Tăng cường bảo vệ người tiêu dùng thực phẩm thông qua cải thiện nhận thức của chính người tiêu dùng thực phẩm
54
Tạp chí Khoa học - Viện Đại học Mở Hà Nội 63 (1/2020) 54-69
TĂNG CƯỜNG BẢO VỆ NGƯỜI TIÊU DÙNG THỰC PHẨM
THÔNG QUA CẢI THIỆN NHẬN THỨC CỦA CHÍNH
NGƯỜI TIÊU DÙNG THỰC PHẨM
ENHANCING THE PROTECTION OF FOOD CONSUMERS BY
IMPROVING THEIR OWN AWARENESS
Trần Hữu Tráng*
Ngày tòa soạn nhận được bài báo: 4/7/2019
Ngày nhận kết quả phản biện đánh giá: 2/01/2020
Ngày bài báo được duyệt đăng: 27/01/2020
Tóm tắt: Bài viết phân tích làm rõ khái niệm người tiêu dùng thực phẩm cũng như làm
rõ thực trạng nhận thức của người tiêu dùng thực phẩm ở Việt Nam. Bài viết đồng thời đề
cập đến những hạn chế trong nhận thức của người tiêu dùng thực phẩm, từ đó kiến nghị một
số giải pháp tăng cường bảo vệ người tiêu dùng thực phẩm thông qua việc cải thiện chính
nhận thức của họ.
Từ khóa: Bảo vệ, người tiêu dùng, thực phẩm, nhận thức, Việt Nam.
Abstract: The article analyzes and clarifies the concept of food consumers and clarifies
the real situation of food consumers’ awareness in Vietnam as well. It also addresses the
limitations in food consumers’perceptions, thereby suggesting some solutions to enhance the
protection of food consumers through improving their own awareness.
Keywords: Protection, consumers, food, awareness, Vietnam.
1. Khái niệm người tiêu dùng
thực phẩm
Khái niệm “Người tiêu dùng thực
phẩm” ở các quốc gia khác nhau cũng
có cách định nghĩa khác nhau. Quy định
số 178/2002 của Nghị viện Châu Âu và
Hội đồng Châu Âu ngày 28 tháng 1 năm
2002 (Bản cập nhật ngày 26/7/2019) định
nghĩa: Người tiêu dùng cuối cùng là người
cuối cùng tiêu thụ một loại thực phẩm mà
không sử dụng thực phẩm đó như là một
Người tiêu dùng thực phẩm chỉ
được định nghĩa trong Luật An toàn thực
phẩm của một số quốc gia. Một số quốc
gia không định nghĩa “Người tiêu dùng
thực phẩm” trong Luật An toàn thực phẩm
nên khái niệm này phải dẫn chiếu từ định
nghĩa “Người tiêu dùng” trong Luật bảo
vệ quyền lợi người tiêu dùng.
*Khoa Luật, Trường Đại học Mở Hà Nội
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
phần của bất kỳ hoạt động kinh doanh
55
Khác với hai quan điểm trên, Luật
thực phẩm nào.†
An toàn thực phẩm của Quần đảo Fi Ji lại
định nghĩa: Người tiêu dùng thực phẩm
là các cá nhân và gia đình đã mua thực
phẩm phục vụ nhu cầu cá nhân của họ.§
Định nghĩa này đã mở rộng phạm vi của
người tiêu dùng thực phẩm. Theo đó,
người tiêu dùng thực phẩm không chỉ bao
gồm những người tiêu dùng thực phẩm
cuối cùng (người trực tiếp tiêu thụ thực
phẩm) mà còn bao gồm cả những người
mua thực phẩm phục vụ nhu cầu tiêu dùng
của cá nhân hoặc gia đình của họ.
Theo quy định này thì người tiêu
dùng thực phẩm được xác định bởi hai
dấu hiệu đặc trưng: (1) Người tiêu dùng
thực phẩm là các cá nhân, và (2) Người
tiêu dùng thực phẩm là người trực tiếp tiêu
thụ một loại thực phẩm nào đó. Như vậy,
theo định nghĩa này, những người mua
sản phẩm thực phẩm mà không trực tiếp
sử dụng (ví dụ người mẹ mua sữa cho trẻ
nhỏ, người giúp việc mua thức ăn cho gia
chủ, …) thì không phải là người tiêu dùng
thực phẩm.
Định nghĩa này khá tương đồng
với định nghĩa trong Luật Tiêu chuẩn và
An toàn thực phẩm năm 2006 của Ấn
độ: Người tiêu dùng thực phẩm là những
người và các gia đình đã mua thực phẩm
đáp ứng nhu cầu cá nhân của họ.¶
Đồng quan điểm này, Luật an toàn
thực phẩm (Food safety law) của Cộng
hòa Serbia quy định: Người tiêu dùng
cuối cùng là người tiêu thụ thực phẩm
mà không sử dụng nó trong bất kỳ hoạt
động kinh doanh thực phẩm nào (sau
đây gọi là người tiêu dùng).‡ Định nghĩa
này cũng nêu rõ hai đặc điểm cơ bản
của người tiêu dùng thực phẩm: Người
tiêu dùng thực phẩm là cá nhân và người
tiêu dùng thực phẩm là người cuối cùng
tiêu thụ thực phẩm đó mà không sử dụng
chúng cho bất kỳ hoạt động kinh doanh
thực phẩm nào.
Quan điểm của Luật bảo vệ người
tiêu dùng của Mexico cũng mở rộng
nội hàm của khái niệm người tiêu dùng,
nhưng lại mở rộng theo hướng công nhận
người tiêu dùng không chỉ là cá nhân mà
cả tổ chức. Luật bảo vệ người tiêu dùng
Mexico quy định: Người tiêu dùng là cá
nhân, hoặc pháp nhân mua hoặc sử dụng
hàng hóa, sản phẩm hoặc dịch vụ như
người được thụ hưởng cuối cùng.**
† Regulation (EC) No 178/2002 of the European Parliament and of the Council of 28 January 2002 lay-
ing down the general principles and requirements of food law, establishing the European Food Safety
Authority and laying down procedures in matters of food safety. Nguồn: https://eur-lex.europa.eu/le-
gal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:02002R0178-20190726. Latest consolidated version: 26/07/2019
dokumenta/food.pdf.
uploads/2014/09/33_The-Food-Safety-Regulations-2009.pdf.
bitstream/123456789/7800/1/200634_food_safety_and_standards_act%2C_2006.pdf.
lfpc_06062006_ingles.pdf.
56
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
Các nhà lập pháp Hàn Quốc không
hoạt động nghề cá, ngoại trừ những người
tham gia vào hoạt động đánh bắt xa bờ
sau khi được Bộ trưởng Bộ ngư nghiệp và
đại dương cho phép theo Điều 6 của Luật
phát triển nghề đánh bắt từ xa”.
chỉ công nhận pháp nhân là người tiêu
dùng mà còn công nhận một số trường
hợp đặc biệt mua hàng hóa không nhằm
mục đích tiêu dùng cũng được coi là
người tiêu dùng. Khoản 1 Điều 2 Luật
khung về người tiêu dùng của Hàn Quốc
quy định: Người tiêu dùng là những người
sử dụng (bao gồm cả việc sử dụng) hàng
hóa và dịch vụ (bao gồm cả các cơ sở)
được cung cấp bởi các doanh nghiệp cho
cuộc sống hàng ngày của họ như người
tiêu dùng hoặc cho các hoạt động sản
xuất của họ như người tiêu dùng, những
người được quy định bằng các Nghị định
của Tổng thống.††
Như vậy, có thể thấy trên thế giới
hiện có ba quan điểm về người tiêu dùng
nói chung và người tiêu dùng thực phẩm
như sau:
- Quan điểm thứ nhất (đại diện là
Cộng đồng Châu Âu, Serbia) coi người
tiêu dùng chỉ là những cá nhân trực tiếp
tiêu thụ thực phẩm. Theo quan điểm này,
người tiêu dùng thực phẩm chỉ là những
cá nhân và những cá nhân này phải là
người trực tiếp tiêu thụ các sản phẩm thực
phẩm. Họ chính là những người tiêu dùng
cuối cùng trong chuỗi sản xuất, cung ứng,
tiêu thụ sản phẩm. Quan điểm này xuất
phát từ quan điểm cho rằng chỉ những
người trực tiếp tiêu dùng thực phẩm mới
là những người có thể chịu các thiệt hại
về tính mạng, sức khỏe. Có thể nói, đây
là quan điểm xác định phạm vi người tiêu
dùng thực phẩm hẹp nhất. Việc xác định
như vậy làm cho giới hạn phạm vi bảo vệ
của pháp luật bảo vệ người tiêu dùng thực
phẩm bị thu hẹp. Những người tham gia
các giao dịch thực phẩm với mục đích tiêu
dùng (như mua thực phẩm về cho gia đình
sử dụng hay người mẹ mua sữa cho con)
không phải là người tiêu dùng thực phẩm.
Thực tiễn cho thấy, việc thu hẹp phạm vi
người tiêu dùng thực phẩm theo quan điểm
này tuy tạo thuận lợi cho việc xác định các
Nghị định Presidential Decree No.
19958, Mar. 27, 2007 của Tổng thống
Hàn Quốc triển khai thực hiện Luật khung
về người tiêu dùng (được sửa đổi nhiều
lần mà lần sửa đổi gần nhất là Nghị định
Presidential Decree No. 28211, Jul. 26,
2017), tại Điều 2 quy định: “Phạm vi của
người tiêu dùng quy định tại khoản 1 Điều
2 của Luật khung về người tiêu dùng được
hiểu như sau:
(1) Người sử dụng cuối cùng bất kỳ
hàng hóa hoặc dịch vụ nào (sau đây gọi
là hàng hóa) được cung cấp cho họ để
sử dụng như là các nguyên vật liệu thô
(bao gồm cả nguyên vật liệu trung gian),
không tính các hàng hóa vốn hoặc những
nguyên vật liệu khác dùng cho các hoạt
động sản xuất.
(2) Người sử dụng các hàng hóa
được cấp cho các hoạt động nông nghiệp
(bao gồm cả ngành chăn nuôi) và các
img/kca/eng/laws/Framework_Act_on_Consumers.pdf.
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
57
thiệt hại trực tiếp về tính mạng, sức khỏe
của người tiêu dùng thực phẩm, nhưng lại
bỏ qua những người tham gia các quan hệ
tiêu dùng thực phẩm. Họ là những người
tuy không trực tiếp tiêu thụ thực phẩm,
nhưng là người tham gia các quan hệ mua
bán thực phẩm, họ sẽ phải chịu những
thiệt hại về vật chất khi mua phải thực
phẩm không an toàn, ảnh hưởng đến sức
khỏe của người thân trong gia đình hoặc
sức khỏe của đồng nghiệp trong cơ quan,
tổ chức. Mặt khác, họ là người có quan hệ
nhất định với những người trực tiếp tiêu
thụ sản phẩm, nên khi những người trực
tiếp tiêu thụ thực phẩm phải chịu những
thiệt hại về sức khỏe, tính mạng thì những
người này cũng phải chịu những thiệt hại
về sức khỏe, tâm lý do ảnh hưởng từ tâm
lý lo lắng cho sức khỏe người thân cũng
như trách nhiệm do mua phải thực phẩm
không an toàn, gây nguy hại cho sức khỏe
của người thân của mình. Quan điểm này
cũng không thấy được vai trò của những
người mua thực phẩm trong việc bảo vệ
quyền lợi người tiêu dùng thông qua hành
vi tẩy chay các loại thực phẩm không an
toàn hoặc các cơ sở sản xuất, chế biến,
kinh doanh thực phẩm không an toàn.
tiêu dùng mà mua cho người khác tiêu thụ.
Đặc thù của quan hệ tiêu dùng thực phẩm
là thường một người đi mua thực phẩm
về cho cả gia đình sử dụng hoặc cho cơ
quan, tổ chức sử dụng. Tuy nhiên, khẩu
vị thực phẩm của mỗi người trong gia
đình lại không giống nhau nên mỗi người
thích tiêu thụ một loại thực phẩm. Người
đi mua thực phẩm cho gia đình phải lựa
chọn nhiều loại thực phẩm khác nhau phù
hợp cho từng thành viên trong gia đình.
Khi mua phải thực phẩm không an toàn,
không chỉ những người trực tiếp sử dụng
thực phẩm chịu thiệt hại về tính mạng,
sức khỏe mà những người mua thực phẩm
cũng phải chịu những thiệt hại, trước hết
là thiệt hại về vật chất. Ngoài ra, họ còn
phải chịu thiệt hại về uy tín, thậm chí thiệt
hại về tâm lý, sức khỏe khi phải quan tâm,
lo lắng cho sức khỏe của người thân trong
gia đình hoặc ân hận do đã mua phải thực
phẩm hỏng, gây ảnh hưởng cho sức khỏe
của người thân trong gia đình mình.
- Quan điểm thứ ba (đại diện là
Mexico, Hàn Quốc) xác định người tiêu
dùng thực phẩm không chỉ là cá nhân mà
bao gồm cả pháp nhân đã mua hoặc sử
dụng hàng hóa, dịch vụ. Đây là quan điểm
mở rộng phạm vi của người tiêu dùng
không chỉ giới hạn ở cá nhân mà còn cả
pháp nhân. Đặc biệt, pháp luật của Hàn
Quốc còn coi cả những người sử dụng bất
kỳ hàng hóa hoặc dịch vụ nào được cung
cấp cho họ như là các nguyên vật liệu thô,
hoặc người sử dụng các hàng hóa được cấp
cho các hoạt động nông nghiệp (bao gồm
cả ngành chăn nuôi) và các hoạt động nghề
- Quan điểm thứ hai (đại diện là các
quốc gia như Fiji, Ấn độ) cũng xác định
người tiêu dùng là cá nhân, nhưng mở rộng
phạm vi không chỉ cá nhân trực tiếp tiêu
thụ thực phẩm mà cả những người mua
thực phẩm cũng được xác định là người
tiêu dùng thực phẩm. So với quan điểm
trên, quan điểm này khá hợp lý vì trên
thực tế, do đặc thù của việc tiêu dùng thực
phẩm nên có rất nhiều trường hợp người
mua thực phẩm nhưng lại không trực tiếp
58
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
cá cũng là người tiêu dùng.‡‡ Tuy nhiên, đối
với tiêu dùng thực phẩm, không có trường
hợp cung cấp thực phẩm như là các nguyên
vật liệu thô hoặc hàng hóa cho hoạt động
nông nghiệp nên sẽ không có người tiêu
dùng thực phẩm theo nghĩa này.
thành đại diện của người tiêu dùng mà
thôi.§§ Quan điểm này là chưa thuyết phục
bởi vì trường hợp tổ chức mua thực phẩm
cho người lao động trong tổ chức tiêu thụ
thì cũng xuất hiện hai chủ thể: Chủ thể
mua thực phẩm và chủ thể tiêu thụ thực
phẩm. Khi xảy ra sự cố, ví dụ thực phẩm
gây thiệt hại đến sức khỏe của người tiêu
dùng, khi đó, từng người tiêu dùng phải
chịu thiệt hại về sức khỏe cá nhân, ảnh
hưởng đến công việc của mình, và tổ chức
cũng phải chịu thiệt hại, như thiệt hại do
sản xuất bị đình trệ, thiệt hại do năng xuất
lao động giảm vì người lao động bị ảnh
hưởng sức khỏe.
Quan điểm mở rộng phạm vi người
tiêu dùng thực phẩm ra pháp nhân cũng
có những hạt nhân hợp lý vì một số pháp
nhân hiện vẫn tham gia các quan hệ tiêu
dùng thực phẩm, nhất là các pháp nhân
đặt các suất ăn phục vụ các công nhân của
mình trong quá trình sản xuất, kinh doanh.
Có quan điểm cho rằng, chỉ nên quy định
người tiêu dùng là cá nhân, không quy
định người tiêu dùng là tổ chức vì khó xác
định việc tổ chức mua thực phẩm để “tiêu
dùng” hay “sinh hoạt”, cũng như khó có
thể coi việc “tiêu dùng” hay “sinh hoạt”
của tổ chức có phải là vì hoạt động chức
năng hoặc nghề nghiệp của tổ chức đó hay
không. Quan điểm này cũng cho rằng, khi
tổ chức đứng ra mua thực phẩm hay nước
uống cho người lao động trong tổ chức
tiêu dùng thì người lao động mới là người
tiêu dùng còn tổ chức không phải là người
tiêu dùng. Do đó, nếu trong quan hệ này có
thiệt hại xảy ra thì người lao động, với tư
cách là người tiêu dùng sẽ kiện nhà cung
cấp thực phẩm, còn cơ quan, tổ chức đã
mua thực phẩm chỉ có thể kiện nhà cung
cấp với tư cách người mua trong quan hệ
hợp đồng thông thường hoặc có thể trở
Bản chất của pháp luật bảo vệ quyền
lợi người tiêu dùng là bảo vệ bên yếu thế
là người tiêu dùng so với bên cung cấp
thực phẩm. Quan điểm không công nhận
pháp nhân là người tiêu dùng cho rằng
pháp nhân không thể là bên yếu thế, kém
hiểu biết thông tin và thiếu năng lực tài
chính. Những đặc điểm này chỉ có ở người
tiêu dùng là cá nhân. Pháp nhân với đặc
thù tổ chức không thể bị coi là kém hiểu
biết thông tin, thiếu năng lực tài chính, vì
vậy trong quan hệ tiêu dùng pháp luật chỉ
nên bảo vệ người tiêu dùng là cá nhân.¶¶
Những người theo quan điểm này cũng
cho rằng, việc coi tổ chức là người tiêu
dùng sẽ dẫn đến những trường hợp mà
mối quan hệ giữa các chủ thể hoàn toàn
bình đẳng nhưng vẫn có sự can thiệp và
‡‡ Điều 2 Presidential Decree No. 19958, Mar. 27, 2007 của Tổng thống Hàn Quốc triển khai thực
hiện Luật khung về người tiêu dùng (được sửa đổi nhiều lần mà lần sửa đổi gần nhất là Nghị định
Presidential Decree No. 28211, Jul. 26, 2017).
§§ Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, Nxb. Công an
nhân dân, 2012, tr. 10 - 12.
¶¶ Nguyễn Thị Thư, Hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng ở Việt Nam hiện nay,
Luận án tiến sỹ luật, Bảo vệ tại Học viện Khoa học xã hội năm 2014, tr.25-35.
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
59
bảo vệ của pháp luật để bảo vệ quyền lợi
người tiêu dùng, sẽ dẫn đến thiệt hại cho
phía nhà cung cấp hàng hóa, dịch vụ.***
Quan điểm như vậy là rất phiến diện khi
chỉ tính đến hình thức pháp lý của các bên
tham gia quan hệ tiêu dùng mà chưa xét
đến bản chất của quan hệ tiêu dùng. Thực
tiễn cho thấy, không phải pháp nhân mua
thực phẩm thì họ sẽ có vị trí ngang hàng
với bên cung cấp mà xuất phát từ bản chất
mối quan hệ tiêu dùng, pháp nhân cũng
giống như bất kỳ người mua hàng cá nhân
nào khác, đều là bên yếu thế hơn hẳn bên
cung cấp thực phẩm, nhất là trong trường
hợp bên sản xuất, kinh doanh thực phẩm
cố tình vi phạm các quy định về minh bạch
thông tin về thực phẩm. Hơn nữa, không
phải lúc nào pháp nhân cũng có đủ khả
năng để đối mặt được với các vi phạm từ
phía nhà sản xuất, chế biến, kinh doanh
thực phẩm. Khi đó quyền lợi của pháp
nhân sẽ bị xâm phạm nếu pháp luật bảo
vệ quyền lợi người tiêu dùng thực phẩm
không coi họ là người tiêu dùng.††† Vì vậy,
việc công nhận tổ chức là người tiêu dùng
như quy định trong pháp luật của Mexico,
Hàn quốc là hoàn toàn hợp lý, bảo đảm
có thể bảo vệ tối đa lợi ích của người tiêu
dùng, nhất là người tiêu dùng thực phẩm.
sinh hoạt của cá nhân, gia đình, tổ chức”.
Khi pháp luật đã thừa nhận việc gia đình
và tổ chức có tiêu dùng thực phẩm, thì
chính là pháp luật đã thừa nhận tổ chức là
người tiêu dùng. Điều này sẽ góp phần bảo
vệ tối đa lợi ích của người tiêu dùng, phù
hợp với các nguyên tắc bảo vệ quyền lợi
người tiêu dùng. Quan điểm không thừa
nhận tổ chức là người tiêu dùng đành phải
giải thích: “… khoản 1 Điều 3 Luật bảo vệ
quyền lợi người tiêu dùng năm 2010 đưa
thêm “mục đích tiêu dùng, sinh hoạt của
… tổ chức” là chưa được rõ ràng. Bởi lẽ,
hoạt động tiêu dùng, sinh hoạt của tổ chức
không thể xác định được”. Cách lí giải
này là khá khiên cưỡng và thiếu thuyết
phục.‡‡‡ Để bảo đảm cách hiểu thống nhất
về người tiêu dùng thực phẩm, cần thiết
bổ sung định nghĩa về người tiêu dùng
thực phẩm trong Luật An toàn thực phẩm
như sau:
Người tiêu dùng thực phẩm là cá
nhân, tổ chức đã mua hoặc sử dụng hàng
hóa thực phẩm cho mục đích tiêu dùng
của cá nhân, gia đình, tổ chức.
2. Thực trạng nhận thức của
người tiêu dùng thực phẩm nước ta
- Nhận thức về hệ thống pháp luật
bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong
lĩnh vực an toàn thực phẩm
Khoản 1 Điều 3 Luật Bảo vệ quyền
lợi người tiêu dùng Việt Nam năm 2010,
sửa đổi, bổ sung năm 2018 quy định:
“Người tiêu dùng là người mua, sử dụng
hàng hóa, dịch vụ cho mục đích tiêu dùng,
Việt Nam là một nước nông nghiệp
lạc hậu tiến lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua giai
đoạn tư bản chủ nghĩa, do đó đa số người
*** Lê Hồng Hạnh, Trần Thị Quang Hồng, Có nên quy định tổ chức là người tiêu dùng? Tạp chí
Nghiên cứu lập pháp số 20 (181) tháng 10/2010, tr.24-28 (27).
††† Nguyễn Thanh Lý, Bàn về khái niệm người tiêu dùng và cơ sở phát sinh quyền được bảo vệ của
người tiêu dùng. Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 1/2019 tr. 70-79 (tr. 72).
‡‡‡ Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, Nxb. Công an
nhân dân, năm 2012, tr. 13, 14.
60
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
dân có mức thu nhập thấp, trình độ nhận
thức chưa cao. Những năm vừa qua, dưới
sự lãnh đạo của Đảng, nền kinh tế của đất
nước đã đạt những thành tựu quan trọng,
trình độ nhận thức và đời sống người dân
đã được nâng cao đáng kể. Cùng với đó,
mức độ nhận thức của người dân về quyền
của người tiêu dùng thực phẩm và pháp
luật bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng nói
chung, bảo vệ người tiêu dùng thực phẩm
nói riêng đã có sự cải thiện đáng kể.
hướng dẫn thi hành Bộ luật Tố tụng dân
sự; có 107 người (20%) chọn Bộ luật Hình
sự và 69 người (12,9%) chọn các văn bản
hướng dẫn thi hành Bộ luật hình sự; có
106 người (19,8%) chọn Bộ luật tố tụng
hình sự và 57 người (10,6%) chọn các văn
bản hướng dấn thi hành Bộ luật Tố tụng
hình sự.
Kết quả khảo sát hiểu biết của 927
sinh viên đang học tập tại Khoa Luật,
Trường Đại học Mở Hà Nội về các văn
bản pháp luật bảo vệ quyền lợi người tiêu
dùng thực phẩm cho thấy, có 700/920
sinh viên (76,1%) trả lời là Luật Bảo vệ
quyền lợi người tiêu dùng và các văn bản
hướng dẫn thi hành Luật bảo vệ quyền
lợi người tiêu dùng; có 673/920 sinh viên
(73,2%) chọn Luật An toàn thực phẩm các
văn bản hướng dẫn thi hành Luật An toàn
thực phẩm; có 419/920 sinh viên (45,5%)
chọn Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa
và các văn bản hướng dẫn thi hành; có
182/920 sinh viên (19,8%) chọn Bộ luật
Dân sự và Bộ luật Tố tụng dân sự; có 92
sinh viên (10%) chọn Bộ luật Hình sự và
Bộ luật tố tụng hình sự.
Kết quả khảo sát của Cục Quản lý
cạnh tranh, Bô Công thương năm 2016
trên 3.000 người ở 12 tỉnh, thành phố trên
địa bàn cả nước cho thấy, 75% số người
tiêu dùng được hỏi, cho rằng đã từng nghe,
hoặc biết đến Luật BVQLNTD trước khi
nhận được bảng câu hỏi khảo sát.§§§
Để đánh giá mức độ nhận thức của
người tiêu dùng thực phẩm, chúng tôi đã
tiến hành khảo sát đối với 537 người tiêu
dùng thực phẩm tại các địa phương Hà
Nội, Phú Thọ, Hải Phòng, Đà Nẵng và
thành phố Hồ Chí Minh đầu năm 2019 về
hiểu biết pháp luật bảo vệ quyền lợi người
tiêu dùng. Kết quả cho thấy có 506 người
(94,4%) trả lời biết Luật Bảo vệ quyền
lợi người tiêu dùng và 440 người (82,1%)
chọn các văn bản hướng dẫn thi hành Luật
bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng; 514
người (95,9%) chọn Luật An toàn thực
phẩm và 443 người (82,6) chọn các văn
bản hướng dẫn thi hành Luật An toàn thực
phẩm; có 310 người (57,8%) chọn Bộ luật
Dân sự, 134 người (25%) chọn các văn
bản hướng dẫn thi hành Bộ luật dân sự; có
185 người (34,5%) chọn Bộ luật Tố tụng
dân sự, 112 (20,9%) chọn các văn bản
Kết quả này cho thấy, so với năm
2016, nhận thức của người tiêu dùng nói
chung, người tiêu dùng thực phẩm nói
riêng về hệ thống pháp luật bảo vệ quyền
lợi người tiêu dùng đã có sự gia tăng đáng
kể. Người tiêu dùng thực phẩm đã nhận
thức rõ hơn, cụ thể hơn hệ thống pháp luật
bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, nhất
là các văn bản luật giữ vai trò trọng tâm
trong bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
thực phẩm là Luật Bảo vệ quyền lợi người
tiêu dùng và Luật An toàn thực phẩm.
§§§ Cục quản lý Cạnh tranh, Bộ Công thương, Báo cáo kết quả khảo sát người tiêu dùng năm 2016, tr.4.
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
61
Tuy nhiên, nhóm nghiên cứu cũng khá
ngạc nhiên vì kết quả trả lời của người
tiêu dùng thực phẩm đối với hiểu biết về
Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
và các văn bản hướng dẫn thi hành Luật
Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Bởi
vì chỉ cần tên của các văn bản này đã nói
lên mục đích và nội dung điều chỉnh của
các văn bản pháp luật này. Tuy nhiên chỉ
có (94,4%) người được hỏi cho rằng đó
là Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
và 82,1% chọn các văn bản hướng dẫn
thi hành Luật bảo vệ quyền lợi người tiêu
dùng, trong khi trong nhóm các sinh viên
được khảo sát lại chỉ có 76,1% nhất trí với
các văn bản này, trong khi giả định của
nhóm nghiên cứu phải đạt được câu trả lời
của 100% số người được hỏi. Mặt khác,
nhận thức của người tiêu dùng vẫn chưa
đầy đủ, toàn diện về hệ thống pháp luật
bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Người
tiêu dùng mới chỉ biết một số văn bản luật
trọng tâm, còn các văn bản luật khác, như
Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa, Bộ
Luật dân sự, Bộ luật hình sự là những văn
bản pháp luật cũng có vai trò quan trọng
trong bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
thì số người hiểu biết về các văn bản luật
này còn khá khiêm tốn. Điều đó chứng tỏ
người tiêu dùng mới chỉ “biết” đến một
số văn bản theo tên gọi chứ chưa thật sự
hiểu được nội dung của những văn bản
quy phạm pháp luật này, cũng như chưa
vận dụng các văn bản đó phục vụ việc bảo
vệ lợi ích của mình trong các quan hệ tiêu
dùng thực phẩm hàng ngày.
số người tham gia khảo sát trả lời biết đến
các quyền cơ bản của người tiêu dùng. Tuy
nhiên, mức độ hiểu biết của từng nhóm
quyền lại rất khác nhau. So sánh mức độ
nhận thức về các quyền trong kết quả khảo
sát của Cục Quản lý cạnh tranh, khảo sát
nhóm người tiêu dùng ở 5 địa phương
và khảo sát nhóm sinh viên cho thấy các
kết quả sau: Nhận thức quyền được bảo
đảm an toàn tính mạng, sức khỏe, tài sản,
quyền, lợi ích hợp pháp khác lần lượt là
12,45%; 74,7%; 58,8%. Nhận thức quyền
được cung cấp thông tin chính xác, đầy đủ
về tổ chức, cá nhân kinh doanh hàng hóa,
dịch vụ lần lượt là 14,02%, 60,9%; 78,3%.
Nhận thức về quyền được lựa chọn thực
phẩm, tổ chức, cá nhân kinh doanh thực
phẩm theo nhu cầu, điều kiện thực tế của
mình lần lượt là 13,81%; 74,4%; 70,3%.
Nhận thức về quyền được góp ý kiến với
tổ chức, cá nhân kinh doanh thực phẩm
lần lượt là 11,06%; 69,7%; 53,5%. Nhận
thức về quyền được tham gia xây dựng
và thực thi chính sách, pháp luật lần lượt
là 10,14%; 38,2%; 30,8%. Nhận thức về
quyền được yêu cầu bồi thường thiệt hại
lần lượt là 13,39%; 81,7%, 66,7%. Nhận
thức về quyền được khiếu nại, tố cáo, khởi
kiện hoặc đề nghị tổ chức xã hội khởi
kiện để bảo vệ quyền lợi của mình lần
lượt là 12,5%; 72,6%; 53,1%. Nhận thức
về quyền được tư vấn, hỗ trợ, hướng dẫn
kiến thức về tiêu dùng lần lượt là 12,1%;
47,5%; 43,7%.
Kết quả khảo sát trên cho thấy, mức
độ nhận thức về các nhóm quyền của
người tiêu dùng thực phẩm theo khảo sát
của nhóm năm 2019 so với nhận thức về
các nhóm quyền của người tiêu dùng nói
chung năm 2016 đã có sự gia tăng vượt
trội ở tất cả 8 nhóm quyền của người tiêu
- Nhận thức về các quyền của người
tiêu dùng thực phẩm
Kết quả khảo sát nhận thức về quyền
của người tiêu dùng của Cục Quản lý cạnh
tranh, Bộ Công thương cho thấy, Có 71%
62
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
dùng. Phần lớn người tiêu dùng thực phẩm
đã hiểu khá rõ các quyền của mình, nhất
là quyền được yêu cầu bồi thường thiệt
hại (81,7%); quyền được bảo đảm an toàn
tính mạng, sức khỏe, tài sản, quyền, lợi
ích hợp pháp khác (74,7%) và quyền được
khiếu nại, tố cáo, khởi kiện hoặc đề nghị
tổ chức xã hội khởi kiện để bảo vệ quyền
lợi của mình (72,6%).
dẫn kiến thức về tiêu dùng thực phẩm cho
người tiêu dùng còn khá hạn chế. Có đến
52,5% số người tiêu dùng thực phẩm và
56,3% sinh viên không biết được đây là
một trong các quyền rất quan trọng mà
pháp luật dành cho người tiêu dùng thực
phẩm để giúp họ có thể tự do, chủ động
lựa chọn được những loại thực phẩm phù
hợp cho sức khỏe của mình, góp phần bảo
đảm tính mạng, sức khỏe của người tiêu
dùng thực phẩm.
Trong số 8 nhóm quyền, chỉ có hai
nhóm quyền là “Được tham gia xây dựng
và thực thi chính sách pháp luật về bảo
vệ quyền lợi người tiêu dùng” và “Được
tư vấn, hỗ trợ, hướng dẫn kiến thức về
tiêu dùng thực phẩm” có tỷ lệ dưới 50%
số người được khảo sát không biết đó là
quyền của người tiêu dùng thực phẩm.
Điều này cho thấy, những năm qua, việc
tuyên truyền về các quyền cho người tiêu
dùng đã có những chuyển biến hết sức
tích cực và đã nâng cao đáng kể hiểu biết
của người tiêu dùng nói chung, người tiêu
dùng thực phẩm nói riêng về các quyền
của mình. Tuy nhiên, việc huy động sự
tham gia của người tiêu dùng nói chung
và người tiêu dùng thực phẩm nói riêng
vào hoạt động xây dựng và thực thi chính
sách, pháp luật về an toàn thực phẩm còn
rất hạn chế, vì vậy nhiều người không
nhận thức được đây là một trong những
quyền rất quan trọng của mình. Đây cũng
là một trong những nguyên nhân dẫn đến
việc nhận thức và thực hiện pháp luật về
bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng thực
phẩm còn chưa đạt hiệu quả mong muốn.
Kết quả này cũng cho thấy, phạm vi và
hiệu quả hoạt động tư vấn, hỗ trợ, hướng
- Nhận thức về các cơ quan có trách
nhiệm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
thực phẩm
Kết quả khảo sát của Cục quản lý
Cạnh tranh, Bộ Công thương, cho thấy, có
48,7% biết cơ quan quản lý các hoạt động
bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng là Cục
quản lý cạnh tranh, Bộ Công thương và
UBND cấp tỉnh; 20% cho rằng đó là Cục
an toàn thực phẩm, Bộ Y tế và Sở Y tế các
tỉnh; 17,2% cho rằng đó là Tổng cục Tiêu
chuẩn, Đo lường, Chất lượng, Bộ Khoa
học và Công nghệ. Về các tổ chức xã hội,
có 48,6% cho biết đó là Hội Tiêu chuẩn và
Bảo vệ người tiêu dùng Việt Nam và Hội
Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng cấp tỉnh,
huyện, 16,39% cho rằng đó là Trung ương
Hội Nông dân Việt Nam và Hội Nông dân
cấp tỉnh, huyện, xã.¶¶¶
Kết quả khảo sát của nhóm nghiên
cứu về hiểu biết của người tiêu dùng thực
phẩm ở 5 tỉnh về các cơ quan có thể giúp
bảo vệ quyền lợi khi bị xâm phạm thì có
87,6% cho rằng đó là Ban quản lý chợ, Ban
quản lý Trung tâm thương mại; có 26,7%
cho rằng đó là UBND xã, phường, thị trấn;
¶¶¶ Cục quản lý Cạnh tranh, Bộ Công thương, Báo cáo kết quả khảo sát người tiêu dùng năm 2016,
tr.7, 8.
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
63
có 16,2% cho rằng đó là UBND huyện,
quận; có 17,4% cho rằng đó là UBND
tỉnh, thành phố; 59,9% cho rằng đó là Hội
bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng của tỉnh,
thành phố; 9,8% cho rằng đó là các Trung
tâm trọng tài tại Việt Nam và 7,6% cho
rằng đó là các TAND các cấp. Đối với các
sinh viên của Khoa Luật thì có 76,6% cho
rằng đó là Ban quản lý chợ, Ban quản lý
Trung tâm thương mại; có 25% cho rằng
đó là UBND xã, phường, thị trấn; có 6,7%
cho rằng đó là UBND huyện, quận; có
4,1% cho rằng đó là UBND tỉnh, thành
phố; 40,1% cho rằng đó là Hội bảo vệ
quyền lợi người tiêu dùng của tỉnh, thành
phố; 2,5% cho rằng đó là các Trung tâm
trọng tài tại Việt Nam và 3% cho rằng đó
là các TAND các cấp.
việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
thực phẩm là chưa cao. Điều 49 Luật Bảo
vệ quyền lợi người tiêu dùng đã quy định
rõ trách nhiệm của UBND các cấp trong
quản lý hoạt động bảo vệ quyền lợi người
tiêu dùng, tuyên truyền, phổ biến, giáo
dục pháp luật về bảo vệ quyền lợi người
tiêu dùng; tư vấn, hỗ trợ và nâng cao nhận
thức về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
tại địa phương. Đặc biệt khoản 4 Điều
49 quy định rõ trách nhiệm của UBND
trong việc thanh tra, kiểm tra, giải quyết
khiếu nại, tố cáo và xử lý vi phạm pháp
luật về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
theo thẩm quyền. Tuy nhiên, theo kết quả
khảo sát, chỉ có 26,7% người tiêu dùng
thực phẩm cho rằng UBND xã phường
có thể giúp bảo vệ quyền lợi cho họ. Con
số này đối với UBND cấp huyện, quận là
16,2% và cấp tỉnh, thành phố là 17,4%.
Mức độ hiểu biết của sinh viên Khoa Luật
còn thấp hơn, cụ thể là chỉ có 25% cho
rằng UBND cấp xã phường có thể giúp
bảo vệ quyền lợi khi bị gây thiệt hại trong
quan hệ tiêu dùng thực phẩm. Đối với
UBDN quận, huyện là 6,7% và UBND
tỉnh, thành phố là 4,1%. Điều này cho
thấy, vai trò và hiệu quả của UBND các
cấp đối với hoạt động bảo vệ quyền lợi
người tiêu dùng thực phẩm là rất hạn chế,
do vậy số người hiểu biết về vai trò này
của UBND các cấp là rất hạn chế. Phần
lớn người tiêu dùng thực phẩm gần như
không nhận thức được UBND các cấp
chính là cơ quan có vai trò cực kỳ quan
trọng và chịu trách nhiệm chính trong bảo
vệ quyền lợi cho người tiêu dùng thực
phẩm tại các địa phương.
Kết quả trên cho thấy, nhận thức của
người tiêu dùng thực phẩm được khảo sát
năm 2019 đã có những tiến bộ hơn nhận
thức của người tiêu dùng được khảo sát
năm 2016. Những người tiêu dùng thực
phẩm đã có những hiểu biết khá rõ về các
cơ quan có thể bảo vệ quyền lợi của mình
khi bị xâm phạm. Tuy nhiên, chỉ có chưa
đến 60% số người tiêu dùng thực phẩm
biết Hội bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
là tổ chức có thể bảo vệ quyền lợi cho
mình khi bị xâm phạm là một con số khá
khiêm tốn. Điều này phần nào cho thấy
Hội Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
Việt Nam chưa thực sự phát huy tốt vai trò
quan trọng của mình trong bảo vệ người
tiêu dùng nói chung và người tiêu dùng
thực phẩm nói riêng. Ảnh hưởng và dấu
ấn của Hội đối với đời sống tiêu dùng thực
phẩm còn khá khiêm tốn, chưa đạt được
hiệu quả như mong muốn.
- Hiểu biết về thông tin cụ thể của
cơ quan bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
thực phẩm
Kết quả khảo sát này cũng phần nào
cho thấy vai trò của UBND các cấp trong
64
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
Khảo sát mức độ hiểu biết thông tin
bản pháp luật Nhà nước ban hành nhằm
bảo vệ quyền lợi cho người tiêu dùng nói
chung và người tiêu dùng thực phẩm nói
riêng. Tuy nhiên, phần lớn người tiêu
dùng thực phẩm lại không biết rõ cơ quan
nào có thẩm quyền bảo vệ quyền lợi cho
mình khi bị xâm phạm và làm thế nào để
có thể bảo vệ quyền lợi cho mình.
cụ thể về cơ quan có thể bảo vệ quyền lợi
cho người tiêu dùng thực phẩm, trong số
385 câu trả lời của người tiêu dùng thực
phẩm ở 5 tỉnh thành thì có đến 354 người
(91,9%) trả lời không biết bất cứ địa chỉ
hoặc số điện thoại cụ thể nào của cơ quan,
tổ chức có thể giúp họ bảo vệ quyền lợi
cho mình. Chỉ có 8,1% trả lời là có biết và
đưa ra được địa chỉ hoặc số điện thoại của
Hội bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Tuy
nhiên, trong số 8,1% (31 người) này cũng
có một số người trả lời có biết địa chỉ hoặc
điện thoại của cơ quan giúp bảo vệ quyền
lợi người tiêu dùng nhưng lại không đưa
ra được địa chỉ hoặc số điện thoại cụ thể.
Đối với các sinh viên Khoa Luật, có đến
82% không biết bất cứ địa chỉ hoặc số
điện thoại cụ thể nào của cơ quan, tổ chức
có thể giúp họ bảo vệ quyền lợi cho mình.
Chỉ có 18% trả lời là có biết. Tuy nhiên, tất
cả những người trả lời có biết đều không
ghi được thông tin cụ thể về tên cơ quan,
địa chỉ và số điện thoại của cơ quan theo
yêu cầu của phiếu khảo sát. Điều này làm
giảm độ tin cậy của thông tin do sinh viên
cung cấp vì không có bằng chứng đủ tin
cậy thể hiện họ biết thông tin cụ thể của cơ
quan, tổ chức này. Kết quả này cho thấy,
người tiêu dùng thực phẩm gần như không
biết bất cứ thông tin cụ thể nào về cơ quan
có thể bảo vệ quyền lợi cho mình khi bị vi
phạm trong quan hệ tiêu dùng thực phẩm.
3. Những hạn chế trong nhận thức
của người tiêu dùng thực phẩm
Từ thực trạng nêu trên, có thể chỉ ra
một số hạn chế trong nhận thức của người
tiêu dùng thực phẩm như sau:
- Chưa nhận thức đầy đủ các
quyền của mình trong quan hệ tiêu
dùng thực phẩm
Có thể nói, người tiêu dùng thực
phẩm có vai trò rất quan trọng trong việc
bảo đảm thực thi pháp luật bảo vệ quyền
lợi người tiêu dùng thực phẩm. Pháp luật
đã quy định cho người tiêu dùng thực
phẩm rất nhiều quyền trong quan hệ tiêu
dùng thực phẩm. Tuy nhiên, như trên đã
phân tích, người tiêu dùng thực phẩm gần
như không biết hết các quyền cơ bản của
mình. Ngay cả một quyền tối quan trọng
là quyền được bảo vệ tính mạng, sức khỏe
thì cũng chỉ có 84,7% số người tiêu dùng
của 5 tỉnh, thành phố được khảo sát và
58,8% số sinh viên biết mình có quyền
này. Một số quyền, như quyền được tham
gia xây dựng và thực thi chính sách, pháp
luật trong lĩnh vực bảo vệ quyền lợi người
tiêu dùng hay quyền được tư vấn, hỗ trợ,
hướng dẫn kiến thức về tiêu dùng thực
phẩm được rất ít người tiêu dùng biết đó
là quyền của mình. Một khi không nhận
thức rõ các quyền của mình thì người tiêu
dùng không thể chủ động trong việc bảo
vệ quyền lợi của mình được.
Những kết quả trên chưa mang
tính đại diện cho toàn bộ nhận thức của
người tiêu dùng nhưng cũng phần nào
cho thấy, những năm qua, nhận thức của
người tiêu dùng thực phẩm về pháp luật
bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng đã có
sự gia tăng đáng kể. Phần lớn người tiêu
dùng thực phẩm đều biết có những văn
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
65
Cùng với các quyền đã được pháp
luật ghi nhận, một quyền rất quan trọng
nhưng gần như ít có người tiêu dùng thực
phẩm nào đòi hỏi đó là quyền được bảo
đảm quyền được sử dụng thực phẩm an
toàn. Đây là một quyền tối quan trọng của
con người trong mỗi quốc gia, vì như đã
phân tích thực phẩm không an toàn có thể
gây ra nhiều bệnh tật cho con người ở các
mức độ nghiêm trọng khác nhau và có
thể dẫn đến tử vong.**** Tổ chức Lương
thực và Nông nghiệp của Liên hợp quốc
đã chỉ rõ, thực phẩm không an toàn có
chứa nhiều vi khuẩn, vi rút, ký sinh trùng
hoặc các chất hóa học độc hại, có thể gây
ra hơn 200 bệnh cho con người, từ tiêu
chảy đến ung thư.†††† Vì vậy, vấn đề bảo
đảm an toàn thực phẩm luôn là vấn đề rất
cấp bách đặt ra cho tất cả các quốc gia
trên thế giới. Trong thực tiễn hầu hết các
nhà sản xuất, chế biến, kinh doanh thực
phẩm đều có xu hướng tiết kiệm tối đa chi
phí bằng cách chỉ tuân thủ ở mức độ tối
thiểu, thậm chí bỏ qua một số quy định,
quy trình, tiêu chuẩn mà theo họ là không
cần thiết để giảm thiểu chi phí. Điều đó đã
làm gia tăng nguy cơ tạo ra các sản phẩm
thực phẩm không an toàn.‡‡‡‡ Người tiêu
dùng tự mình rất khó có thể việc phân biệt
thực phẩm an toàn hay không an toàn. Nói
chính xác thì việc nhận biết đâu là thực
phẩm an toàn là hoàn toàn bất khả thi đối
với người tiêu dùng. Để có được sản phẩm
thực phẩm an toàn đưa ra thị trường phụ
thuộc rất lớn vào đạo đức, trách nhiệm và
sự tự giác của người sản xuất, chế biến,
kinh doanh thực phẩm. Trong chuỗi sản
xuất, cung ứng hàng hóa thực phẩm, chỉ có
Nhà nước, với đầy đủ sức mạnh và nguồn
lực của mình, mới có thể bảo đảm nguồn
thực phẩm hàng hóa đưa ra thị trường an
toàn cho người tiêu dùng. Chỉ có Nhà
nước mới có thể bảo đảm quyền được sử
dụng thực phẩm an toàn cho người tiêu
dùng thực phẩm. Đây cũng chính là thực
hiện chức năng quản lý của Nhà nước đối
với vấn đề an toàn thực phẩm.
- Thờ ơ, thiếu trách nhiệm trong bảo
vệ quyền lợi của mình
Sự thờ ơ, thiếu trách nhiệm của
người tiêu dùng thực phẩm thể hiện trước
hết ở việc gần như rất ít người tiêu dùng
biết địa chỉ hay số điện thoại của một cơ
quan, tổ chức nào có thể bảo vệ quyền lợi
cho mình khi tham gia các quan hệ tiêu
dùng thực phẩm.
Khảo sát của chúng tôi cho thấy,
có đến 354/385 (91,9%) người tiêu dùng
thuộc 5 tỉnh, thành phố không biết bất kỳ
địa chỉ hay số điện thoại của cơ quan, tổ
chức nào có thể bảo vệ quyền lợi cho mình
khi bị xâm phạm trong quan hệ tiêu dùng
thực phẩm. Số liệu này trong nhóm sinh
viên của Khoa Luật là 746/910 (82%) sinh
viên. Chỉ có 8,1% số người tiêu dùng tại 5
tỉnh, thành và 18% sinh viên trả lời có biết
địa chỉ hoặc số điện thoại của cơ quan hay
tổ chức bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng,
**** Elizabeth C. Redmond and Christopher J. Griffith, Home Food Safety and Consumer Responsi-
bility, MEDICAL SCIENCES - Vol.II, p..2
†††† Food and Agriculture Organization of the United Nations, Food safety, everyone’s business, A
‡‡‡‡ Lorraine Mitchell, Economic Theory and Conceptual Relationships Between Food Safety and
International Trade, International Trade and Food Safety / AER-828, p..10, 11.
66
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
tuy nhiên những người này lại không đưa
ra được địa chỉ hay số điện thoại cụ thể
nào, mặc dù trong phiếu khảo sát có yêu
cầu. Điều này cho thấy phần lớn người
tiêu dùng thực phẩm không có thông tin
cụ thể, cần thiết về cơ quan, tổ chức có thể
bảo vệ quyền lợi cho họ. Đây vừa cho thấy
hạn chế trong công tác tuyên truyền, nâng
cao hiệu quả thực thi pháp luật bảo vệ
quyền lợi người tiêu dùng trong lĩnh vực
an toàn thực phẩm, vừa thể hiện sự thờ
ơ, thiếu trách nhiệm của người tiêu dùng
thực phẩm trong bảo vệ quyền lợi của
chính mình, bởi chỉ cần gõ từ khóa «Cách
thức khiếu nại của người tiêu dùng» trong
google là xuất hiện ngay địa chỉ website
của Cục Quản lý cạnh tranh, trong đó có
thông tin hướng dẫn cách thức khiếu nại
và Danh bạ sở công thương và Danh bạ
Hội Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trên
toàn quốc với đầy đủ thông tin về số điện
thoại và địa chỉ.
lựa chọn sự im lặng khi xảy ra các tranh
chấp.§§§§ Chính sự thờ ơ, thiếu trách nhiệm
của người tiêu dùng thực phẩm trong
việc đấu tranh chống các hành vi vi phạm
pháp luật đã vô tình làm cho những người
vi phạm tiếp tục coi thường pháp luật.
Những người có các hành vi vi phạm pháp
luật không bị phát hiện, không bị xử lý, họ
sẽ lại tiếp tục thực hiện hành vi vi phạm
với tính chất, mức độ nguy hiểm cao hơn,
nghiêm trọng hơn. Sự thờ ơ, thiếu trách
nhiệm của những người tiêu dùng thực
phẩm khi đó vô tình tạo động lực cho các
hành vi vi phạm tiếp tục gia tăng, biến
nhiều người tiêu dùng thực phẩm khác trở
thành nạn nhân của các hành vi vi phạm,
làm cho thiệt hại không ngừng gia tăng,
gây ra những hậu quả khôn lường cho
người tiêu dùng thực phẩm và cho xã hội.
- Chưa thành lập được các tổ chức
phù hợp đủ mạnh để bảo vệ người tiêu dùng
Đặc thù của quan hệ tiêu dùng thực
phẩm là các thiệt hại gây ra cho người
tiêu dùng về kinh tế là không đáng kể,
nhưng thiệt hại về tính mạng, sức khỏe lại
rất nghiêm trọng. Tuy nhiên, không phải
người tiêu dùng nào cũng nhận thức rõ
điều đó. Vì vậy, khi bị xâm phạm, người
tiêu dùng thực phẩm thường có tâm lý bỏ
qua vì cho rằng thiệt hại gây ra cho mình
là không đáng kể. Trong khi người tiêu
dùng thực phẩm lại có số lượng nhiều nhất
trong các nhóm người tiêu dùng. Có thể
nói, số lượng người tiêu dùng thực phẩm
chiếm gần như chiếm số lượng tuyệt đối
trong dân số. Vì vậy, ngay cả dưới góc
độ kinh tế, thiệt hại mà hành vi vi phạm
Sự thờ ơ, thiếu trách nhiệm của
người tiêu dùng còn thể hiện ở chỗ không
dám đấu tranh chống lại các hành vi xâm
phạm quyền lợi của mình. Như trên đã
đề cập, có đến 79,4% số người tiêu dùng
thực phẩm ở 5 tỉnh được khảo sát, khi bị
xâm phạm quyền lợi (mua phải thực phẩm
hỏng hoặc bị cân, đong, đo, đếm sai) đã
lựa chọn hình thức im lặng, vứt bỏ thực
phẩm hỏng và coi đó là rủi ro trong cuộc
sống. Con số này ở nhóm sinh viên được
khảo sát là 69,4%. Số liệu công bố tại Hội
nghị tổng kết công tác bảo vệ người tiêu
dùng khu vực miền Trung, cho thấy có
đến 40% người tiêu dùng tại Việt Nam đã
§§§§ Nghi Lộc, Khi thượng đế chọn cách im lặng, đăng ngày 26/3/2018 trên Thời báo Ngân hàng
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
67
quyền lợi đối với từng người tiêu dùng có
thể không đáng kể, nhưng thiệt hại gây
ra cho cho toàn bộ người tiêu dùng thực
phẩm là rất lớn. Vì vậy, bên cạnh các tổ
chức bảo vệ người tiêu dùng nói chung,
như Hội Tiêu chuẩn và Bảo vệ quyền lợi
người tiêu dùng Việt Nam, người tiêu
dùng thực phẩm cần phải có thêm các tổ
chức tự nguyện của mình, để có thể bảo vệ
tốt hơn các quyền lợi của họ.
phải hiểu rõ các quyền cơ bản của mình,
bao gồm quyền được bảo đảm an toàn
tính mạng, sức khỏe, tài sản khi tiêu dùng
thực phẩm;quyền được cung cấp thông
tin chính xác, đầy đủ về tổ chức, cá nhân
kinh doanh thực phẩm để có được sự lựa
chọn đúng đắn khi tham gia quan hệ tiêu
dùng thực phẩm; quyền được lựa chọn
thực phẩm theo nhu cầu, điều kiện thực
tế của mình; quyền được góp ý kiến với
tổ chức, cá nhân kinh doanh thực phẩm
để bảo đảm lợi ích tối đa cho mình; quyền
được tham gia xây dựng và thực thi chính
sách, pháp luật; quyền được yêu cầu bồi
thường thiệt hại; quyền được khiếu nại, tố
cáo, khởi kiện hoặc đề nghị tổ chức xã hội
khởi kiện để bảo vệ quyền lợi của mình
và quyền được tư vấn, hỗ trợ, hướng dẫn
kiến thức về tiêu dùng thực phẩm. Đây là
những quyền tối quan trọng không chỉ góp
phần bảo vệ tốt nhất cho người tiêu dùng
mà còn góp phần bảo đảm một môi trường
kinh doanh lành mạnh.
4. Giải pháp tăng cường hiệu quả
bảo vệ người tiêu dùng thực phẩm
Như trên đã nói, chính sự thiếu hiểu
biết về quyền hạn về cơ chế bảo vệ quyền
lợi người tiêu dùng thực phẩm và các thói
quen, tâm lý coi thiệt hại là rủi ro trong
cuộc sống, ngại mất thời gian, ngại va
chạm, ngại tiếp xúc với các cơ quan bảo
vệ pháp luật đã làm hạn chế rất nhiều vai
trò của người tiêu dùng thực phẩm trong
tự bảo vệ quyền lợi của mình. Vì vậy nâng
cao hiểu biết của người tiêu dùng về các
quyền của mình, hiểu biết về cơ chế bảo
vệ quyền sẽ giúp người tiêu dùng thực
phẩm tự tin, chủ động, tích cực trong bảo
vệ quyền lợi của mình. Cần giáo dục cho
người tiêu dùng thực phẩm hiểu rõ, việc
đấu tranh chống các hành vi vi phạm pháp
luật không những để bảo vệ quyền lợi của
mình mà chính là đã góp phần làm cho các
hành vi vi phạm pháp luật phải bị xử lý,
đem lại công bằng cho xã hội. Từ đó, góp
phần triệt tiêu động lực của những người
thực hiện các hành vi vi phạm, góp phần
ngăn chặn nguy cơ trở thành nạn nhân
của nhiều người tiêu dùng khác. Đây vừa
là quyền, vừa là trách nhiệm xã hội của
người tiêu dùng thực phẩm.
Cần khuyến khích người tiêu dùng
sử dụng tốt nhất các cơ chế hiện có trong
việc bảo vệ quyền lợi của mình, nhất là
thông qua các cơ quan, tổ chức có trách
nhiệm bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng,
đặc biệt là Hội Tiêu chuẩn và Bảo vệ
người tiêu dùng Việt Nam và Hội Bảo vệ
quyền lợi người tiêu dùng cấp tỉnh, huyện;
UBND các cấp; Sở Công thương; Phòng
Công thương huyện, …Cần tạo thói quen
giúp người tiêu dùng thực phẩm thường
xuyên sử dụng các quyền khiếu nại, tố
cáo, khởi kiện, quyền được yêu cầu bồi
thường để bảo vệ tốt nhất các quyền và lợi
ích hợp pháp của họ khi tham gia các quan
hệ tiêu dùng thực phẩm.
Trước hết cần tăng cường truyền
Cần khuyến khích người tiêu dùng
thông để bảo đảm 100% người tiêu dùng
thực phẩm thành lập được các tổ chức
68
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
với các mô hình hoạt động phù hợp, có
mạng lưới kết nối để tạo được sức mạnh
nhằm ngăn chặn có hiệu quả các hành vi
vi phạm an toàn thực phẩm thông qua hình
thức tẩy chay hàng thực phẩm kém chất
lượng hoặc tẩy chay các cơ sở nuôi trồng,
chế biến, kinh doanh vi phạm pháp luật.
cho thấy, chỉ có 39,9 người tiêu dùng thực
phẩm ở 5 tỉnh thành phố và 25,3% số sinh
viên được khảo sát quan tâm đến việc giữ
lại hóa đơn mua thực phẩm. Điều này
cho thấy ý thức của người tiêu dùng thực
phẩm trong việc tự bảo vệ mình là chưa
cao. Vì vậy, ngoài việc sử dụng vũ khí tẩy
chay hàng hóa, người tiêu dùng thực phẩm
cũng cần phải tích cực, chủ động hơn nữa
trong bảo vệ quyền lợi của mình, từ đó
mới góp phần quan trọng trong việc ngăn
chặn các hành vi vi phạm pháp luật bảo vệ
người tiêu dùng thực phẩm.
Quyền tẩy chay của người tiêu
dùng được thừa nhận và bảo hộ thông qua
quyền được tự do lựa chọn loại thực phẩm
phù hợp nhất cho sức khỏe của mình. Lịch
sử đã có những cuộc tẩy chay của người
tiêu dùng đối với hàng hóa thực phẩm
không bảo đảm chất lượng hoặc cơ sở
sản xuất, kinh doanh vi phạm, như “chiến
dịch” tẩy chay bột ngọt Vedan do Công ty
Vedan trong quá trình sản xuất đã không
tuân thủ các quy định bảo vệ môi trường,
gây ô nhiễm trầm trọng sông Thị Vải, triệt
nguồn sinh kế của hàng nghìn hộ nông
dân diễn ra năm 2010. Tháng 5 năm 2013,
người tiêu dùng lại phát động chiến dịch
tẩy chay Coca-Cola với nghi án chuyển
giá, trốn thuế. Rõ ràng tẩy chay hàng hóa
thực phẩm là một vũ khí lợi hại của người
tiêu dùng thực phẩm bởi sự đông đảo và
vai trò to lớn của người tiêu dùng đối với
thị trường hàng thực phẩm. Tuy nhiên, để
sử dụng được vũ khí này một cách hiệu
quả, cần phải có cơ chế điều hành thật
hiệu quả.
Thay đổi nhận thức của người tiêu
dùng thực phầm là một quá trình không
dễ, xuất phát từ những tâm lý như ngại
mất thời gian, ngại va chạm, ngại tiếp xúc
với các cơ quan nhà nước, tâm lý coi thiệt
hại là những rủi ro trong cuộc sống, tâm
lý cam chịu, … mà người tiêu dùng thực
phẩm thường xuyên bỏ qua các vi phạm
của người sản xuất, chế biến, kinh doanh
thực phẩm. Chính điều này lại là động lực
kích thích làm cho các hành vi vi phạm
trong lĩnh vực an toàn thực phẩm ngày
càng trở nên lớn hơn, gây hậu quả nghiêm
trọng hơn. Đã đến lúc toàn xã hội phải vào
cuộc tạo nên những đổi mới căn bản trong
ý thức, tư tưởng của người tiêu dùng thực
phẩm. Có như vậy, người tiêu dùng thực
phẩm mới ngày càng được bảo vệ một
cách tốt hơn.
Một trong những khó khăn, vướng
mắc lớn nhất trong bảo vệ quyền lợi người
tiêu dùng thực phẩm khi quyền lợi bị vi
phạm là vấn đề chứng minh hành vi vi
phạm, trong đó có việc giữ lại minh chứng
về giao dịch. Hầu hết người tiêu dùng thực
phẩm khi mua thực phẩm thường ít khi giữ
lại các minh chứng về giao dịch, nhất là
hóa đơn mua hàng. Khảo sát mối quan tâm
của người tiêu dùng khi mua thực phẩm
Tài liệu tham khảo:
[1]. Cục quản lý Cạnh tranh, Bộ Công
thương, Báo cáo kết quả khảo sát người tiêu
dùng năm 2016.
[2]. Elizabeth C. Redmond and Christopher
J. Griffith, Home Food Safety and Consumer
Responsibility, MEDICAL SCIENCES -
Vol.II
Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion
69
[3]. Federal comsumer protection law. Nguồn:
lfpc_06062006_ingles.pdf.
bảo vệ của người tiêu dùng. Tạp chí Nghiên
cứu Đông Nam Á, số 1/2019 tr. 70-79.
[12]. Nguyễn Thị Thư, Hoàn thiện pháp luật
về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng ở Việt
Nam hiện nay, Luận án tiến sỹ luật, Bảo vệ tại
Học viện Khoa học xã hội năm 2014.
[4]. Food and Agriculture Organization of
the United Nations, Food safety, everyone’s
business, A Guide to World Food Safety
ca4449en/ca4449en.pdf.
[13]. Presidential Decree No. 19958, Mar. 27,
2007 của Tổng thống Hàn Quốc triển khai thực
hiện Luật khung về người tiêu dùng (được sửa
đổi nhiều lần mà lần sửa đổi gần nhất là Nghị
định Presidential Decree No. 28211, Jul. 26,
2017).
[5]. Food safety law of Republic of Serbia.
Nguồn:
download/dokumenta/food.pdf.
[6]. Food Safety Regulations Fiji Islands
wp-content/uploads/2014/09/33_The-Food-
Safety-Regulations-2009.pdf.
[14]. Regulation (EC) No 178/2002 of the
European Parliament and of the Council of
28 January 2002 laying down the general
principles and requirements of food law,
establishing the European Food Safety
Authority and laying down procedures in
europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CE
[7]. FrameworkAct on Consumers South Korea.
laws/Framework_Act_on_Consumers.pdf.
[8]. Lê Hồng Hạnh, Trần Thị Quang Hồng, Có
nên quy định tổ chức là người tiêu dùng? Tạp
chí Nghiên cứu lập pháp số 20 (181) tháng
10/2010, tr.24-28.
LEX:02002R0178-20190726.
Latest
consolidated version: 26/07/2019
[15]. The Food safety and Standards Act
bitstream/123456789/7800/1/200634_food_
safety_and_standards_act%2C_2006.pdf.
[9]. Lorraine Mitchell, Economic Theory
and Conceptual Relationships Between Food
Safety and International Trade, International
Trade and Food Safety / AER-828.
[16]. Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình
Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, Nxb.
Công an nhân dân, năm 2012.
[10]. Nghi Lộc, Khi thượng đế chọn cách
im lặng, đăng ngày 26/3/2018 trên Thời
báo Ngân hàng online. Nguồn: https://
thoibaonganhang.vn/khi-thuong-de-chon-
cach-im-lang-74152.html.
Địa chỉ: Khoa Luật, Trường Đại học Mở
Hà Nội
Email: huutrangstran@gmail.com
[11]. Nguyễn Thanh Lý, Bàn về khái niệm
người tiêu dùng và cơ sở phát sinh quyền được
16 trang
16/04/2022
1220
Bạn đang xem tài liệu "Tăng cường bảo vệ người tiêu dùng thực phẩm thông qua cải thiện nhận thức của chính người tiêu dùng thực phẩm", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- tang_cuong_bao_ve_nguoi_tieu_dung_thuc_pham_thong_qua_cai_th.pdf
