Kỹ năng tổ chức và triển khai nghiên cứu tiếp cận chuẩn mực công bố quốc tế
See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/325659094
Presentation · June 2018
DOI: 10.13140/RG.2.2.13547.85283
CITATIONS
READS
0
1,981
1 author:
Phenikaa University
194 PUBLICATIONS 614 CITATIONS
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
Socio-cultural studies View project
Vietnamese entrepreneurship survey View project
The user has requested enhancement of the downloaded file.
Kỹ năng tổ chức và triển khai nghiên cứu tiếp cận chuẩn mực công
bố quốc tế
Vương Quân Hoàng
Université Libre de Bruxelles, Centre Emile Bernheim; qvuong@ulb.ac.be
Bài giảng trong khuôn khổ
Chương trình hỗ trợ nghiên cứu của VBFA tại Đại học
Ngoại thương Hà Nội
Hà Nội, ngày 7 tháng 6 năm 2018
(Bản cuối v.7; ngày 9 tháng 6 năm 2018)
“Well begun is half done”
–– Aristotle
Chúng ta bắt đầu câu chuyện dài của hành trình từ ý tưởng tới xuất bản quốc tế thành
công với một cái kết có hậu.
Trong hình trình bày dưới đây các bạn đang nhìn thấy điều mà một nhà nghiên cứu sau
khi nộp bản thảo – thường là nhiều tháng, và đôi khi còn tính bằng năm – mong muốn nhìn thấy:
quyết định biên tập “ACCEPT”.
1
Tốt hơn nữa, nếu quyết định đó đến từ một tạp chí của một nhà xuất bản mạnh, ví dụ
trong hình là Routledge / Taylor & Francis. Lại còn tốt hơn nữa, nếu tạp chí đó đã được chỉ mục
hóa trong Scopus (Scopus), ISI Web of Science (Clarivate Analytics) trong danh mục tốt cỡ như
SSCI (Social Science Citation Index). Niềm vui sẽ nhân lên nữa, nếu tạp chí đó lại có trị số của
hệ số tác động (HSTĐ) của ISI cao (hệ số này có tên gọi chính thức là Journal Impact Factor),
cũng như của Scopus (có tên gọi chính thức là CiteScore). Thường hệ số cao hạng nhất, thì tạp
chí ta xuất bản trên đó nằm trong nhóm 25% ảnh hưởng lớn nhất, xét từ quan điểm bibliometrics,
hay gọi là Q1. Còn hơn thế nữa, thì một số nhỏ nào đó trong Q1 này được giới chuyên gia trong
ngành xếp riêng, tấm tắc với nhau, “nhóm của các thầy chiếu trên”.
Hình ảnh dưới đây là của một bài báo khi vừa được chấp thuận, và thuộc nhóm thỏa mãn
tất cả các chuẩn mơ ước, tức là “giấc mơ hạng A*”. Câu hỏi đặt ra là: Vậy chúng ta có cơ hội
bao nhiêu % để hoàn thành giấc mơ đó? Làm thế nào để có thể đi từ những ý tưởng thô nhám
nhất, tới công đoạn hoàn thành giấc mơ đó?
*Câu trả lời khá đơn giản: Không sớm thì muộn, chúng ta cũng sẽ có cơ hội 100%! Tuy
vậy, chúng ta bắt buộc phải viết ra “cái gì đó”, cho dù ban đầu ở trạng thái thô sơ nhất. Và từ từ
biến nó thành cái mà ta gọi là “tác phẩm”.
Mọi rắc rối sinh ra từ câu trả lời đơn giản này. Vì thực hiện là một kỷ luật lao động thực
sự, đôi khi rất khắc nghiệt. Và tương lai số phận sản phẩm không do ta quyết định, mà do đồng
nghiệp đánh giá.
2
Gs. John Kirwan của University of Bristol, UK (Kirwan, 2017) chia sẻ trên Nature về sự
nghiệp của bản thân rằng đối với các công việc đã được tiến hành thì con số thành công chỉ là
học hạng nhất, nhận được quyết định “ACCEPT” có ý nghĩa rất đáng kể. Vì vậy, để bước vào
giai đoạn cọ xát, cải thiện, sửa đổi, tranh đấu lý lẽ, cho tới khi được chấp thuận xuất bản, có một
bản thảo tốt là một bước đệm gọn gàng và tất cả những gì cần.
Vậy thì, thực sự viết nghiên cứu khoa học là gì?
Câu hỏi tưởng chừng rất đơn giản này, hóa ra lại không hề đơn giản. Sau khi thảo luận
với rất nhiều người trong nghề này, và ở các ngành khác nhau, tôi nhận thấy mình nên chốt lại
với cách định nghĩa riêng cho mình. Nó như sau:
o Một quan điểm có ích về nghiên cứu: Nghiên cứu là quan sát những gì người khác
cũng quan sát, nhưng nghĩ điều mà mình (hy vọng rằng) chỉ có mình nghĩ đến.
o Một quan điểm về nghề viết có thể ứng dụng được: Viết là nghĩ trên giấy.
Từ đó dẫn đến một định nghĩa rất riêng cho bản thân về công việc viết nghiên cứu rất đơn
giản và dễ hiểu như sau:
3
Viết nghiên cứu là quá trình đặt những suy nghĩ riêng nhất của mình về đối tượng quan
sát lên trên giấy. Quá trình này được thực hiện tuân thủ các chuẩn mực phân tích và
trình bày khoa học.
Các bạn có thể sẽ có cách định nghĩa riêng cho mình. Nhưng chỉ nguyên việc suy nghĩ về
nghề nghiên cứu, và công việc viết nghiên cứu thôi, cũng đã là một bước tiến lý thú.
1. Bối cảnh và sự cần thiết của việc viết bài báo quốc tế1
Bối cảnh ngành nghề nghiên cứu quốc tế và câu chuyện “publish or perish”—dù được
nhắc đến với ý nghĩa tiêu cực, tích cực hay trung tính—trong giới học thuật hiện nay góp phần
khiến công bố khoa học trở nên sôi động. Sự hình thành, phát triển của khoa học quốc tế và xuất
bản quốc tế từ những tạp chí đầu tiên năm 1665 tại Anh và Pháp (Banks, 2018) đã tạo nên những
quy chuẩn trong khoa học mà trong dòng chảy toàn cầu hóa hiện nay, không một nước nào có
thể đứng ngoài cuộc. Việt Nam cũng hòa chung vào dòng chảy đó, với sự ra đời của Quỹ phát
triển khoa học và công nghệ quốc gia (NAFOSTED) vào năm 2008 với những chuẩn mực quốc
tế tường minh và cụ thể, đã góp phần tạo nên sinh hoạt khoa học sôi nổi và đa dạng hơn rất nhiều
Bối cảnh quốc tế
Công bố khoa học đã không còn là chuyện quá xa lạ. Sự ảnh hưởng và uy tín học thuật
của các nhà nghiên cứu lớn luôn được đánh giá qua năng suất cũng như chất lượng nghiên cứu.
Ngay từ trong những năm trong học, học sinh quốc tế đã được tiếp xúc với các tiêu chuẩn và
kiến thức học thuật đỉnh cao. Ví dụ tại Mỹ, cuộc thi Science Talent Search cho học sinh trung
học bắt đầu từ năm 1942 và nhiều người thắng cuộc đã tiếp tục đạt các giải thưởng lớn khác như
Nobel hay Fields sau này. Hay đối với bậc học tiến sĩ trên thế giới, yêu cầu phổ biến ngày nay
bên cạnh luận văn tốt nghiệp luôn là có 2-3 nghiên cứu được xuất bản trước khi tốt nghiệp.
Vì vậy, cạnh tranh trong nghề nghiên cứu đang gia tăng với số lượng Ph.D đào tạo tăng
vọt ở hầu hết tất cả các ngành: dưới 10% tốt nghiệp có thể “land a dream job” trong môi trường
học thuật khắc nghiệt hiện nay.
1 Trong bài này, tôi cố gắng sử dụng tối đa các tài liệu đã xuất bản của chính bản thân mình, để gia tăng độ tin cậy
phần trao đổi về trải nghiệm cá nhân qua rất nhiều chu trình thực tế đi đến công bố quốc tế.
4
Nếu có thể có một công việc trong ngành học thuật, việc không có đủ số lượng công bố
hoặc thiếu các công bố chất lượng tốt sẽ làm giảm cơ hội thăng tiến hay uy tín nghề nghiệp, giảm
cơ hội để có nguồn thu từ tài trợ khoa học, hay thậm chí là mất cả “biên chế”.
Cuối cùng, công bố khoa học không chỉ là vấn đề cá nhân mà còn ảnh hưởng đến uy tín
của tập thể. Trường kém sản lượng và chất lượng công bố sẽ không có khả năng cải thiện uy tín
ngành, không thu hút được sinh viên giỏi, không thu hút được giáo sư giỏi, không vào các bảng
xếp hạng quan trọng (THE, QS, Shanghai Jiao Tong, v.v..), khó có các ứng viên vào các danh
sách đề cử cho các giải thưởng khoa học uy tín, suy yếu nội lực thu hút sinh viên quốc tế.
Bối cảnh Việt Nam
Việt Nam hiện nay đang có những chuyển động mạnh mẽ hướng đến công bố quốc tế,
đặc biệt là KHXH&NV. Đối với các nhà nghiên cứu trong nước, không có công bố quốc tế, sẽ
không có các hồ sơ khoa học hợp lệ và đạt chuẩn để đấu thầu các đề tài khoa học cấp quốc gia,
thậm chí cấp bộ, thậm chí ngay cả cấp nhà trường. Các nguồn tài trợ chủ lực (research grant) sẽ
chuyển mạnh tiêu chuẩn đánh giá sang xem xét năng lực công bố quốc tế, và tiêu chí thẩm định
thành công đề tài sang xem xét số lượng và phẩm cấp của thành phẩm xuất bản đã thực hiện
trong suốt chu kỳ dự án.
Công bố quốc tế cũng trở thành tiêu chuẩn để đánh giá uy tín khoa học của một nhà khoa
học. Thiếu CBQT sẽ cản trở con đường hợp tác nghiên cứu, hợp tác ứng dụng do suy giảm uy tín
cá nhân của nhà giáo/nhà khoa học.
Xét trong ngành học thuật nói chung, việc phân tách giữa nghiên cứu và giảng dạy sư
phạm đang được xóa bỏ. Ví dụ, các giáo sư hướng dẫn muốn tiếp tục bắt buộc phải có công bố
đạt chuẩn. Hay để tốt nghiệp quá trình học tập bậc tiến sỹ, bắt buộc phải có công bố đạt chuẩn.
Không dừng lại ở đó, các chuẩn nói trên sẽ tiếp tục khắt khe thêm theo thời gian, ví dụ với các
GS hướng dẫn, chắc chắn sẽ tăng lên mức “sản lượng sàn”, vd. Không được dưới 5 bài; và/hoặc
thêm mức “chất lượng sàn”, ví dụ: bắt buộc phải có bài “with a leading role” (tác giả thứ nhất
và/hoặc tác giả đầu mối – “corresponding”), hay trên các tạp chí Q2 trở lên, v.v..
Các giáo sư hướng dẫn cũng không còn các giới hạn về tư liệu trong thời đại Internet, vì
thế nếu chỉ dựa vào các chuẩn đã cũ, bài giảng và quá trình hướng dẫn sinh viên và học viên từ
bậc SĐH sẽ bị vào lối mòn, khó có khả năng tiếp cận tri thức mới; đó là chưa nói đến loại tri
5
thức gốc (“authentic”) của người đứng trên bục giảng. Vì vậy, công việc nghiên cứu chính là một
cách để cập nhật với tri thức mới.
Hướng dẫn SĐH cũng không chỉ gói gọn trong giảng dạy mà nó phải có mục tiêu cụ thể
hướng đến các hoạt động khoa học. Vì thế, các giáo sư hướng dẫn phải có khả năng dẫn dắt các
nhóm nghiên trẻ hơn để dần tạo ra truyền thống và tính bền vững của hoạt động nghiên cứu.
Hiện nay, liên tiếp xuất hiện các vấn đề nóng bỏng trong chất lượng khoa học không chỉ
của học viên, nghiên cứu sinh, mà cả các giảng viên, giáo sư hướng dẫn, tác động mạnh đến uy
tín của ngành giáo dục, thậm chí gây tổn thất tới nghề nghiên cứu khoa học – một nghề được trao
sứ mệnh cao quý là mở đường cho ánh sáng tri thức đến với xã hội.
Sự cần thiết:
Như vậy, câu hỏi trực diện “CBQT cần để làm gì?” có thể suy thẳng ra lời đáp từ những
điểm đã nêu trong “bối cảnh” vừa trình bày phía trên:
CT1. Để trả lại sự tôn trọng và uy tín nghề nghiệp cho công tác nghiên cứu khoa học
(NCKH) vốn rất nhiều gian nan, nhưng cũng rất quý, và “đẹp”.
CT2. Nhằm cải thiện vị trí, nâng cao năng lực chuyên gia của nhà giáo/nhà khoa học.
CT3. Giúp cải thiện khả năng tiếp cận các nguồn tài trợ khoa học trong nước và quốc
tế, một cách đàng hoàng, sòng phẳng.
CT4. Bổ sung một lượng tri thức “gốc” và tạo ra thẩm quyền gốc (“authentic”) để giảng
dạy và trao đổi với đồng nghiệp nhiều nơi.
CT5. Đủ kỹ năng, cập nhật vấn đề và khuynh hướng hiện đại, đủ năng lực chuyên gia
để đào tạo các thế hệ chuyên gia trong tương lai (ta thường gọi là “máy cái”).
CT6. Tạo được thế cân bằng và quan hệ hợp tác quốc tế tương xứng trong công việc
NCKH, dựa trên thương hiệu quốc tế về nghiên cứu được thừa nhận.
CT7. Gây dựng niềm tin với công chúng, xã hội và đặc biệt quan trọng là giới chức
chính sách (bao gồm cả những chính sách khoa học).
→ Vậy công bố bao nhiêu bài nghiên cứu chất lượng thì có thể được xem là đã “khởi nghiệp
thành công” nghề nghiên cứu? Câu trả lời: “Quy tắc Krugman mở rộng”.
6
2. Xác định nội dung nghiên cứu và những đóng góp của nghiên cứu
Bản chất của NCKH là trả lời một số câu hỏi quan trọng. Theo quy tắc chung của tiếp cận
tri thức, việc trả lời đó được tiến hành qua việc trả lời một số lượng lớn hơn các câu hỏi nhỏ hơn,
đỡ khó hơn, và liên quan qua một logic tạm gọi là “hợp lý cực đại”.
Chúng ta bắt đầu với ý niệm chung nhất về “nội dung nghiên cứu”, một khái niệm dễ nói
nhưng không dễ hiểu, và nhiều khi tù mù, nằm ở khoảng mờ, cần dùng đến rất nhiều kinh
nghiệm và được bố trí theo cách đôi khi khá là “nghệ sĩ” (tham khảo: Vuong & Napier, 2017).
Nội dung nghiên cứu?
Nội dung nghiên cứu là một cụm từ “gộp” bao hàm những khái niệm thành phần, rất
quan trọng như sau:
• Bối cảnh ra đời nghiên cứu là gì? (Quan sát hay câu chuyện hay nghiên cứu nào trước đó
dẫn tới ý tưởng này?) – Tương ứng với phần “Introduction” trong bài.
• Xưa nay hướng nghiên cứu này có gì hay, đáng quan tâm, hữu ích, và còn yếu/thiếu gì? –
hay “Literature Review”.
• Bạn có suy nghĩ, quan sát đáng kể, dữ liệu và/hoặc kết luận nào mà giới khoa học cần
phải biết đến (cũng là chứng minh raison d’être của bản thảo/công bố) – Phần
“Materials” hoặc “Data”.
• Một vài thông điệp quan trọng nhất làm sáng tỏ một vài khúc mắc, đính chính hiểu biết
sai (kể cả về phương pháp luận) – Mục “Results” và/hoặc “Discussion”.
• Dự đoán ai sẽ là người cần đến hiểu biết này, và cách sử dụng thế nào? – Phần
“Implication”.
• Liệu hướng này còn đi đến đâu nữa? – Mục “Conclusion”.
Có thể thấy, toàn bộ các khái niệm thành phần của nội dung nghiên cứu tương ứng với
một phần quen thuộc trong một bài nghiên cứu cụ thể. Trả lời được các câu hỏi này, nghĩa là ta
đã có một dàn ý sơ lược.
*Lưu ý: Trong nhiều tình huống cuộc sống thật, khi giao tiếp với các hãng tư vấn, họ
cũng thường sử dụng từ “nghiên cứu” (“research”) để chỉ một báo cáo kinh doanh, kiểu như
“market research”, hay “investment research”, nhưng chúng không thuộc phạm trù nghiên cứu
chúng ta đang bàn đến, “academic research”. Thực chất chúng là các báo cáo đánh giá.
7
Xác định nội dung là xác định cái gì?
Việc xác định nội dung thực chất là tìm ra cho mình câu trả lời, trước tiên và trên hết, của
chính bản thân mình về những gì muốn làm, muốn thấy xuất hiện trong bản thảo, và muốn thuyết
phục độc giả, đồng nghiệp và các ban biên tập rằng: “Hàng hóa tôi làm ra nên được bầy trên kệ.”
Như vậy, xác định nội dung được chuyển hóa từ phần trình bày phía trên về nội dung
nghiên cứu, thành các hoạt động cụ thể, nhằm biết được chính xác cái gì sẽ hoàn thành và gửi
đến độc giả (nên xem công chúng, đồng nghiệp, các cây bút phản biện, các ban biên tập, sếp,
vợ/chồng con cái... đều như độc giả cần thuyết phục).
• Tôi sẽ rà soát bao nhiêu tài liệu? Tôi sẽ có xu hướng tìm ra điểm nào còn khuyết
thiếu/yếu kém trong tàng thư khoa học để xắn tay vào làm? Trong những thứ tôi rà soát
được, liệu có những điều gì đáng chú nhất, và chúng nên được sắp thứ tự ưu tiên thế nào
thì tốt cho nhận thức? Có cách gì sáng tạo và thông minh hơn để rà soát lý thuyết tổng
quan hay không? Bài nghiên cứu “On the sustainability of co-authoring behaviors in
Vietnamese social sciences: A preliminary analysis of network data” trên tạp chí
Sustainability năm 2017 đã rà soát 80 tài liệu về chủ đề bền vững nói chung và cách các
nhà khoa học áp dụng khái niệm bền vững trong các bối cảnh khác nhau (Ho, Nguyen,
Vuong & Vuong, 2017).
• Data của tôi có đáng kể không, đáng tin cậy không, và có thể chứng minh tầm quan trọng
của chúng không? Có cách trình bày data nào hợp lý, và nếu sáng tạo thì càng tốt, để cho
thấy khả năng “kể chuyện” của data? Ví dụ bài nghiên cứu về tam giáo đồng nguyên đã
“dữ liệu hóa” các câu chuyện cổ tích quen thuộc và nhìn nhận chúng dưới lăng kính
thống kê (Vuong et al., 2018).
• Tôi có suy nghĩ gì sáng tạo, bất ngờ, hay sâu xa hơn (so với những nghiên cứu đã từng
đọc được) mà không nên bỏ qua, cần được ghi lại? Tôi tình cờ phát hiện thấy vấn đề về
giá của khoa học, đặc biệt là trong nền kinh tế như Việt Nam mà chưa có nhà khoa học
nào đề cập đến? Những bệ phóng hẹp nhưng mạnh mẽ này hoàn toàn có thể thuyết phục
được một tạp chí trong hệ thống xuất bản hạng nhất như Nature Research chấp thuận (ví
dụ: Vuong, 2018).
• Có một (vài) quan sát nào (có bằng chứng là tốt nhất) khiến một chuyên gia trong ngành
khi đang đọc phải dừng lại ngẫm nghĩ không? Sau nhiều lần trả lời phản biện, những kinh
8
nghiệm đó đã được phát triển thành một bài quan điểm (viewpoint) trên tạp chí European
Science Editing (Vuong, 2017a).
• Những chỗ tắc nghẽn, thách thức, khó khăn tưởng chừng như khó vượt qua nhất, lại có
thể là cơ hội tốt nhất để dẫn đến một tác phẩm được đánh giá cao (xem: Vuong & Napier,
2017)
• Những câu trả lời có giúp mang đến một vài hiểu biết gì khá thú vị, mới và có ích? Làm
sao để những câu trả lời đó được đặt vào trong một khuôn khổ hợp lý, cân đối, ngôn ngữ
trong sáng và dễ hiểu, không chỉ với chuyên gia/đồng nghiệp mà cả những người có nền
tảng kiến thức vừa phải (vừa đủ để đọc tài liệu kỹ thuật).
• Xác định khả năng ảnh hưởng của kết quả, và chỉ ra một vài xu hướng có thể mở rộng
việc tìm tòi hiểu biết mới xung quanh kết quả/kết luận được trình bày trong bài. Có thể
lấy điểm tựa đầu tiên là dự báo cho chính hành vi nghiên cứu của mình (với giả định rằng
mình có thời gian, nguyện vọng và dữ liệu để tiếp tục khai thác). Ví dụ, nghiên cứu trên
tạp chí Societies đưa ra những kết quả ban đầu sau khi phân tích ảnh hưởng của các yếu
tố xã hội và nhân khẩu học đến năng suất khoa học của các nhà nghiên cứu KHXH Việt
Nam. Các kết quả ban đầu đã đưa ra những gợi ý về các chính sách khoa học (Vuong et
al., 2018). Đối với dự án, thì kết quả và cả thiếu sót của bài đó đã đặt ra các hướng phát
triển cho việc nghiên cứu và mở rộng dữ liệu.
Làm thế nào để xác định hợp lý được nội dung
Chắc chắn là có nhiều cách khác nhau trả lời câu hỏi này. Cách sau đây chỉ là một, và
xuất phát từ quan sát cộng đồng, kèm theo trải nghiệm bản thân.
Trước hết, suy ngẫm đủ lâu và đủ kỹ về ý định và câu hỏi nghiên cứu sơ khởi của bản
thân. Đây là công đoạn không thể vội vã. Đi tắt khâu này sẽ dẫn đến “sloppy science”, “shoddy
science” và thậm chí “pseudo-science”. Câu hỏi đặt ra là vậy làm sao để biết mình đã suy ngẫm
đủ kỹ? Câu trả lời chỉ có thể tìm thấy khi chúng ta bắt đầu làm việc: trao đổi với đồng nghiệp, rà
soát kĩ các lý thuyết, viết nháp những dòng đầu tiên … Thông qua những công việc đó, chúng ta
sẽ có được sự phản ánh tương đối về suy nghĩ của mình và có thể đưa ra những đánh giá tương
đối. Nên lưu ý rằng thời gian có thể kéo dài đến hàng năm. Ví dụ George Orwell mất 6 năm ròng
để tìm ra cách viết cho tác phẩm Animal Farm (1945); một tác phẩm ngắn đã đưa ông trở thành
đại văn hào của nhân loại.
9
Tiếp theo là cần kiên nhẫn đọc các nghiên cứu liên quan, tập trung vào những tài liệu có
giá trị cao.
→ Vậy làm sao để biết một tài liệu có giá trị cao? Số lượng trích dẫn, uy tín của tác giả,
gợi ý của đồng nghiệp, uy tín của tạp chí … các thông tin này là hữu ích để đánh giá sơ
bộ. Đi sâu hơn, chúng ta phải tìm được điểm ấn tượng của tài liệu: dữ liệu, phương pháp
có gì đặc biệt; phần tổng quan tình hình nghiên cứu có gì lí thú không, thảo luận có điểm
gì đáng chú ý …
→ Vậy làm sao để biết đọc bao nhiêu tài liệu là tương đối đủ? Điều này phụ thuộc vào
từng ngành và bối cảnh cụ thể. Ví dụ nghiên cứu về kinh tế tại Việt Nam sẽ có số lượng
tài liệu nhiều hơn so với nghiên cứu về mỹ thuật tại Việt Nam.
Có thể tạm rút ra rằng, đọc là các tài liệu hữu hiệu nhất để bổ sung nền tảng. Nếu bạn
không biết bắt đầu từ đâu và nên đọc như thế nào, các bạn hãy bắt đầu với một tài liệu bất kì và
dựa trên phần rà soát tổng quan và trích dẫn của tài liệu đó để truy tìm các tài liệu khác. Hãy
tham khảo thêm tại https://sc.sshpa.com/post/1038.
Thứ ba, rút ra vài câu trả lời rất quan trọng sau đây cho bản thân mình và cho số phận bản
thảo đang làm:
→ Với kiến thức đã thấy trong kho tàng, cộng với vấn đề câu hỏi cuộc sống, mối quan
tâm nghiên cứu đương thời, chỗ nào là điểm “cảm thấy” có thể đóng góp được, và hoàn
thành một cách hiệu quả? *Xin lưu ý: để có thể “cảm thấy” thì cần rất nhiều trải nghiệm
và cả sự bầm dập của cảm nhận nhầm và bị đuổi ở vòng gửi xe đạp.
→ Phạm vi của vấn đề, câu hỏi mình muốn xử lý rộng tới đâu (bao nhiêu khía cạnh liên
quan) và sâu tới đâu (sử dụng kỹ thuật gì để bắn phá? súng lục hay đại bác hay bom
nguyên tử?)
→ Những câu hỏi khó nhất về giá trị của suy nghĩ, giá trị của dữ liệu và giá trị (có thể có)
của kết quả là gì? Ta có thể vượt qua được không, nếu bị phản biện khoét đúng vào
những chỗ mong manh, dễ vỡ đó? *Xin lưu ý: nếu câu trả lời trung thực là “Chắc chắn
tôi vượt qua được” thì xin chúc mừng. Đừng chần chừ gì nữa, bắt tay vào một khuôn khổ
nội dung bao hàm tối đa các câu hỏi và câu trả lời.
10
→ Hạn chế lớn nhất về suy nghĩ, quan sát và dữ liệu đang sử dụng cho công việc nghiên
cứu này là gì? *Xin lưu ý: Các hạn chế này góp phần đóng gói phạm vi nội dung xác
định. Trên đời này không có nghiên cứu nào mà không có hạn chế, chỉ là có nói ra hay
không mà thôi.
Thứ năm, dành thời gian và công sức chuẩn bị data thật tốt; đồng thời cũng không nên bị
ám ảnh rằng dữ liệu tốt là có nhiều dữ liệu, hay bộ dữ liệu có rất nhiều đặc tính thống kê
(attributes).
→ Một phần rất quan trọng của xác định phạm vi nội dung nằm ở data. Lấy ví dụ căn
bản, bạn không thể nghiên cứu vấn đề toàn cầu mà chỉ có data của Việt Nam được.
→ Một phần rất quan trọng của xác định phạm vi nội dung nằm ở khả năng cấu trúc data
đó. Có những loại data có khả năng được cấu trúc hóa để trở nên linh hoạt hơn trong quá
trình phân tích. Nhưng có những loại thì rất cứng nhắc, chỉ cho phép tiến hành một số
phép tính toán thống kê đơn giản.
• Một ví dụ là cùng data về mối quan tâm trên Facebook: Đếm số LIKE và sự liên kết
của LIKE là hai loại data khác nhau, cấu trúc khác nhau, và khả năng biểu đạt hoàn
toàn khác nhau.
→ Nếu không phải là loại data có thể áp dụng các phương pháp thống kê mà các phương
pháp định tính phân tích sâu, phân tích nội dung thì cần phải có câu hỏi nghiên cứu chắc
chắn và nắm vững khung lí thuyết. Data cũng cần phải đảm bảo phù hợp và đầy đủ với
phạm vi nghiên cứu.
Làm thế nào để tự mình đánh giá về kết quả và đóng góp của nghiên cứu làm ra
→ Đọc 3 lần bản thảo cuối cùng, xem đến hết lần 3, bản thân mình có còn thấy ý nghĩa
hay hứng thú nữa không. Sức hấp dẫn còn lại sau 3 lần đọc (và nhiều tháng cầy trên bản
thảo) mà đáng kể thì bạn rất đáng chúc mừng. Đằng sau sức hấp dẫn đó là kết quả và
11
đóng góp khả dĩ. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý đặc biệt với những người mắc chứng bệnh
“tự yêu bản thân thái quá” (narcissism). Với họ, technique này không có tác dụng.
→ Đối chiếu với các kết quả đã công bố, gần và liên quan trực tiếp tới kết quả bản thân,
để xem sức thuyết phục ra sao, chất lượng lập luận có ngang bằng. Đặc biệt chú ý tới các
tác giả đồng hạng. Ví dụ: không nên so với một tác giả trưởng thành đã có những thành
tích danh giá, hay được cộng đồng xác nhận uy tín chuyên gia bậc nhất.
→ So sánh mức độ tương thích của kết quả với các nghiên cứu đã công bố, trên các tạp
chí chất lượng tốt, cùng loại (nếu có), tìm được nghiên cứu có cùng cấu trúc dữ liệu thì
càng tốt.
Có hai khả năng xảy ra:
a) Tương thích với các kết quả gần đây, nổi trội, và tương thích luôn với lý thuyết
nền, thì yên tâm;
b) Không tương thích một chút nào với cả kết quả gần, liên quan, lẫn lý thuyết, thì
cần tiếp tục quan sát. Nếu kiểm tra lập luận chuẩn xác, logic dữ liệu tốt, cách xử
lý thống kê tốt, và việc rút ra đánh giá hợp lý thì thật đáng chúc mừng: Chúng ta
đang đứng trước cơ hội đóng vai “black sheep”.
Bắt tay vào viết nghiên cứu nghiêm chỉnh là một cách đánh giá rất “hiệu quả”:
Để viết khởi đầu và kết thúc viết nghiên cứu, thuận lợi, nên theo quá trình 4 bước – dễ
thực hành, dễ nhớ – của Angel Borja (2015), viết trên mục cố vấn khoa học của Elsevier:
1. Dành nhiều thời gian suy nghĩ về chủ đề định trình bày. Đừng vội triển khai ngay
những suy nghĩ đầu tiên. Hãy nghĩ nhiều ngày, thậm chí nhiều tuần. Nghĩ tới, nghĩ lui, lật
đi lật lại vấn đề cho thật ngấm.
2. Hãy dùng suy nghĩ và dữ liệu (nếu đã có) để chuẩn bị các hình ảnh, sơ đồ, đồ thị, và
các bảng dữ liệu. Chúng là những nguyên liệu vô cùng quan trọng.
3. Thế rồi bắt tay viết khẩn trương, viết nhanh nhất có thể. Viết như thể đọc lên thành
lời những suy nghĩ của mình. Ghi xuống mọi thứ có thể nghĩ, dù có thể lộn xộn ban đầu,
có thể sai ngữ pháp, chính tả, bất chấp cả phong cách chưa chuẩn và từ ngữ chưa mực
thước.
12
4. Quay vào việc sửa lỗi, viết lại các đoạn văn, chỉ khi nào toàn thể các đoạn văn và các
ý đã nằm trên giấy.
*Lưu ý đáng giá: Nếu có vài tác giả cùng tham gia dự án, đừng chia việc soạn bản thảo cho
nhiều người. Hãy chủ động hoàn thành bản đầu tiên, một tay mình xử lý toàn thể. Các đồng tác
giả có đóng góp hiệu quả nhất chỉ khi bản thảo đã xong, và họ bắt tay vào chỉnh sửa, góp ý, bổ
sung thêm đoạn văn mới, ý tưởng riêng. Khi mời đồng tác giả tham gia, hãy yêu cầu sử dụng tính
năng "track-change" để biết ai đã sửa gì, và đảm bảo tính chỉnh thể của văn bản khoa học.
3. Cấu trúc chuẩn của một nghiên cứu quốc tế
Trước tiên, bài nghiên cứu nào cũng có tiêu đề (hay tựa đề). Theo gợi ý James Hartley
(2018) – giáo sư tại School of Psychology, Keele University – thì có 3 loại cấu trúc và 13 kiểu
viết tiêu đề. Tiêu đề rất quan trọng, vì nó là cửa ngõ của nội dung, và phần nào nói lên tổng quan
ý tưởng của nghiên cứu. Đôi khi tiêu đề là hướng nội dung, lúc khác là câu trả mạch lạc, cũng có
khi là câu hỏi. Ví dụ, “Serendipity as a Strategic Advantage?” (Vuong & Napier, 2013) hoặc
“Are student flows a significant channel of R&D spillovers from the north to the south?” (Le,
2010) là những dạng tiêu đề câu hỏi. “Survey data on Vietnamese propensity to attend periodic
general health examinations” (Vuong, 2017c) là dạng tiêu đề nói rõ nội dung của bài còn
“Exploring Vietnamese co-authorship patterns in social sciences with basic network measures of
2008-2017 Scopus data” (Ho et al., 2017) là dạng tiêu đề nêu lên hướng nội dung.
Có cấu trúc chuẩn kiểu “one size fits all” không?
Cấu trúc một bài báo quốc tế phụ thuộc vào mấy yếu tố sau đây:
• Loại bài định viết (original research, review article, research letter, commentary, book
review, book chapter, essay, short communications, data article, v.v..). Ví dụ: Book
review có thể tham khảo Chau B. Vu (2017) hoặc Truong Van Dao (2013); Book
chapter có thể xem Pham Quang Minh (2015), Giang Thanh Long (2012) hoặc Bui
Thanh Huong và Le Tuan Anh (2017). Tham khảo thêm về 6 loại ấn phẩm và 8 loại
13
• Loại vật liệu có để xây dựng nên kết quả (mức độ đậm đặc của data, mức độ lý thuyết
hóa, có phải khai triển mô hình thống kê mới, có phải chứng minh một vài định đề
hay bổ đề nào liên quan, có sử dụng các hình ảnh nghiên cứu nguyên gốc...). Ví dụ
Nghiên cứu “Do minimum wages affect firms’ labor and capital? Evidence from
Vietnam” (Nguyen, 2017) thì lấy vật liệu từ Tổng cục thống kê và các phương pháp
thống kê để tính toán kết quả. “Nostalgia for the New Oldness: Vietnamese
Television Dramas and National Belonging” (Giang, 2014) thì áp dụng khung lý
thuyết của Foucault và dữ liệu nội dung từ hai bộ phim truyền hình.
• Thói quen của ngành (ngành giáo dục khác với y, kinh tế hay vật lý).
→ Về cơ bản, không nên cố tạo ra một kiểu mẫu “one size fits all” cho các nghiên cứu của
mình. Hãy để tình huống quyết định cách trình bày.
→ Tôn trọng các nguyên lý căn bản của công việc biểu đạt kết quả khoa học là điều đáng
quan tâm nhất.
Cấu trúc phổ biến nhất?
→ IMRAD (Ví dụ: Ho et al., 2017)
Cấu trúc phổ biến trong KHXH&NV?
→ ILHMDRC (Ví dụ: Vuong, 2015)
Cấu trúc nào là đẹp nhất?
→ Là cấu trúc được chấp thuận công bố?
Độ dài?
“A good speech should be like a woman’s skirt; long enough to cover the subject and
short enough to create interest.” ― Winston S. Churchill.2
(Tuy câu nói này hay, và dễ nhớ, dễ áp dụng, nhưng chớ có dại mà sử dụng trong văn bản khoa
học, vì sẽ bị nhiều tay biên tập coi là kiểu viết sexist, bị kiểm duyệt nghiêm ngặt, nhất là các tạp
chí có ban biên tập nữ!)
→ Quy tắc câu văn? Một số thông tin dưới đây có thể có ích trong quá trình cân nhắc để
lựa chọn phong cách phù hợp cho bản thân.
2 https://www.goodreads.com/quotes/421900-a-good-speech-should-be-like-a-woman-s-skirt-long
14
Một vài gợi ý về cách viết câu văn:
a) Câu văn trực tiếp đi thẳng vào chủ đề và ngắn luôn có lợi.
b) Các câu văn dài không làm cho bài nghiên cứu trông có điệu bộ “chuyên nghiệp” hơn;
thực tế, chúng chỉ gây ra sự bối rối và hiểu nhầm.
c) Độ dài trung bình của câu tiếng Anh trong các nghiên cứu xuất bản ngày nay nằm trong
khoảng 12-17 từ.
d) Hãy nghĩ thế này: Độc giả đọc một câu trong một hơi thở. Câu văn dài cũng tương tự như
bóp cổ người đọc!
Một vài gợi ý về cách viết đoạn văn:
a) Câu mở đầu đoạn nên là câu chủ đề.
b) Câu chủ đề nên dùng lời văn của bản thân, không nên dùng trích dẫn của người khác.
c) Trích dẫn ở câu mở đầu có thể làm suy yếu ý kiến của nhà nghiên cứu, vì thế trích dẫn
nên được dùng ở các câu sau để thêm sức mạnh cho luận điểm được nêu.
d) Câu kết đoạn để tổng kết lại luận điểm và ý kiến củng cố nó ở trong đoạn văn.
15
e) Cách kiểm tra một bài đơn giản là đọc tất cả các câu mở đầu cùng nhau như là một đoạn
văn. Nếu đoạn văn đó đầy đủ ý của bài và dễ hiểu thì có thể nói đấy là một bài văn tương
đối tốt.
Lưu ý về trình bày “References” / “Bibliography”
→ Quy định của tạp chí nơi gửi đăng luôn rõ ràng.
→ Mặc dù việc định dạng tổng thể bài nghiên cứu luôn xảy ra trước khi đăng (trong thời
kỳ sản xuất, gọi là paper in press, proofing), nhưng có những tạp chí trả lại bài (không
phải từ chối, mà để hoàn thành theo tiêu chuẩn tối thiểu) gọi là “unsubmit” các bản thảo
không tuân thủ yêu cầu trích dẫn.
→ Nói chung, người đọc (biên tập hay người bình duyệt bài) đều thích các bài được trình
bày sạch sẽ, nhất quán về chuẩn mực trình bày từ đầu tới cuối. Do đó, trình bày tài liệu
tham khảo chu đáo có tác dụng tốt.
4. Các qui tắc, chuẩn mực đạo đức khi viết bài báo quốc tế
Quy tắc chung:
→ Ta đang bàn đến một loài khủng long bạo chúa có tên là “COPE”, xin mời chiêm
ngưỡng: https://publicationethics.org/
Chuẩn mực tự đặt ra: vừa đủ cho công việc viết bản thảo để nộp đăng
→ Tổng quát: đừng để ban biên tập và cây bút bình duyệt “nhấc mũ chào”.
→ Mượn đồ phải trả (không cầm nhầm của người khác)
→ Có sao nói vậy (không bịa để tăng phần kích động)
Chuẩn mực của ấn phẩm / của ngành nghề
Một số yếu tố làm nên khung cảnh khá bao quát của chuẩn mực đạo đức ngành nghề / ấn
phẩm nói chung:
→ Nhận thức về “Misconduct”, và hậu quả kèm theo: Vd, https://sc.sshpa.com/post/2118
→ Tính tổn thương của bên liên quan
→ Xung đột lợi ích
→ Quyền tác giả và người đóng góp
16
→ Bảo hộ tài sản trí tuệ
→ Khiếu nại và phúc tra
→ Dữ liệu và điều kiện tái lập kết quả
→ Đạo đức liên quan tới quá trình peer-review
→ Hiệu chỉnh sau công bố, “correction” “corrigendum” “errata”
Chuẩn mực của các nhóm “elite” – tức là những nơi đủ mạnh để tự mình đặt ra chuẩn riêng
(hoặc đi trước thiên hạ)
→ Quy định chuẩn mực kỹ thuật không có dấu hiệu vi phạm (ví dụ ảnh gốc của nghiên
cứu)
→ Công bố dữ liệu mở + computer code (Gerwin, 2016 ; Vuong, 2017b)
→ Post-publication review và chuẩn mực rút bài (retraction note)
→ Nhóm « elite » quen thuộc : Nature Research journals, Science journals, PNAS,
CellPress journals, the Lancet Journal, New England Journal of Medicine, JAMA, v.v..
và một số lượng nhỏ các tạp chí thuộc Nature Index.
Một vài trường hợp vi phạm, sơ suất, và hậu quả:
• Vụ TS. Yoshiki Sasai của RIKEN tự vẫn ở tuổi 52 và trách nhiệm của giới truyền thông
• Nhà khoa học có đến 21 bài nghiên cứu bị rút khỏi tạp chí sau khi lớn tiếng đòi đưa tạp
• Nhà sinh học Yoshinori Watanabe của ĐH Tokyo bị sa thải vì ngụy tạo dữ liệu
Thậm chí còn có trường hợp đáng tiếc như bài đăng trên một tạp chí rất khó công bố,
European Journal of Clinical Nutrition, do Nature xuất bản (nhóm npj) đã bị rút bởi chính các
tác giả chỉ vì một nguyên nhân rất đáng tiếc và khá buồn cười: các tác giả nghiên cứu một loại
protein trong sữa, và đăng được bài. Nhưng sau đó, vì ý kiến cộng đồng, cần kiểm tra dữ liệu thì
lưu trữ không tốt, bị yêu cầu lấy lại mẫu. Rất tiếc, sau khi qua thời kỳ chăm con thì các bà mẹ lúc
17
trước tự nguyện cung cấp mẫu sữa không còn khả năng cung cấp lại nữa. Các tác giả đành phải
Tại Việt Nam, có thể tham khảo hai bài nghiên cứu gần đây: “Academic integrity in
higher education: The case of plagiarism of graduation reports by undergraduate seniors in
Vietnam” (Tran, Huynh & Nguyen, 2018) và “Student plagiarism in higher education in
Vietnam: an empirical study” (Do Ba et al., 2017) để thấy được sự nghiêm trọng của vấn đề
“đạo” trong giáo dục và khoa học.
Bây giờ nói về phẩm giá của những tác phẩm hạng nhất:
Theo Virginia Gewin, trên Nature: “How to write a first-class paper” ngày 28-2-2018
(Gerwin, 2018), thì:
1. Thông điệp chính của kết quả nghiên cứu phải được chuyển tải rõ ràng, mạch lạc. Để
tránh bị đứt mạch, nên chú ý đưa dữ liệu và những tính toán không cần nằm trong nội
dung vào phụ lục. Giữ cho nội dung chính tập trung vào thông điệp mạnh nhất, đáng chú
ý nhất của kết quả. Thảo luận phải vững vàng. Luôn tồn tại một ranh giới mong manh
giữa việc đoán biết ảnh hưởng của kết quả và bằng chứng rõ rệt về ảnh hưởng. Trước tình
huống đó, không nên quá lan man về phía chưa rõ ràng, và khống chế mức độ thảo luận
vừa phải, dè dặt và tỉnh táo.
2. Thượng tôn cấu trúc. Cấu trúc mà sai, chẳng thể có kết quả tốt. Đặc biệt quan trọng là
cấu trúc hướng độc giả tới một mệnh đề kết quả quan trọng nhất. Mọi thứ xoay quanh đó.
Đồng thời, cần dẫn dắt độc giả đủ tốt đi đến điểm họ sẵn sàng đón nhận lập luận và kết
quả khoa học. Cấu trúc cần làm được việc ấy. Tựa đề bài phải làm được việc quan trọng
nhất ấy.
3. Trình bày vấn đề với mức độ tự tin tốt nhất. Cụ thể, phải mạch lạc chỉ ra: “Điểm mới
đáng chú ý là gì”. Thường các tác giả không đủ tự tin về kết quả, nên giọng văn mang
tính chất “phòng thủ” hoặc đi kèm theo quá nhiều điều kiện ràng buộc mức độ tin cậy của
kết quả. Chúng gây cảm giác kết quả kém tin cậy, và tác giả không dám chắc về công
việc của mình.
4. Cẩn thận với những danh từ nửa sống nửa chết “zombie nouns”. Hầu hết các đoạn văn
tẻ nhạt, nặng nề, khô khan và trừu tượng.
18
5. Vứt bớt đi những thứ tạo nên xu hướng lạm dụng lối nói bóng bẩy. Mục tiêu của nghiên
cứu là công bố kết quả khoa học, chứ không phải tô vẽ văn cảnh.
6. Cần biết cách hướng đến công chúng rộng rãi, chứ không chỉ thỏa mãn những người
gác cửa ấn phẩm.
5. Rà soát các nội dung của bản thảo
Dẫn nhập
Kiểm tra độ hợp lý của bối cảnh tạo nên vấn đề. Thường sau một lượt viết bản thảo dài
ngày, quay lại phần mở đầu sẽ có những phần, hoặc logic mở đầu bị “sái”. Đây là lúc chỉnh sửa,
thay thế hoặc thậm chí bỏ hẳn.
Trong một số trường hợp có “câu chuyện” thì cũng là lúc để tính toán sao cho lựa chọn
câu chuyện nào tiêu biểu để có được ấn tượng ban đầu hiệu quả nhất với ban biên tập và phản
biện. (Về lâu dài là với độc giả và cơ hội được tái sử dụng qua các trích dẫn nghiên cứu về sau.)
Literature review
Các lý thuyết và hướng dẫn cho việc rà soát tổng quan lý thuyết hiệu quả tương đối sẵn
trên Internet và có chất lượng tốt. Tuy nhiên, từ góc độ người sản xuất bản thảo, việc rà soát sẽ
giúp củng cố vài yếu tố quan trọng sau:
→ Logic tổng thể của các vấn đề được review, các tài liệu sử dụng trong mỗi vấn đề đó.
→ Cân đối giữa các loại tài liệu: siêu ảnh hưởng, rất có ích với bài, và mới nhiều tiềm
năng. Điểm này ít tác giả hướng dẫn rà soát tài liệu nói, nhưng lại là thực tế và có tác
dụng tốt.
→ Phương pháp rà soát tổng quan lý thuyết. Hiện tại, thường người ta chỉ ám chỉ 2 tiếp
cận chính: a) “Chronology” (theo thời gian, vd Katz, 2003); b) “Thematic review” (theo
chủ đề, vd Vuong & Napier, 2014). Tuy nhiên, đây không phải tất cả. Review hoàn toàn
có thể tiếp cận theo hướng data có cấu trúc. Nghĩa là, lượng hóa lượng data định tính để
tìm hiểu tính hợp quy tắc thống kê của các văn bản nghiên cứu.
→ Kết nối của phần review đến câu hỏi nghiên cứu, góc tiếp cận vấn đề và phương pháp
để giải quyết. Các đoạn chuyển mạch sau khi kiểm tra tốt sẽ mềm, mượt và tự nhiên.
19
Tải về để xem bản đầy đủ
27 trang
07/04/2022
4520
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Kỹ năng tổ chức và triển khai nghiên cứu tiếp cận chuẩn mực công bố quốc tế", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- ky_nang_to_chuc_va_trien_khai_nghien_cuu_tiep_can_chuan_muc.pdf
