1986 đến nay

TỔNG LUẬN

NGHIÊN CỨU TỘC NGƯỜI

VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ DÂN TỘC

Ở VIỆT NAM TỪ NĂM 1986 ĐẾN NAY

PGS.TS. VƯƠNG XUÂN TÌNH^*

ũng như các quốc gia đa tộc người khác, ở Việt Nam, vấn

C_{đề dân tộc có vị trí rất quan trọng, cả trong sự nghiệp}

đấu tranh giải phóng dân tộc cũng như trong xây dựng và

bảo vệ đất nước. Bởi vậy, sau hòa bình được lập lại ở miền

Bắc không lâu, vào đầu những năm 60 của thế kỷ XX, ngành

Dân tộc học Việt Nam đã ra đời. Từ thập niên 60 đến thập

niên 70 của thế kỷ XX, với nòng cốt là Viện Dân tộc học,

ngành Dân tộc học Việt Nam đã có nhiều đóng góp quan

trọng. Thành tựu nổi bật của ngành trong thời gian này là

thực hiện nhiều nghiên cứu, điều tra cơ bản đối với các dân

tộc ở nước ta, qua đó nâng cao nhận thức về các tộc người,

giúp cho việc thực hiện công tác dân tộc hiệu quả hơn. Kết

quả lớn nhất của những nghiên cứu này là sự ra đời của bản

Danh mục các thành phần dân tộc Việt Nam (1979) và bộ

sách gồm hai tập: Các dân tộc ít người ở Việt Nam (Các tỉnh

phía Bắc) (Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1978) và Các dân

__________

* Viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam.

19

tộc ít người ở Việt Nam (Các tỉnh phía Nam) (Nxb. Khoa học

xã hội, Hà Nội, 1984). Đây là dấu mốc quan trọng trong sự

nghiệp nghiên cứu về tộc người ở nước ta.

Sau khi các công trình trên ra đời không lâu, đất nước

bước vào sự nghiệp đổi mới. Từ đó đến nay, sự phát triển

của ngành Dân tộc học Việt Nam và đời sống của các tộc

người ở nước ta đã có nhiều đổi thay; việc nghiên cứu về đời

sống các dân tộc cũng đa dạng. Tuy nhiên, trải qua gần 30

năm đổi mới đất nước (1986), ngành Dân tộc học/Nhân học

của Việt Nam vẫn chưa có những tổng kết xứng tầm về việc

nghiên cứu tộc người, điều đó thể hiện trong ngành chưa có

những công trình phản ánh một cách tổng thể về các dân tộc

ở Việt Nam trong khoảng thời gian này.

Các dân tộc ở Việt Nam là bộ sách tiếp nối công trình

Các dân tộc ít người ở Việt Nam - gồm hai tập như đã nêu.

Ngoài xem xét việc nghiên cứu về các tộc người, bộ sách

còn phản ánh sự phát triển, biến đổi của các dân tộc ở nước

ta từ năm 1986 đến nay, trong đó dân tộc Kinh (Việt) lần

đầu tiên được giới thiệu. Bộ sách được biên soạn chủ yếu

dựa trên nghiên cứu tài liệu thứ cấp kết hợp với tài liệu

điền dã ở một số dân tộc.

I- BỐI CẢNH QUỐC TẾ VÀ TRONG NƯỚC ẢNH HƯỞNG

ĐẾN CÁC DÂN TỘC Ở NƯỚC TA TỪ NĂM 1986 ĐẾN NAY

1. Bối cảnh quốc tế

Kể từ khi Liên Xô (cũ) và các nước xã hội chủ nghĩa ở

Đông Âu (cũ) tan rã, Chiến tranh lạnh kết thúc, vấn đề dân

tộc trên thế giới đã có nhiều biến đổi theo cả chiều hướng tích

cực và tiêu cực.

20 CÁC DÂN TỘC Ở VIỆT NAM (Tập 1: Nhóm ngôn ngữ Việt - Mường)

Từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai đến nay, ý thức về

tộc người, quốc gia - dân tộc (Nation - State) được khơi dậy

mạnh mẽ. Đó là ý thức về sự bình đẳng giữa các dân tộc,

chống áp bức dân tộc trên mọi chiều cạnh; mối quan hệ giữa

tộc người và quốc gia; vấn đề giữ gìn bản sắc văn hóa của tộc

người... Ý thức ấy đã được chuyển hóa thành hành động

trong chính sách, chương trình, dự án phát triển của nhiều

nước, của nhiều tổ chức liên quan đến tộc người và nhóm xã

hội. Sự khơi dậy của ý thức tộc người đã góp phần giữ gìn,

bảo vệ văn hóa tộc người trước tác động của toàn cầu hóa.

Bên cạnh đó, với xu hướng giao lưu, hội nhập quốc tế diễn ra

mạnh mẽ, các tộc người cũng có cơ hội học hỏi, chia sẻ lẫn

nhau, dẫn tới bước phát triển mới trong đời sống kinh tế, xã

hội và văn hóa.

Cùng với xu hướng tích cực, đã xuất hiện chiều hướng

tiêu cực về vấn đề dân tộc. Do tác động của yếu tố lịch sử,

chính trị, kinh tế, xã hội của thế giới và khu vực, mối quan

hệ dân tộc ở một số nơi trở nên nóng bỏng, đặc biệt ở vùng

bán đảo Ban Căng, Cápcadơ, Trung Cận Đông, Nam Á và

Đông Nam Á. Tại các khu vực này vẫn đang diễn ra nhiều

cuộc chiến tranh hoặc nội chiến mang màu sắc dân tộc kết

hợp với tôn giáo. Một số thế lực chính trị cực đoan đã lợi

dụng đặc thù về quan hệ, tình cảm, lòng tự tôn dân tộc để

kích động sự nghi kỵ, hận thù và xung đột dân tộc. Các tổ

chức khủng bố quốc tế cũng chủ yếu dựa vào vấn đề dân tộc,

tôn giáo để chiêu tập lực lượng, đẩy mạnh hoạt động.

Thực hiện âm mưu “diễn biến hòa bình”, một số thế lực

quốc tế đã gắn vấn đề dân tộc, tôn giáo với vấn đề dân chủ và

nhân quyền. Với luận điểm cho rằng, các dân tộc thiểu số bị

mất nhân quyền, thiếu tự do, dân chủ, các thế lực này sẽ tiếp

TỔNG LUẬN NGHIÊN CỨU TỘC NGƯỜI… 21

tục thúc đẩy mâu thuẫn giữa dân tộc thiểu số với nhà nước,

giữa dân tộc thiểu số với dân tộc đa số trong những quốc gia

đa dân tộc, nhất là những quốc gia theo con đường xã hội chủ

nghĩa như Việt Nam¹.

Trong bối cảnh chung đó, có một số vấn đề của khu vực và

quốc tế ảnh hưởng trực tiếp đến các tộc người ở Việt Nam như:

- Sự hình thành trục hành lang kinh tế của khu vực tiểu

vùng sông Mê Kông, gồm:

+ Trục hành lang kinh tế Bắc - Nam (Côn Minh (Trung

Quốc) - Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng - Quảng Ninh (Việt Nam);

Nam Ninh (Trung Quốc) - Lạng Sơn - Hà Nội - Hải Phòng -

Quảng Ninh);

+ Trục hành lang kinh tế Đông - Tây (Đà Nẵng, Thừa

Thiên Huế, Quảng Trị (Việt Nam) - Savannakhet (Lào) - 7

tỉnh Đông Bắc (Thái Lan) - Mawlamyine (Mianma));

+ Trục hành lang kinh tế Nam - Nam (Băng Cốc (Thái

Lan) - Phnôm Pênh (Campuchia) - Thành phố Hồ Chí Minh

(Việt Nam)).

Các trục hành lang kinh tế trên đều ảnh hưởng đến đời

sống kinh tế - xã hội của nhiều tộc người ở Việt Nam, nhất là

gia tăng quan hệ dân tộc xuyên quốc gia.

- Việc ký kết hiệp ước biên giới hòa bình, hữu nghị giữa

Việt Nam với Trung Quốc, Lào và Campuchia, trên cơ sở đó

bảo đảm an ninh và phát triển kinh tế - xã hội vùng biên

giới, thúc đẩy quan hệ mậu dịch biên giới giữa Việt Nam với

các nước trong khu vực. Đây là lần đầu tiên trong lịch sử

__________

1. Xem Vương Xuân Tình: “Định hướng phát triển của Viện Dân tộc

học giai đoạn 2013 - 2020 và tầm nhìn đến năm 2030”, Tạp chí Dân tộc

học, số 5-2013, tr.4-13.

22 CÁC DÂN TỘC Ở VIỆT NAM (Tập 1: Nhóm ngôn ngữ Việt - Mường)

nước ta, biên giới được xác định rõ ràng và ổn định như hiện

nay. Điều đó có tác động tích cực đến sự phát triển, song

cũng đặt ra những thách thức trong quản lý quan hệ dân tộc,

nhất là quan hệ dân tộc xuyên biên giới.

- Chính sách dân tộc của những quốc gia láng giềng. Các

chính sách dân tộc của Trung Quốc, Lào và Campuchia, đặc

biệt là chính sách Hưng biên phú dân¹của Trung Quốc có

ảnh hưởng nhất định đến các dân tộc ở vùng biên giới nước ta

trên tuyến biên giới Việt Nam - Trung Quốc.

- Hoạt động của các tổ chức phản động, ly khai ở nước

ngoài. Một số tổ chức phản động tại nước ngoài của người

Chăm, người Khơ-me, người Hmông, của các dân tộc tại

chỗ Tây Nguyên và những tổ chức khác hoạt động ráo riết

đòi tự trị, ly khai cho các dân tộc thiểu số. Những tổ chức

này thường xuyên chỉ đạo, tài trợ cho các hoạt động chống

phá chính quyền, chống lại sự nghiệp đại đoàn kết dân tộc

ở Việt Nam.

- Các quan điểm, giá trị về tự do, dân chủ, nhân quyền

của một số nước phương Tây. Trong quan hệ hợp tác phát

triển liên quan đến dân tộc thiểu số của nước ta, một số

nước phương Tây thường sử dụng quan điểm, giá trị về tự

do, dân chủ, nhân quyền như một điều kiện. Điều đó cũng

ảnh hưởng đến phạm vi, mức độ và tiến độ hợp tác, bởi có

quan điểm và giá trị của phương Tây chưa được Nhà nước

Việt Nam chấp nhận.

__________

1. Xem Vương Xuân Tình (Chủ biên): Văn hóa với phát triển bền

vững ở vùng biên giới Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 2014,

tr.53-55.

TỔNG LUẬN NGHIÊN CỨU TỘC NGƯỜI… 23

2. Ở trong nước

Từ năm 1986 đến nay, có rất nhiều chính sách và sự kiện

tác động tới các dân tộc ở Việt Nam. Có thể nêu một số chính

sách và sự kiện chính sau đây:

- Chính sách kinh tế thị trường. Chính sách này góp

phần cơ bản làm xóa bỏ chế độ tập trung quan liêu bao cấp,

ngày càng gắn chặt chẽ về sản xuất và đời sống của các tộc

người, kể cả ở vùng cao, vùng sâu, vùng xa với thị trường

vùng, thị trường quốc gia và quốc tế.

- Chính sách đất đai và việc xóa bỏ mô hình hợp tác xã

kiểu cũ. Việc thực hiện Khoán 10 trong nông nghiệp, chính

sách giao đất, giao rừng cho hộ gia đình và cho cộng đồng

dân cư thôn bản được thể hiện trong Luật đất đai năm 1993,

Luật bảo vệ và phát triển rừng năm 2004, Luật đất đai sửa

đổi năm 2003, Luật đất đai sửa đổi năm 2014, cùng việc xóa

bỏ mô hình hợp tác xã kiểu cũ, tái lập vị trí của thôn, bản

trong hệ thống hành chính cấp cơ sở đã làm thay đổi sự phát

triển trong nông nghiệp, nông thôn và nông dân ở tất cả các

tộc người của nước ta.

- Chính sách phát triển đối với các dân tộc thiểu số.

Chính sách này được tập trung thực hiện trong hơn hai thập

kỷ qua, trong đó chú trọng vào các vấn đề đói nghèo, giáo dục

và đào tạo, y tế, cán bộ..., có liên quan đến nhiều chương

trình, dự án phát triển, như Chương trình 135, 134; Chương

trình 661 và Chương trình trồng mới 5 triệu hécta rừng;

Chương trình phát triển kinh tế - xã hội cho các huyện

nghèo, cho các dân tộc đặc biệt khó khăn, cho một số dân tộc

có điều kiện phát triển đặc thù (Khơ-me, Chăm, Hmông)...

Theo một thống kê của TS. Nguyễn Lâm Thành, tại vùng

24 CÁC DÂN TỘC Ở VIỆT NAM (Tập 1: Nhóm ngôn ngữ Việt - Mường)

miền núi phía Bắc, chỉ tính từ năm 2006 đến năm 2012, đã

có 211 chính sách chung và chính sách đặc thù cho vùng này

liên quan đến phát triển¹. Bên cạnh những chính sách nêu

trên, còn có những quan điểm, chủ trương, chính sách không

liên quan trực tiếp đến các dân tộc thiểu số, nhưng vẫn có tác

động sâu sắc tới các tộc người này. Ví dụ, quan điểm chỉ đạo

về văn hóa, mà trọng tâm là giữ gìn, phát huy bản sắc văn

hóa, được thể hiện qua Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5

(khóa VIII); Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9 (khóa XI).

Những quan điểm chỉ đạo đó có vai trò chủ yếu trong việc tạo

nên sự thay đổi lớn ở nhiều vùng dân tộc và nhiều tộc người.

Trong chính sách phát triển đối với các dân tộc thiểu số

kể từ sau năm 1986, còn phải kể tới việc lập ra ba Ban Chỉ

đạo ở ba vùng Tây Bắc, Tây Nguyên, Tây Nam Bộ và Trưởng

Ban Chỉ đạo của mỗi vùng là một Ủy viên Bộ Chính trị. Điều

đó thể hiện sự quan tâm sâu sắc của Đảng và Nhà nước Việt

Nam đến sự phát triển của ba vùng chiến lược này.

- Di dân tự do vào Tây Nguyên. Cuộc di dân tự do ồ ạt vào

Tây Nguyên của người Kinh (Việt) từ vùng đồng bằng Bắc Bộ,

duyên hải miền Trung và của các dân tộc thiểu số ở vùng miền

núi phía Bắc, nhất là trong thập kỷ 90 của thế kỷ XX đã làm

đảo lộn phân bố dân cư, dân tộc; làm thay đổi sâu sắc đời sống

kinh tế - xã hội của các tộc người tại chỗ ở Tây Nguyên.

- Xây dựng các nhà máy thủy điện. Việc xây dựng hàng

loạt các nhà máy thủy điện, đặc biệt là thủy điện Sơn La,

Yaly, Đa Nhim, Lai Châu, Sê San, Sêrêpốk, Bản Vẽ... đã dẫn

__________

1. Xem Nguyễn Lâm Thành: Chính sách phát triển vùng dân tộc

thiểu số phía Bắc Việt Nam hiện nay, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội,

2014, tr.132.

TỔNG LUẬN NGHIÊN CỨU TỘC NGƯỜI… 25

tới việc thực hiện tái định cư cho hàng trăm ngàn đồng bào

các dân tộc. Điều đó có tác động mạnh mẽ đến phát triển

kinh tế - xã hội và biến đổi văn hóa của các tộc người ở nhiều

vùng tại Tây Bắc, Trung Bộ và Tây Nguyên¹.

- Bất ổn định ở Thái Bình, bạo loạn ở Tây Nguyên, Tây Bắc

và những xung đột tại Tây Nam Bộ. Sự bất ổn định ở nông thôn

tỉnh Thái Bình vào đầu những năm 90 của thế kỷ XX, ở một số

nơi của người Khơ-me thuộc Tây Nam Bộ vào thập kỷ 90 và

những năm 2000, và bạo loạn tại Tây Nguyên vào đầu những

năm 2000, ở Tây Bắc vào năm 2011 đã tác động đến sự phát

triển kinh tế - xã hội, tình hình an ninh - quốc phòng ở vùng

nông thôn người Kinh (Việt) và ở ba vùng dân tộc.

Bối cảnh trên cùng với các yếu tố chính trị, kinh tế, xã hội

và văn hóa đã có tác động nhiều chiều tới sự phát triển của

các tộc người ở Việt Nam. Tuy nhiên, cần nhận thấy rằng,

việc nêu lên các yếu tố đó chỉ có ý nghĩa khái quát, còn trên

thực tế, có rất nhiều yếu tố khác đan xen, tác động đến các

tộc người ở nước ta kể từ năm 1986 đến nay.

II- VÀI NÉT VỀ NGHIÊN CỨU TỘC NGƯỜI Ở VIỆT NAM

1. Vai trò và lịch sử nghiên cứu về tộc người

Cho đến nay ở nước ta, mặc dù Dân tộc học đã tiếp thu

__________

1. Theo tài liệu của Hội đập lớn và phát triển nguồn nước Việt Nam, nếu

chỉ tính các nhà máy thủy điện lớn trên 100MW, đến nay, nước ta đã có 8

nhà máy đang vận hành, 17 nhà máy đang xây dựng, 12 nhà máy đang chuẩn

bị xây dựng và 2 nhà máy đã quy hoạch (nguồn: http://www.vncold.vn/Web/

Content .aspx?distid=112, truy cập ngày 21-8-2014). Cần lưu ý: tất cả các

nhà máy này đều được xây dựng ở vùng dân tộc thiểu số và miền núi.

26 CÁC DÂN TỘC Ở VIỆT NAM (Tập 1: Nhóm ngôn ngữ Việt - Mường)

nhiều thế mạnh của Nhân học, thậm chí có những cơ sở đào

tạo chuyển đổi mã ngành, tên gọi từ Dân tộc học sang Nhân

học, song việc nghiên cứu về tộc người vẫn được quan tâm.

Có hai lý do của thực trạng đã nêu: 1- Việt Nam là quốc gia

đa dân tộc, vấn đề tộc người có vị trí rất quan trọng đối với sự

phát triển, kể cả trong lịch sử cũng như hiện tại; 2- Nhân

học ở nước ta hiện nay chỉ là sự chuyển đổi từ Dân tộc học

hay là sự mở rộng của Dân tộc học. Điều này có thể nhận

thấy, ngay trong công trình Hiện đại và động thái của truyền

thống ở Việt Nam: Những cách tiếp cận Nhân học¹, với tập

hợp nhiều nghiên cứu của các học giả nước ngoài và trong

nước²thời gian gần đây, có khoảng trên 30% bài viết lấy tộc

người là đối tượng hoặc môi trường nghiên cứu. Tổng kết 10

năm xây dựng và phát triển Nhân học của Khoa Nhân học

thuộc Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành

phố Hồ Chí Minh cũng cho biết: trong số 8 đề tài nghiên cứu

trọng điểm của Khoa, đã có tới 5 đề tài lấy tộc người là đối

tượng hoặc môi trường nghiên cứu³. Nếu nhìn rộng hơn ra

thế giới, việc nghiên cứu tộc người vẫn rất được chú trọng,

thậm chí có xu hướng hồi sinh và phát triển mạnh trở lại ở

ngay những nước có truyền thống phát triển về Nhân học⁴.

__________

1. Xem Hiện đại và động thái truyền thống ở Việt Nam: Những cách tiếp

cận Nhân học, Nxb. Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, 2010, q.1.

2. Nhiều tác giả là người Việt Nam trong công trình này được đào tạo

về Nhân học ở nước ngoài.

3. Xem Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc

gia Thành phố Hồ Chí Minh: Ngành Nhân học 10 năm xây dựng và phát

triển (2002 - 2012), Thành phố Hồ Chí Minh, 2012, tr.11-12.

4. Xem Nguyễn Văn Chính: “Dân tộc học ở Mỹ: Đặc điểm, khuynh

hướng và cơ sở lý luận”, Tạp chí Dân tộc học, số 1, 2-2013, tr.103-114.

TỔNG LUẬN NGHIÊN CỨU TỘC NGƯỜI… 27

Trong bối cảnh quan trọng của việc nghiên cứu về tộc người,

thời gian qua đã xuất hiện các tổng kết, đánh giá có liên quan.

Công trình ghi dấu ấn khó phai mờ, có thể nói, vẫn là bộ

sách Các dân tộc ít người ở Việt Nam, gồm hai tập¹. Đây là kết

quả chủ yếu dựa trên nghiên cứu cơ bản và điều tra, xác minh

thành phần các dân tộc ở Việt Nam vào cuối những năm 60 và

những năm 70 của thế kỷ XX. Đối tượng để trình bày chính là

các dân tộc thiểu số của nước ta, vì thế, ngoài phần viết tổng

luận về quá trình hình thành và phát triển của đại gia đình

các dân tộc Việt Nam, công trình đã tập trung giới thiệu về

những dân tộc thiểu số ở hai miền của đất nước. Tuy nhiên,

tập thứ nhất viết về các dân tộc thiểu số ở phía Bắc được xuất

bản trước khi công bố bản Danh mục các thành phần dân tộc

Việt Nam nên tộc danh một số dân tộc của công trình chưa

thống nhất với bản Danh mục được ban hành sau đó một năm.

Dẫu còn những hạn chế khó tránh khỏi, song công trình này

vẫn được ghi nhận như là bộ “bách khoa thư”, phản ánh tương

đối đầy đủ và toàn diện về các dân tộc thiểu số của nước ta. Ở

đây, người đọc có thể tìm thấy những chỉ dẫn cơ bản và cần

thiết về từng dân tộc trong cả nước. Hai công trình trên cũng

là cơ sở cho các nghiên cứu của những ngành kế cận như văn

hóa, tôn giáo, lịch sử, nông nghiệp, kinh tế²... Đây có thể xem

như cuộc tổng kết lớn đầu tiên về nghiên cứu tộc người ở nước

ta, với hướng chính không phải là tổng kết việc tác nghiệp, mà

là sự vận động, phát triển của các dân tộc thiểu số.

__________

1. Xem Viện Dân tộc học: Các dân tộc ít người ở Việt Nam (Các tỉnh phía

Bắc), Sđd; Các dân tộc ít người ở Việt Nam (Các tỉnh phía Nam), Sđd.

2. Xem Khổng Diễn: “Viện Dân tộc học”, Trung tâm Khoa học xã hội

và Nhân văn quốc gia - 50 năm xây dựng và phát triển, Nxb. Khoa học xã

hội, Hà Nội, 2003.

28 CÁC DÂN TỘC Ở VIỆT NAM (Tập 1: Nhóm ngôn ngữ Việt - Mường)

Cuộc tổng kết thứ hai nghiên cứu về tộc người, có thể được

ghi nhận qua công trình Dân tộc học Việt Nam thế kỷ XX và

những năm đầu thế kỷ XXI, do Khổng Diễn - Bùi Minh Đạo

chủ biên¹, có sự tài trợ của Ford Foundation. Công trình này

ra đời trong bối cảnh tìm hướng đổi mới cho Dân tộc học -

bằng việc tiếp nhận những yếu tố tích cực của Nhân học. Để

đổi mới Dân tộc học, trước hết cần có tổng kết nghiên cứu

trong những năm qua và vấn đề chủ yếu của công trình là

nhìn nhận việc tác nghiệp Dân tộc học, mà không bàn về các

tộc người. Vì vậy, ngoài việc xem xét các lĩnh vực nghiên cứu,

công trình còn quan tâm đến sự hình thành và phát triển của

tổ chức và đào tạo trong Dân tộc học. Nếu nhìn sâu vào việc

xem xét các lĩnh vực nghiên cứu đã nêu, ngoài những vấn đề

chung (tổng quan, phương pháp nghiên cứu), công trình đã có

những tổng kết của một số chuyên gia về những vấn đề như

kinh tế truyền thống, nông nghiệp, sở hữu đất đai, thiết chế

xã hội, hệ thống thân tộc, dân số, gia đình, luật tục, tri thức

địa phương, tôn giáo, văn hóa vật chất, ăn uống, giao tiếp văn

hóa, ngôn ngữ...; chỉ có duy nhất một tổng kết nghiên cứu về

một tộc người cụ thể, đó là dân tộc Chăm. Những tổng kết này

tuy chưa phản ánh hết sự đa dạng trong Dân tộc học Việt Nam

cho đến thời điểm đó, song vẫn tạo được nền tảng nhất định

cho việc đánh giá một giai đoạn nghiên cứu đã qua.

Bên cạnh hai cuộc tổng kết nêu trên, còn phải kể tới các

đánh giá về nghiên cứu của Viện Dân tộc học - cơ quan có

nhiệm vụ nghiên cứu cơ bản, toàn diện về các tộc người ở

__________

1. Xem Khổng Diễn, Bùi Minh Đạo (Chủ biên): Dân tộc học Việt Nam

thế kỷ XX và những năm đầu thế kỷ XXI, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội,

2003.

TỔNG LUẬN NGHIÊN CỨU TỘC NGƯỜI… 29

Việt Nam, vào những dịp kỷ niệm 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45

năm thành lập Viện. Đánh giá này thường được phản ánh

trong báo cáo tổng kết nhân dịp kỷ niệm nêu trên của lãnh

đạo Viện, công bố trên Tạp chí Dân tộc học¹.

Trong bối cảnh nghiên cứu về tộc người của Viện Dân tộc

học còn phải kể tới một hoạt động khác cần được ghi nhận, đó

là việc điều tra, nghiên cứu để xác minh lại thành phần một

số dân tộc ở Việt Nam vào nửa đầu thập kỷ đầu tiên của thế

kỷ XXI. Trước tình hình có một số dân tộc muốn đổi tộc danh,

những nhóm địa phương muốn tách thành dân tộc riêng, một

số tộc bị ghép vào các tộc khác trước đây, nay cũng muốn

tách ra, Viện Dân tộc học đã được giao nhiệm vụ nghiên cứu

để xây dựng kiến nghị về vấn đề này. Ngoài việc tổ chức tọa

đàm về lý luận và phương pháp, việc điều tra, nghiên cứu đã

được tiến hành ở trên 40 dân tộc và nhóm địa phương trong

cả nước². Đây có thể được coi là đợt tổng kết về một vấn đề

__________

1. Xem Bế Viết Đẳng: “15 năm nghiên cứu Dân tộc học và những

nhiệm vụ hiện nay”, Tạp chí Dân tộc học, số 4-1983, tr.6-11; Bế Viết

Đẳng: “Nhìn lại 20 năm nghiên cứu của Viện Dân tộc học”, Tạp chí Dân

tộc học, số 1-1988, tr.9-13; Bế Viết Đẳng: “Công tác nghiên cứu Dân tộc

học trong những năm qua và những nhiệm vụ trong những năm tới”, Tạp

chí Dân tộc học, số 1-1994, tr.5-15; Khổng Diễn: “Viện Dân tộc học 30

năm xây dựng và phát triển (1968 - 1998)”, Tạp chí Dân tộc học, số 1-1999,

tr.5-10; Khổng Diễn: “35 năm Viện Dân tộc học (1968 - 2013)”, Tạp chí

Dân tộc học, số 6-2003, tr.5-10; Phạm Quang Hoan: “Viện Dân tộc học -

Thành tựu 40 năm xây dựng và phát triển (1968 - 2008)”, Tạp chí Dân

tộc học, số 1, 2-2009, tr.6-9; Vương Xuân Tình: “Định hướng phát triển

của Viện Dân tộc học giai đoạn 2013 - 2020 và tầm nhìn đến năm 2030”,

Tạp chí Dân tộc học, số 5-2013, tr.4-13.

2. Xem Khổng Diễn: “Về việc xác định lại một số thành phần các dân

tộc ở Việt Nam”, Tạp chí Dân tộc học, số 4-2002, tr.51-59.

30 CÁC DÂN TỘC Ở VIỆT NAM (Tập 1: Nhóm ngôn ngữ Việt - Mường)

liên quan đến phát triển và biến đổi của các dân tộc ở nước

ta. Tuy nhiên, do những nguyên nhân khách quan nên đến

nay, nghiên cứu này vẫn chưa có điều kiện công bố.

Cùng với những tổng kết, đánh giá nêu trên, còn phải kể

đến các đánh giá, tổng kết liên quan đến việc nghiên cứu về

tộc người trong công trình của một số tác giả, như về sự phát

triển của Dân tộc học ở Việt Nam¹; về quá trình tộc người ở

Việt Nam²; về sự hình thành và phát triển của cộng đồng dân

tộc Việt Nam³...

2. Yêu cầu và bối cảnh mới trong nghiên cứu về tộc người

Kể từ khi công bố bản Danh mục các thành phần dân tộc

Việt Nam vào năm 1979 đến nay, trải qua gần 40 năm, Dân

tộc học Việt Nam chưa có cuộc tổng kết trọn vẹn nào trong

việc nghiên cứu về tộc người trên cả hai phương diện: tác

nghiệp nghiên cứu và những biến đổi về kinh tế - xã hội của

các dân tộc. Trong khi đó, sự đổi thay trên cả hai phương

__________

1. Xem Phan Hữu Dật: Một số vấn đề về dân tộc học Việt Nam,

Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, 1998, tr.74-88; Nguyễn Văn Chính: “Một

thế kỷ Dân tộc học Việt Nam và những thách thức trên con đường đổi mới

và hội nhập”, Tạp chí Văn hóa dân gian, số 5 (113)-2007, tr.47-67.

2. Xem Bế Viết Đẳng: “Các quá trình tộc người ở Việt Nam”, Tạp chí

Dân tộc học, số 3-1988, tr.3-15; Phan Hữu Dật: Góp phần nghiên cứu

Dân tộc học Việt Nam, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004, tr.381-500;

Nguyễn Văn Huy: Từ Dân tộc học đến Bảo tàng Dân tộc học: Con

đường học tập và nghiên cứu, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 2005, t.II,

tr.339-369.

3. Xem Đặng Nghiêm Vạn: Cộng đồng quốc gia dân tộc Việt Nam,

Nxb. Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, 2003; Nguyễn Văn Huy:

Từ Dân tộc học đến Bảo tàng Dân tộc học: Con đường học tập và nghiên cứu,

Sđd, tr.407-428.

TỔNG LUẬN NGHIÊN CỨU TỘC NGƯỜI… 31

diện ấy lại diễn ra khá mạnh mẽ, đặc biệt kể từ những năm

cuối của thế kỷ XX và bước sang thế kỷ XXI. Đây là thời điểm

Việt Nam mở rộng hội nhập, chú trọng chính sách phát triển

đối với các dân tộc thiểu số và cũng là khi Dân tộc học có

những đổi mới. Mặt khác, đây cũng là thời điểm vấn đề dân

tộc của nước ta có những diễn biến phức tạp - trong xu hướng

chung của thế giới: đó là việc diễn ra các cuộc bạo loạn hay

xung đột cục bộ ở Tây Nguyên, Tây Bắc và Tây Nam Bộ, do

tác động của các thế lực thù địch và phần nào cả từ mâu

thuẫn nội tại chưa được giải quyết kịp thời.

Tuy nhiên cần nhận rõ, sự cần thiết của việc tổng kết

nghiên cứu một giai đoạn đã qua không phải chỉ để tổng kết,

mà quan trọng hơn là nhằm đáp ứng nhu cầu của tình hình

mới là xác định những vấn đề đang đặt ra với các tộc người ở

nước ta hiện nay và xu hướng trong thời gian tới. Bởi vậy, để

thực hiện tốt nhiệm vụ nghiên cứu cơ bản, toàn diện về các

dân tộc ở Việt Nam, Viện Dân tộc học đã đề xuất một kế

hoạch tổng kết nghiên cứu về tộc người, được triển khai từ

những năm 2012 - 2015, với sự hợp tác của các tổ chức, cá

nhân nghiên cứu khác. Trong khoảng thời gian này, Viện tổ

chức ba hội nghị Thông báo Dân tộc học với mục đích nêu

trên và biên soạn bộ sách về Các dân tộc ở Việt Nam.

Năm 2012, Viện Dân tộc học đã tổ chức Hội nghị Thông

báo Dân tộc học với chủ đề: Nghiên cứu tộc người ở Việt

Nam (1980 - 2012): Vấn đề chung và các dân tộc thuộc

nhóm ngôn ngữ Việt - Mường, Tày - Thái Kađai. Đây là hội

nghị đầu tiên của kế hoạch tổ chức Hội nghị Thông báo

Dân tộc học trong ba năm (2012 - 2014), nhằm phục vụ cho

việc tổng kết nghiên cứu về tộc người ở nước ta từ năm 1980

32 CÁC DÂN TỘC Ở VIỆT NAM (Tập 1: Nhóm ngôn ngữ Việt - Mường)

đến nay. Thời điểm xem xét vấn đề được tính bắt đầu từ

năm 1980 chính là dấu mốc sau khi công bố bản Danh mục

các thành phần dân tộc Việt Nam vào năm 1979. Hội nghị

năm 2013, ngoài các vấn đề chung, đã chủ yếu xem xét

những lĩnh vực nghiên cứu về tộc người của các dân tộc thuộc

nhóm ngôn ngữ Môn - Khơ-me. Còn Hội nghị năm 2014,

ngoài những vấn đề chung, còn đi sâu xem xét các dân tộc

thuộc nhóm ngôn ngữ Hmông - Dao, Hán, Tạng - Miến và

Mã Lai - Đa Đảo. Nội dung chính của các hội nghị là tìm

hiểu những vấn đề lý thuyết về tộc người; xem xét toàn diện

vấn đề tộc người, trong đó tập trung vào các khía cạnh: quá

trình tộc người (quá trình phát triển nội tại và biến đổi của

tộc người), quan hệ tộc người và bản sắc văn hóa tộc người.

Tại Hội nghị năm 2012, Ban Tổ chức đã nhận được 74 báo

cáo, trong đó có 14 báo cáo phản ánh việc nghiên cứu về tộc

người của các tổ chức nghiên cứu, đào tạo và nghiệp vụ liên

quan đến Dân tộc học/Nhân học ở nước ta. Hội nghị năm

2013, Ban Tổ chức đã nhận được 89 báo cáo. Còn Hội nghị

năm 2014, Ban Tổ chức đã nhận được 107 báo cáo. Kết quả

của ba hội nghị này đã được biên tập thành kỷ yếu và chắt

lọc để xây dựng các số chuyên đề, gồm các số 1, 2-2013, số 1,

2-2014 và số 1, 2-2015 của Tạp chí Dân tộc học.

3. Một số nhận diện trong nghiên cứu về tộc người kể

từ năm 1986 đến nay

Xem xét nghiên cứu về tộc người từ năm 1986 đến nay là

một việc lớn, cần có sự tổng kết công phu, nhất là phải dựa

trên cơ sở những nghiên cứu ở từng tộc người và nhóm tộc

người. Bởi vậy, phần viết này chỉ là những nhận diện bước

TỔNG LUẬN NGHIÊN CỨU TỘC NGƯỜI… 33

đầu, dựa trên kết quả đánh giá của Viện Dân tộc học cùng

một số cơ quan làm công tác nghiên cứu và giảng dạy khác

được trình bày trong các hội nghị Thông báo Dân tộc học năm

2012, năm 2013, năm 2014 và kế thừa một bài viết của tác

giả Vương Xuân Tình¹.

Qua thống kê của Viện Dân tộc học và một số tổ chức

nghiên cứu, giảng dạy hoặc công tác liên quan đến Dân tộc

học/Nhân học trong cả nước, nghiên cứu về tộc người ở nước

ta trong gần 30 năm qua vẫn được quan tâm. Theo thống kê

chưa đầy đủ, chỉ ở nguồn tư liệu của Thư viện Viện Dân tộc

học, cho đến năm 2012 đã có 1.667 cuốn sách liên quan đến

các tộc người ở Việt Nam². Còn trên Tạp chí Dân tộc học, đến

năm 2012, số lượng bài viết có nội dung như vậy gồm 1.809

bài trong tổng số 2.062 bài đã đăng. Những công trình này

phản ánh nhiều chiều về đời sống các dân tộc, đặc biệt là về

những lĩnh vực của văn hóa tộc người.

Tuy nhiên, qua thống kê đã nhận thấy một số bất cập,

mà trước hết là sự thiên lệch trong nghiên cứu. Sự thiên

lệch này biểu hiện ở ba khía cạnh: tộc người, địa bàn và vấn

đề nghiên cứu.

Về tộc người, hầu như các dân tộc có dân số đông, dễ tiếp

cận hoặc cần quan tâm đặc biệt đến phát triển kinh tế - xã

__________

1. Xem Vương Xuân Tình: “Nghiên cứu về tộc người ở Việt Nam từ

năm 1980 đến nay: Bước đầu nhận diện”, Tạp chí Dân tộc học, số 1, 2-2013,

tr.7-14.

2. Thống kê này chưa phản ánh đầy đủ, song vẫn có thể nhận thấy,

Thư viện của Viện Dân tộc học đã lưu trữ được về cơ bản những cuốn

sách có giá trị liên quan đến nghiên cứu tộc người ở Việt Nam.

34 CÁC DÂN TỘC Ở VIỆT NAM (Tập 1: Nhóm ngôn ngữ Việt - Mường)

hội, an ninh - quốc phòng thường được chú trọng; còn các dân

tộc có dân số ít, lại cư trú ở địa bàn xa xôi, hẻo lánh đều ít

được nghiên cứu. Thống kê về sách và tạp chí xuất bản đã

nêu, đều phản ánh tình trạng này: trong 32 năm, có 8 dân

tộc chỉ được đề cập đến trong 1 cuốn sách (Chơ-ro, Xtiêng,

Hrê, Cơ Lao, Thổ, Chu-ru). Có 5 dân tộc chỉ có 2 bài tạp chí

đề cập (Co, La Chí, Lự, Pu Péo, Ơ-đu); và 3 dân tộc chỉ có 1

bài (Mạ, Rơ-măm, Brâu). Sự thiên lệch như vậy không chỉ

được phản ánh ở bình diện chung của toàn ngành, mà còn ở

từng cơ quan có nhiệm vụ nghiên cứu về vấn đề tộc người.

Tại Viện Dân tộc học, qua 32 năm, có 12 dân tộc chưa từng

được nghiên cứu (Bố Y, Pu Péo, Ngái, Hrê, Xtiêng, Bru - Vân

Kiều, Tà-ôi, Co, Chơ-ro, Brâu)¹. Tình trạng này cũng diễn ra

tại những tổ chức có nhiệm vụ thực hiện công tác có liên

quan đến các tộc người trong cả nước, như Bảo tàng Dân tộc

học Việt Nam, Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam².

Sự thiên lệch này có nguyên nhân chủ yếu từ nguồn lực

của các cơ quan có trách nhiệm nghiên cứu về vấn đề tộc

người. Đơn cử tại Viện Dân tộc học, kinh phí nghiên cứu của

__________

1. Thống kê này được xây dựng qua xem xét 340 công trình nghiên

cứu, bao gồm các đề tài cấp nhà nước, đề tài cấp bộ, dự án điều tra, đề tài

cấp cơ sở (cấp viện) và các luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ, khóa luận đại

học (văn bằng 2). Số lượng trên có thể chưa đầy đủ, với nhiều lý do khác

nhau. Xem Vương Xuân Tình: “Nghiên cứu về tộc người ở Việt Nam từ

năm 1980 đến nay: Bước đầu nhận diện”, Tlđd.

2. Xem Lưu Hùng: “Tình hình nghiên cứu về các tộc người ở Việt Nam

của Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam”, Tạp chí Dân tộc học, số 1, 2-2013,

tr.30-36; Ma Ngọc Dung: “Công tác nghiên cứu dân tộc học tại Bảo tàng

Văn hóa các dân tộc Việt Nam”, Tạp chí Dân tộc học, số 1, 2- 2013, tr.49-57.

TỔNG LUẬN NGHIÊN CỨU TỘC NGƯỜI… 35

Viện vốn đã hạn chế, lại được tập trung cho những nhiệm vụ

cấp thiết, như các đề tài, chương trình cấp bộ; các dự án,

chương trình điều tra và đề tài cấp nhà nước. Số kinh phí còn

lại dành cho đề tài cấp cơ sở (cấp viện) không nhiều, vì vậy,

đã ảnh hưởng nhất định đến việc tổ chức nghiên cứu cơ bản

đối với các dân tộc sống tại các địa bàn khó khăn, xa xôi, cách

trở về giao thông. Bên cạnh đó, có những nguyên nhân chủ

quan, trong đó có việc thiếu kế hoạch tổng thể của Viện cũng

như của cá nhân các nhà nghiên cứu nhằm bảo đảm mối

quan tâm tới mọi tộc người. Tuy nhiên, đây cũng là tình

trạng chung của tất cả các cơ sở nghiên cứu và đào tạo trong

cả nước¹.

Nghiên cứu tộc người thường gắn với địa bàn, vì vậy, sự

bất cập trong nghiên cứu các tộc người cũng gắn với bất cập

về mối quan tâm tới địa bàn nghiên cứu. Miền núi phía Bắc

và đồng bằng Bắc Bộ là nơi có nhiều công trình đề cập hơn

cả: trong số 1.604 bài viết đăng trên Tạp chí Dân tộc học gắn

với vùng nghiên cứu, có 973 bài (chiếm 60,9%) dựa trên kết

quả nghiên cứu ở hai vùng này. Trong khi đó, vùng Nam Bộ

chỉ có 53 bài (chiếm 3,4%); còn lại là vùng Trung Bộ và Tây

Nguyên (có 568 bài viết, chiếm 35,7%). Nếu xem xét các sách

__________

1. Chúng tôi đồng tình với sự nhận diện tình trạng này của các tác

giả: Lâm Bá Nam và cộng sự (2013): “Nghiên cứu và giảng dạy về tộc

người ở bộ môn Nhân học”, Tạp chí Dân tộc học, số 1, 2, tr.15-23; Lưu

Hùng: “Tình hình nghiên cứu về các tộc người ở Việt Nam của Bảo tàng

Dân tộc học Việt Nam”, Tlđd, tr.30-36; Ma Ngọc Dung: “Công tác nghiên

cứu dân tộc học tại Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam”, Tlđd, tr.49-57,

khi có ý cho rằng, những thiếu sót như vậy có phần từ sự tự lựa chọn của

các nhà nghiên cứu theo kiểu dễ làm, khó tránh.

36 CÁC DÂN TỘC Ở VIỆT NAM (Tập 1: Nhóm ngôn ngữ Việt - Mường)

đã xuất bản được lưu trữ ở Thư viện Viện Dân tộc học, việc

nghiên cứu tộc người theo vùng khá cân bằng hơn khi so

sánh giữa đồng bằng Bắc Bộ, miền núi phía Bắc với vùng

Trung Bộ và Tây Nguyên. Theo đó, có 445 công trình (chiếm

45,6%) nghiên cứu ở vùng Bắc Bộ và miền núi phía Bắc;

tương tự, số lượng ở vùng Trung Bộ, Tây Nguyên là 424

(chiếm 43,8%); còn tại Nam Bộ là 107 công trình (chiếm

10,6%). Tuy nhiên, cần lưu ý tác giả của các công trình sách

thống kê nêu trên không chỉ làm việc ở lĩnh vực Dân tộc

học/Nhân học, mà còn ở nhiều ngành khoa học khác, như

Văn hóa học, Xã hội học, Sử học, Chính trị học¹...

Sự thiên lệch về vùng nghiên cứu được thể hiện rõ hơn

trong kết quả nghiên cứu của những tổ chức có nhiệm vụ

công tác gắn với vấn đề tộc người. Ví dụ, tại Viện Dân tộc

học, có 251 nghiên cứu (chiếm 79,4%) ở vùng Bắc Bộ và miền

núi phía Bắc; 52 nghiên cứu (chiếm 16,5%) ở vùng Trung Bộ

và Tây Nguyên và 13 nghiên cứu (chiếm 4,1%) ở vùng Nam

Bộ². Tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, số liệu tương ứng

là: 164 (chiếm 70,4%), 64 (chiếm 27,4%) và 5 (chiếm 2,2%)³.

Còn ở Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam, số liệu tương

ứng là: 69 (chiếm 84,1%), 11 (chiếm 3,4%) và 2 (chiếm 2,5%)⁴.

Như vậy, sự thiên lệch về vùng trong nghiên cứu của các cơ

__________

1, 2. Xem Vương Xuân Tình: “Nghiên cứu về tộc người ở Việt Nam từ

năm 1980 đến nay: Bước đầu nhận diện”, Tlđd.

3. Xem Lưu Hùng: “Tình hình nghiên cứu về các tộc người ở Việt

Nam của Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam”, Tlđd.

4. Xem Ma Ngọc Dung: “Công tác nghiên cứu dân tộc học tại Bảo

tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam”, Tlđd.

TỔNG LUẬN NGHIÊN CỨU TỘC NGƯỜI… 37

quan có nhiệm vụ công tác gắn với các tộc người trong cả

nước là khá rõ. Dĩ nhiên, không phủ nhận việc phần lớn các

cơ quan nghiên cứu, đào tạo, nghiệp vụ liên quan đến Dân

tộc học/Nhân học của nước ta được tập trung ở phía Bắc, song

điều đó hẳn không phải là nguyên nhân chủ yếu dẫn tới tình

trạng mất cân đối về địa bàn được nghiên cứu như đã nêu.

Việc thiên lệch giữa nghiên cứu cơ bản và phát triển của

nghiên cứu tộc người cũng là vấn đề đáng lưu ý trong giai

đoạn vừa qua. Với các bài đăng trên Tạp chí Dân tộc học, chỉ

có 453 bài, chiếm 25% của tổng số bài nghiên cứu liên quan

đến vấn đề tộc người ở Việt Nam, có nội dung nghiên cứu

phát triển. Còn với các sách xuất bản được lưu trữ tại Thư

viện Viện Dân tộc học, nghiên cứu về phát triển chỉ có 189

tác phẩm, chiếm 11,3%. Điều đáng nói là những công trình

nghiên cứu được coi là “cơ bản”, phần lớn nặng về miêu

thuật, ít tham khảo lý thuyết, ít tính lý luận. Thậm chí, ngay

việc miêu thuật cũng còn nhiều bất cập về kỹ năng và độ tin

cậy của tư liệu thu thập được. Tuy nhiên, trong bối cảnh đó,

vẫn nhận thấy sự nỗ lực đổi mới khi nghiên cứu về tộc người.

Có thể nêu ví dụ: trong công trình Hiện đại và động thái

truyền thống ở Việt Nam: Những cách tiếp cận Nhân học¹,

mặc dù chỉ có khoảng trên 30% số bài viết về tộc người, song

các nghiên cứu đã thể hiện phương pháp và cách tiếp cận

mới. Nghiên cứu ấy đề cập đến những vấn đề nóng bỏng

trong đời sống các dân tộc hiện nay và không sa vào miêu

thuật kiểu dân tộc chí, góp phần đổi mới cách thức nghiên

__________

1. Xem Hiện đại và động thái truyền thống ở Việt Nam: Những cách tiếp

cận Nhân học, Sđd, q.1, 2.

38 CÁC DÂN TỘC Ở VIỆT NAM (Tập 1: Nhóm ngôn ngữ Việt - Mường)