Giáo trình Vận hành máy điện - 90h - Ngành/nghề: Vận hành thủy điện

ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH LÀO CAI

TRƯỜNG CAO ĐẲNG LÀO CAI

GIÁO TRÌNH NỘI BỘ

MÔN HỌC/MÔ ĐUN: VẬN HÀNH MÁY ĐIỆN - 90H

NGÀNH/NGHỀ: VẬN HÀNH THỦY ĐIỆN

(Áp dụng cho trình độ: Trung cấp).

LƯU HÀNH NỘI BỘ

Lào cai, năm 2019

- 1 -

TUYÊN BỐ BẢN QUYỀN

Tài liệu này thuộc loại sách giáo trình nên các nguồn thông tin có thể được phép

dùng nguyên bản hoặc trích dùng cho các mục đích về đào tạo và tham khảo.

Mọi mục đích khác mang tính lệch lạc hoặc sử dụng với mục đích kinh doanh thiếu

lành mạnh sẽ bị nghiêm cấm.

LỜI NÓI ĐẦU

Giáo trình Vận hành máy điện được biên soạn trên cơ sở chương trình khung của nghề

Vận hành thủy điện, giáo trình được viết cho đối tượng đào tạo hệ Cao đẳng nghề và

trung cấp nghề ở sơ cấp nghề có thể sử dụng được.

Vận hành máy điện là một trong những tập bài giảng chuyên môn nghề quan trọng trong

chương trình đào tạo hệ Cao đẳng và trung cấp nghề vận hành thủy điện.Vì vậy tập bài

giảng đã bám sát chương trình khung của nghề nhằm đạt mục tiêu đào tạo của nghề đồng

thời tạo điều kiện cho người sử dụng tài liệu tốt và hiệu quả.

Nội dung của giáo trình vận hành máy điện được biên soạn ngắn gọn, dễ hiểu bổ xung

nhiều kiến thức, đề cập những nội dung cơ bản, cốt yếu, nhằm đáp ứng yêu cầu nâng cao

chất lượng đào tạo phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa – Hiện đại hóa đất nước.

Giáo trình này dùng làm tài liệu giảng dạy và học tập cho các giáo viên và học sinh hệ

cao đẳng và trung cấp, nghề Vận hành thủy điện. Đồng thời cũng là tài liệu tham khảo

cho các giaó viên và học sinh ngành điện giảng dạy và học tập các hệ đào tạo ngắn hạn và

dài hạn khác ở trong trường.

Tuy tác giả đã có nhiều cố gắng khi biên soạn, nhưng giáo trình chắc không tránh khỏi

những thiếu sót mong nhận được sự đóng góp ý kiến quý báu của độc giả.

- 2 -

CHƯƠNG TRÌNH MÔ ĐUN

Tên môn học: Vận hành Máy điện

Mã số môn học: MĐ 19

Thời gian môn học: 90 giờ; (Lý thuyết: 32 giờ; Thực hành: 57 giờ; Kiểm tra: 1 giờ)

I. Vị trí, tính chất của mô đun:

- Vị trí: Môn học được bố trí sau khi học xong các môn học cơ sở và mô đun

Đo lường điện.

- Tính chất: Là mô học thực hành chuyên môn bắt buộc.

II. Mục tiêu mô đun:

1. Kiến thức:

- Trình bày được cấu tạo và nguyên lý làm việc của các loại máy biến áp,

máy điện một chiều và xoay chiều;

- Giải thích được các tính năng kỹ thuật của từng loại máy điện;

- Xác định được phạm vi ứng dụng của từng loại máy điện trong sản xuất,

truyền tải và sử dụng điện năng;

2. Kỹ năng:

- Lựa chọn được các khí cụ khống chế và dụng cụ đo thích hợp;

- Vận hành được các loại máy biến áp, máy phát điện, động cơ điện;

- Phán đoán và xử lý được các hiện tượng không bình thường xảy ra trong

khi vận hành các máy điện.

3. Năng lực tự chủ và trách nhiệm.

- Vận dụng được các kiến thức đã học vào công việc thực tế.

- Bảo đảm an toàn, tiết kiệm nguyên vật liệu khi bảo dưỡng và sửa chữa.

III. Nội dung môn học:

Thời gian (giờ)

TT

Tên các bài trong mô đun

Tổng

số

Lý

Thực

Kiểm

Tra

thuyết hành

1

2

Bài 1: Nhận biết các máy điện.

Bài 2: Vận hành máy biến áp.

4

24

4

2

8

2

1

2

16

2

1. Cấu tạo và công dụng của máy biến áp

2. Các đại lượng định mức

2

1

3. Nguyên lý làm việc của máy biến áp

4. Các chế độ làm việc của máy biến áp

2

1

2

1

- 3 -

5. Máy biến áp 3 pha

2

4

1

5

1

3

6. Đấu các máy biến áp làm việc song

song

8

6

1

7. Đấu nối, vận hành máy biến áp

Bài 3: Vận hành máy điện không

đồng bộ.

3

4

24

18

1

1. Khái niệm và phân loại

2

1

2

1

7

2. Động cơ không đồng bộ xoay chiều 3 pha

10

1

3. Động cơ không đồng bộ xoay chiều

một pha

12

2

10

Bài 4: vận hành máy điện đồng bộ.

1. Định nghĩa và công dụng

20

9

11

1

2. Cấu tạo và nguyên lý làm việc của

máy phát điện đồng bộ:

3

8

2

1

6

3. Máy phát điện đồng bộ làm việc song

song:

4. Động cơ và máy bù đồng bộ:

8

18

2

4

8

2

4

5

Bài 5: vận hành máy điện một chiều.

1. Đại cương về máy điện một chiều

2. Cấu tạo động cơ điện một chiều

10

2

3. Nguyên lý làm việc của máy phát

và động cơ điện một chiều.

4

2

4. Đấu nối, vận hành máy điện một

chiều.

10

2

6

Tổng cộng:

90

32

57

1

BÀI 1: NHẬN BIẾT CÁC MÁY ĐIỆN

- 4 -

1.Định nghĩa và phân loại máy điện.

1.1. Định nghĩa.

Máy điện là thiết bị điện từ, nguyên lí làm việc dựa trên hiện tượng cảm ứng điện từ.

Các bộ phận chính của máy điện gồm mạch từ (lõi thép) và mạch điện (dây quấn)

dùng để biến đổi dạng năng lượng như cơ năng thành điện năng (máy phát điện) hoặc

ngược lại biến đổi điện năng thành cơ năng (động cơ điện) hoặc dùng để biến đổi các

thông số điện như: biến đổi điện áp, dòng điện, tần số, số pha…. Ngoài ra còn một số bộ

phận khác như vỏ máy, tản nhiệt, giá đỡ…v.v…

Máy điện thường được sử dụng nhiều trong các nghành kinh tế công nghiệp, giao

thông vận tải, trong các dụng cụ sinh hoạt gia đình….

1.2. Phân loại máy điện.

Máy điện có nhiều loại được phân loại theo nhiều cách khác nhau: theo công suất;

theo cấu tạo; theo chức năng; theo nguyên lý làm việc …Tuy nhiên nếu dựa theo nguyên

lý biến đổi năng lượng ta có các loại máy điện sau:

*Máy điện tĩnh:

Là loại máy điện không có bộ phận thực hiện công bằng chuyển động cơ học

thường gặp là máy biến áp.

Máy điện tĩnh làm việc dựa trên hiện tượng cảm ứng điện từ do sự biến thiên từ

thông giữa các cuộn dây không có sự chuyển động tương đối với nhau.

Máy điện tĩnh thường dùng để biến đổi thông số điện năng. Do tính chất thuận

nghịch của các quy luật cảm ứng điện từ, quá trình biến đổi năng lượng điện có

tính chất thuận nghịch.

Ví dụ: máy biến áp biến đổi điện năng có thông số : U₁,I₁,f thành hệ thống điện U₂,I₂

,f

~

U₂,I₂,f

~

U₁,I₁,f

* Máy điện quay:

Là loại máy điện luôn có bộ phận chuyển động quay gọi là phần quay (Rô tor), phần

còn lại là phần tĩnh (Stator). Giữa phần tĩnh và phần quay có một khoảng cách nhỏ gọi là

khe hở không khí.

Nguyên lý làm việc dựa vào hiện tượng cảm ứng điện từ.

Máy điện quay thường dùng để biến đổi điện năng thành cơ năng( động cơ điện)

hoặc ngược lại biến đổi cơ năng thành điện năng(máy phát điện). Quá trình biến đổi có

tính thuận nghịch tức máy điện có thể làm việc ở chế độ máy phát điện hoặc động cơ

điện.

- 5 -

My pht

U,f

~

Động cơ

P_điện

P_cơ

-Sơ đồ phân loại máy điện thông dụng thường gặp

Máy diện

Máy biến áp

Máy diện có phần quay

Máy diện

xoay chiều

Máy diện

một chiều

Máy diện

Không

Máy diện

đồng bộ

Động cơ

không

đồng bộ

Máy

biến áp

Máy

phát

không

Động cơ

đồng bộ

Máy

phát

đồng bộ

Động cơ

đồng bộ

Máy

phát

đồng bộ

2. Các định luật điện từ dùng trong máy điện.

2.1. Lực từ .

Khi thanh dẫn có dòng điện chuyển động trong từ trường thì trong thanh dẫn sẽ chi

tác dụng một lực điện từ có trị số:

F_dt= BlI

+Trong đó:

B là cường độ tự cảm đo bằng T(tesla)

I là chiều dòng điện chạy trong thanh dẫn tính bằng A

v vận tốc chuyển động thanh dẫn m/s

α góc hợp bởi

Chiều sức lực điện từ xác định theo qui tắc bàn tay trái.

2.2. Hiện tượng cảm ứng điện từ:

F =BI l sin α

(I ,B) đt

- 6 -

1.2.1 Thí nghiệm và hiện tượng :

* Thí nghiệm:

S

N

S

N

- Một ống dây (có nhiều vòng dây)

- Một thanh nam châm.

- Một điện kế nhạy.

a,

* Tiến hành thí nghiệm :

b,

H×nh 20-2

Nối hai đầu của ống dây với điện kế , sau đó

Cho thanh nam châm di chuyển vào trong lòng ống dây, trong quá trình nam châm di

chuyển kim điện kế bị lệch đi chứng tỏ có s.đ.đ và dòng điện trong ống dây .Khi thanh

nam châm đứng yên kim điện kế lại chỉ 0. Rút thanh nam châm ra khỏi ống dâykim điện

kế lại lệch đi nhưng về phía ngược lại (Hình 20-2). đổi cực nam châm rồi lại làm thí

nghiệm tương tự thì kim điện kế lại lệch nhưng với ngược với phía lệch của cực nam

châm cũ.

1.2.2. Kết luận :

- Hiện tượng trên là hiện tượng cảm ứng điện từ s.đ.đ và dòng điện sinh ra trong trường

hợp đó được gọi là s.đ.đ và dòng điện cảm ứng . Bằng nhiều thí nghiệm khác có thể kết

luận như sau:

- Dòng điện cảm ứng (s.đ.đ cảm ứng) chỉ xuất hiện trong thời gian nam châm chuyển

động tương đối với ống dây,nghĩa là khi từ thông qua ống dây biến thiên (biến đổi).

- Dù nam châm chuyển dịch hay ống dây chuyển dịch thì cũng đều xuất hiện s.đ.đ cảm

ứng.

- Khi ống dây đặt trong từ trường của một dòng điện biến đổi thì ống dây cũng xuất hiện

dòng điện cảm ứng (s.đ.đ cảm ứng).

1.2.3 Định luật cảm ứng điện từ- Giải thích:

* Định luật : Khi từ thông qua cuộn dây biến thiên thì trongcuộn dây xuất hiện một s.đ.đ

cảm ứng .S.đ.đ cảm ứng chỉ xuất hiện khi từ thông biến thiên.

- 7 -

* Giải thích: Xét 1 dây dẫn thẳng chuyển

động trong từ trường đều B với tốc độ

không đổi v theo phương vuông góc với

đường sức từ

l

E

F

0

(hình 21-2). Trong các dây dẫn và các i

on dương. Khi dây dẫn chuyển động các

điện tử tự do và các ion dương cũng

chuyển động theo.

v

H × n h 2 1 - 2

Sự chuyển động của các điện tích là sự chuyển động của các điện tích dương tạo thành

dòng điện cùng chiều với phương chuyển động còn các điện tử sẽ tạo thành dòng điện có

chiều ngược lại, kết quả là các điện tích dương tương đương với một dòng điện có chiều

của v. Dòng điện này nằm trong từ trường B nên mỗi điện tích sẽ chịu tác động mộtlực F

có chiều xác định bằng quy tắc bàn tay trái nên chuyển dịch về phía phải của dây dẫn .

Các điện tử sẽ chịu tác dụng của Fo và dịch chuyển về đầu trái của dây dẫn .Lực tác dụng

lên điện tử và các ion dương trong dây dẫn làm dây dẫn tích điện trái dấu ở hai đầu tạo

nên s.đ.đ cảm ứng.

2.3 Sức điện động cảm ứng khi dây dẫn chuyển động cắt từ trường.

1.3.1 Sức điện động cảm ứng trong dây dẫn thẳng chuyển động cắt từ trường:

a. Dây dẫn chuyển động vuông góc với véc tơ B:

* Trường hợp dây dẫn chuyển động vuông góc với véc tơ B:

Khi dây dẫn chuyển động càng nhanh, thì dòng điện tương ứng với các điện tích trong

dây dẫn càng lớn , lực Fo càng lớn,do đó điện tích di chuyển về hai đầu càng nhanh và

nhiều, nên s.đ.đ càng lớn . Nếu cường độ từ cảm B càng lớn thì lực Fo càng lớn, hoặc dây

dẫn nằm trong từ trường (đoạn l) càng lớn thì càng nhiều điện tích tác dụng lực , nên s.đ.đ

càng lớn. Vậy khi dây dẫn thẳng chuyển động trong từ trường đều với vận tốc (v) vuông

góc với đường sức từ của từ trường.

S.đ.đ. cảm ứng trong dây dẫn tỷ lệ với cường độ từ cảm, tốc độ chuyển động và chiều dài

tác dụng của dây dẫn.

E = B . v . l

- 8 -

Trong đó : E : sức điện động cảm ứng(V)

B : Cảm ứng từ (T)

v : Vận tốc chuyển động của dây dẫn (m/s)

l : chiều dài tác dụng của dây dẫn (m).

b.Trường hợp dây dẫn chuyển động không vuông góc với dây dẫn thì :

E = B . v. l . sin

c. Quy tắc bàn tay phải: Để tìm chiều s.đ.đ cảm ứng trong dây dẫn thẳng chuyển động

vuông góc với véc tơ cảm ứng từ B dùng quy tắc bàn tay phải:

Quy tắc : Để cho đường sức từ (hay véc tơ cảm ứng từ B) xuyên vào lòng bàn tay phải,

ngón tay cái choãi ra theo chiều chuyển động của dây dẫn thì chiều từ cổ tay tới 4 ngón

tay sẽ là chiều sức điện động cảm ứng.

1.3.2 S.đ.đ cảm ứng trong vòng dây:

* Công thức tính s.đ.đ cảm ứng:

Giả sử có vòng dây từ thông qua diện tích vòng

dây là ( (hình vẽ 22-2).Quy ước chiều d?ơng

S

N

cho vòng dây như sau: vặn cho mở nút chai theo

chiều đường sức, thì chiều quay của cán mở nút



chai sẽ là chiều dương của vòng. Nếu s.đ.đ của

vòng cùng chiều đã

chọn sẽ có giá trị dương, ngược lại sẽ có giá trị âm.

- Lần lựơt đưa một thanh nam châm lại gần và dịch ra xa vòng để làm thay đổi từ thông

qua vòng dây sẽ làm xuất hiện s.đ.đ cảm ứng trong vòng dây. Nếu từ thông biến thiên

càng nhanh, thì trị số s.đ.đ càng lớn. Như vậy s.đ.đ cảm ứng tỷ lệ với tốc độ biến thiên từ

thông.

- Nếu trong thời gian (t từ thông qua vòng biến thiên một lượng là (t thì trị số của s.đ.đ sẽ

là :Ġ; ở đây e tính ra vôn(v); Ġ là số gia từ thông qua vòng (Wb); (t là số gia thời gian (s).

* .Định luật Len xơ:

“Khi từ thông xuyên qua một vòng dây biến thiên sẽ làm xuất hiện một sức điện động

gọi là sức điện động cảm ứng trong vòng dây, sức điện động này có chiều sao cho dòng

- 9 -

điện do nó sinh ra tạo thành từ thông có tác dụng chống lại sự biến thiên của từ thông đã

sinh ra nó"

* Khi từ thông biến thiên tăng tức là Ġ khi đó sức điện động cảm ứng sinh ra dòng điện

cùng chiều và tạo thành từ thông (chống lại sự tăng của từ thông ).

* Khi từ thông biến thiên giảm nghĩa là Ġ khi đó sức điện động cảm ứng e dương, tức là

cùng chiều dương ,dòng điện do nó sinh ra cùng chiều, tạo ra ( cùng chiều với (. Nghĩa là

( có tác dụng chống lại sự giảm của từ thông (.Đúng như định luật về chiều sức điện động

cảm ứng đã nêu.

*Trị số sức điện động cảm ứng: e = ĭ trong dó:

Dấu (-) thể hiện định luật Len - xơ về chiều sức điện động cảm ứng.



t

tốc độ biến thiên của từ thông theo thời gian t.

S

N

S

N

 '



e , i

e ,i

H ×n h 2 3 - 2

C h iÒ u s . ® .® t¨ n g ( a ) v µ g i¶ m ( b )

1.3.3 S.đ.đ cảm ứng trong cuộn dây :

Xét một cuộn dây đứng yên có W vòng

cho một thanh nam châm chuyển động

dọc theo trục cuộn dây từ thông qua mỗi

vòng dây biến thiên làm xuất hiện s.đ.đ

cảm ứng.

S

N

H×nh 24 -2

Sđđ trong các vòng dây nối tiếp nhau nên sđđ tổng của cuộn dây :

₁₂

_w

t

e=e₁+e₂+…+e_w=-(

)



....

t

- 10 -

Đặt tổng đại số các từ thông qua từng vòng dây của cuộn dây đ?ợc gọi là từ thông móc

vòng ký hiệu là Ġ

 =  ₁+  ₂+…+  _w

Từ đó s.đ.đ trong cuộn dây:

_

e  

t

Nếu từ thông như nhau thì : Ġ1=Ġ2=…=Ġw

 =W. 

Với một cuộn dây cụ thể thì W=cont =>Ġ

2.4. Tự cảm và hỗ cảm

Trong mạch điện cuộn dây có lõi thép sức từ động trong mạch bằng tích số giữa số

vòng dây và dòng điện chạy qua dây dẫn:

F_tđ=W I

Trong đó:

W là số vòng dây.

I là dòng điện chạy qua dây dẫn.

Chiều sức từ động xác định theo qui tắc vặn nút chai.

Năng lượng tích lũy trong cuộn dây tỉ lệ với hệ số tự cảm và dòng điện chạy qua

cuộn dây:

1

E_tt= LI²

2

Trong đó :

L là hệ số tự cảm.

I là dòng điện chạy trong cuộn dây.

Nếu mạch điện có hai hay nhiều cuộn dây hỗ cảm thì năng lượng từ trường trong

mạch:

1

2

E_tt= L₁I₁+ L₂I₂+M₁₂I₁I₂

2

Trong đó M₁₂hệ số hỗ cảm.

3. Phát nóng và làm mát MĐ:

3.1 Phát nóng:

2

- 11 -

Các tổn thất trong quá trình biến đổi năng lượng của MĐ biến thành nhiệt năng làm

nóng các bộ phận cấu tạo MĐ. Tổn hao nhiều và khi tải nặng thì máy càng nóng.

Nhiệt độ của MĐ phụ thuộc vào chế độ làm việc: liên tục, ngắn hạn hoặc ngắn hạn lặp

lại. Vì kích thước và chế độ làm việc nhất định nên khi sử dụng không vượt quá giá trị

định mức trên máy. Nếu máy được tản nhiệt ra môi trường tốt thì công suất tăng, khả

năng mang tải nhiều hơn.

Các máy điện thường làm việc ở nhiều chế độ khác nhau và rất đa dạng.

- Làm việc với toàn bộ công suất trong thời gian dài.

- Làm việc ngắn hạn.

- Làm việc theo chu kì.

- Làm việc với tải thay đổi.

Do chế độ làm việc khác nhau nên sự phát nóng của MĐ cũng khác nhau. Vì vậy MĐ phải

thiết kế theo từng chế độ cụ thể sao cho các bộ phận của phát nóng phù hợp với vật liệu.

Chú ý: máy điện được chế tạo để dùng ở chế độ làm việc định mức liên tục.

3.2. Làm mát của máy điện:

Các máy điện đều có cấu trúc phức tạp gồm nhiều bộ phận hình dạng khác nhau và

làm lạnh bằng các vật liệu có độ dẫn nhiệt không giống nhau. Khi máy làm việc, nhiệt độ

của lõi thép, dây quấn không bằng nhau do có sự trao đổi nhiệt giữa các bộ phận. Hơn

nữa nhiệt độ của chất làm lạnh ở mỗi khu vực trong máy cũng không giống nhau.

- Máy điện làm lạnh tự nhiên: không có bộ phận thổi gió làm lạnh, nên công suất giới hạn

trong khoảng (vài chục  vài trăm) W nên có cách tản nhiệt để tăng thêm bề mặt tản nhiệt.

- Máy điện tự làm lạnh mặt ngoài: máy thuộc kiểu kín. Ở đầu trục bên ngoài máy có gắn

quạt gió và nắp quạt gió để hướng thổi dọc mặt ngoài của thân máyĐể tăng diện tích của

bề mặt máy lạnh thân máy được đúc có cánh tản nhiệt, có đặt quạt gió để tăng tốc độ gió

trong máy, do đó tăng thêm sự trao đổi nhiệt giữa vỏ và lõi.

- Máy điện làm lạnh trực tiếp: Khi công suất của máy điện lớn, khoảng 300  500 ngàn

kW thì hệ làm lạnh kín bằng khí hyđrô vẫn không đủ hiệu lực. Đối với các máy điện đó,

dây quấn được chế tạo bằng các thanh dẫn rỗng trong có nước hoặc dầu chạy qua để được

làm lạnh trực tiếp. Như vậy nhiệt lượng của dây quấn không phải truyền qua chất cách

điện mà được nước hoặc dầu trực tiếp đem ra ngoài do đó có thể tăng mật độ dòng điện

trong thanh dẫn lên 3 đến 4 lần và giảm kích thước máy, tiết kiệm vật liệu chế tạo.

BÀI 2. VẬN HÀNH MÁY BIẾN ÁP

1. Cấu tạo máy biến áp:

- 12 -

Cấu tạo máy biến áp gồm lõi thép dây quấn và vỏ máy.

Hình 2.3 Mba kiểu lõi: a. một pha; b. ba pha.

1.1 Lõi thép:

Lõi thép: dùng làm mạch dẫn từ, đồng thời làm khung để quấn dây quấn. theo hình

dáng lõi thép người ta chia ra:

.Mba kiểu lõi hay kiểu hay kiểu trụ (Hình 2.3): Dây quấn bao quanh lõi thép. Loại này

sử dụng rất thông dụng cho mba 1 pha và 3 pha có dung lượng nhỏ và trung bình.

 Mba kiểu bọc (Hình 2.4): Mạch từ được phân

mạch nhánh ra hai bên và bọc lấy

một phần dây quấn. Loại này dung trong lò luyện kim,

máy biến áp 1 pha công suất nhỏ dùng trong kĩ tuật vô

tuyến điện, truyền thanh.

các

Ở các máy biến áp hiện đại, dung lượng mba này lớn và

lớn (80 đến 100 MVA trên 1 pha), điện áp thật cao (từ

đến 400 KV) để giảm chiều cao của trụ thép và tiện lợi

việc vận chuyển, mạch từ của mba kiểu trị được phân

nhánh sang hai bên nên mba hình dáng vừa kiểu bọc vừa

kiểu trụ gọi là mba kiểu trụ bọc.

cực

220

cho

Hình 2.4 mba kiểu

bọc

(H2.5b) Trình bày kiểu mba trụ bọc 3 pha, trường hợp này có dây quấn ba pha nhưng có 5

trụ nên gọi là mba 3 pha 5 trụ.Lõi thép mba gồm: 2 phần (Hình 2.3) Phần trụ: kí hiệu chữ

T. Phần gông: kí hiệu chữ G. Trụ là phần lõi thép có quấn dây quấn, gông là phần lõi thép

nối các trụ lại với nhau thành mạch từ kín có dây quấn.

Do dây quấn thường quấn thành hình tròn nên thiết diện ngang của trụ thép có dạng hình

gần tròn. (Hình 2.6). Gông từ vì không quấn dây nên để dơn giản trong việc chế tạo tiết

dịên ngang của gông có thể làm: hình vuông, hình chữ nhật, hình T. (Hình 2.7).

- 13 -

Hiện nay các mba điện lực, người ta dùng thiết diện gông từ hình bậc thang. Vì lí do an

toàn, toàn bộ lõi thép được nối đất cùng với vỏ máy.

1. 2. Dây quấn:

Dây quấn là bộ phận dẫn điện của mba làm nhiệm vụ: thu năng lượng vào và truyền năng

lượng ra. Chúng thường làm bằng Cu (đồng) hoặc Al (nhôm). Theo cách sắp xếp dây

quấn cao áp và hạ áp.

1.3. Vỏ máy:

-Thùng mba:

Làm bằng thép, hình bầu dục. Khi mba làm việc, một phần năng lượng, bị tiêu hao,

thoát ra dưới dạng nhiệt đốt nóng lõi thép, dây quấn và các bộ phận khác làm nhiệt độ của

chúng tăng lên. Do đó giữa mba và môi trường xung quanh có sự chênh lệch nhiệt độ. Giá

trị nhiệt độ vượt quá mức qui định làm giảm tuổi thọ hoạc có thể gây ra sự cố cho mba.

- Nắp thùng:

Dùng để đậy thùng và trên đó có đặt các chi tiết máy quan trọng như: các sứ ra của

dây quấn, bình giãn dầu...

2. Các đại lượng định mức của máy biến áp:

2.1 Công suất định mức S_đm:

Là công suất toàn phần (hay công suất biểu kiến hay dung lượng) đưa ra ở dây quấn

thứ cấp máy biến áp, tính bằng VA hoặc KVA. Công thức tổng quát như sau

S_đm= m. U_fđm.I _fđm

với m là số pha của máy biến áp hoặc

2.2 Điện áp định mức ở các cuộn dây sơ cấp và cuộn thứ cấp:

- Điện áp dây sơ cấp định mức U_1đmlà điện áp dây quấn sơ cấp tính bằng V hay kV.

- Điện áp dây thứ cấp định mức U_2đmlà điện áp dây của dây quấn thứ cấp khi máy

biến áp không tải và điện áp đặt vào dây sơ cấp là định mức, tính bằng V hay kV.

2.3 Dòng điện định mức ở các cuộn dây sơ cấp và cuộn thứ cấp:

- 14 -

Dòng diện dây định mức sơ cấp I_1đmvà thứ cấp I_2đmlà những dòng điện dây của dây

quấn sơ cấp và thứ cấp ứng với công suất và điện áp định mức, tính bằng ampe (A) hay

kilôampe (KA).

-Đối với mba 1 pha:

S_dm

I_1dm



;

I_2dm

U_1dm

U_2dm

- Đối với mba 3 pha:

S_dm

3U_1dm

S_dm

I_1dm

;

I_2dm

3U_2dm

2.4 Tần số định mức:

f_đmtính bằng Hz. Các loại máy biến áp có tần số công nghiệp là 50 Hz.

Ngoài ra trên nhãn máy biến áp còn ghi các số liệu khác như: số pha (m); tổ nối dây

quấn; điện áp ngắn mạch U_n%; chế độ làm việc; cấp cách điện; phương pháp làm nguội.

3. Nguyên lí làm việc của máy biến áp.

Máy biến áp làm việc dựa trên hiện tượng cảm ứng điện từ.

Xét 1 MBA đơn giản gồm 1 lõi thép khép kín và 2 cuộn dây có số vòng dây khác

nhau quấn trên cùng lõi thép đó.

Đặt vào cuộn dây sơ cấp điện áp xoay chiều U₁trong cuộn dây W₁có dòng đi dòng điện

i₁chạy qua, dòng i₁sinh ra từ thông biến thiên chạy trong lõi thép, từ thông này móc vòng

qua cuộn sơ cấp và tứ cấp, gọi là từ thông chính.

Theo định luật cảm ứng điện từ sự biến thiên của từ thông sinh ra sức điện động cảm ứng

trong cuộn sơ cấp và thứ cấp.

Hai sức điện động này luôn biến đổi theo quy luật hình sin và có trị số hiệu dụng:

E₁= 4,44fW₁Ф_m

E₂= 4,44fW₂Ф_m

Khi thứ cấp nối tải sức điện động cảm ứng trong W₂sinh ra dòng điện i₂. Như vậy

giữa sơ cấp và thứ cấp hoàn toàn không có liên hệ với nhau về điện nhưng nhờ có từ

thông chính đã truyền năng lượng từ sơ cấp sang thứ cấp.

Ф

Đó là nguyên lý cơ bản của MBA.

I₂

I₁

U₂

Tỉ số của MBA: Là tỉ số giữa điện áp sơ cấp và thứ cấp.

K = U₁/ U₂≈ E₁/E₂= W₁/W₂

W₁

W₂

U₁

K <1 ; U₁<U₂Máy biến áp tăng áp

- 15 -

Nguyên lý làm việc

K >1 ; U₁>U₂Máy biến áp giảm áp (hạ áp)

4. Các chế độ làm việc của máy biến áp:

4.1 Chế độ không tải:

Sơ đồ thí nghiệm như hình 2.32.

Hình 2-32. Sơ đồ thí nghiệm không tải của máy biến áp một pha.

Đặt điện áp hình sin vào điện áp sơ cấp với U₁= U_1đm, hở mạch dây quấn thứ cấp.

Nhờ vônmét, ampemét, óatmét sẽ đo được điện áp sơ cấp U₁, thứ cấp U₂₀, dòng điện I₀và

công suất P₀lúc không tải.

Từ các số liệu thí nghiệm ta xác định được tổng trở, điện trở và điện kháng máy

biến áp lúc không tải:

U₁

I ₀

z₀

P₀

r₀

( 2-10 )

I ₀²

x ₀ z₀² r₀²

Ngoài ra còn xác định được tỉ số biến đổi của máy biến áp:

U₁

w

1

k 



( 2-11 )

w₂U₂₀

Và hệ số công suất lúc không tải:

P

0

cos₀

(

2-12)

U₁I₀

,

.

Lúc máy biến áp không tải, tức

= 0, mạch điện thay thế của máy biến áp có dạng như

I ₂

( hình 2- 47).

- 16 -

Hình 2-33. Mạch điện thay thế của

máy biến áp lúc không tải.

Như vậy các tham số không tải z₀, r₀và x₀chính là:

z₀ Z₁ Z _m

r₀ r  r_m

( 2-13 )

1

x₀ x₁ x_m

Trong các máy biến áp điện lực thường r₁và x₁nhỏ hơn rất nhiều so với r_mvà x_m

nên có thể xem tổng trở, điện trở và điện kháng không tải bằng các tham số từ hóa tương

ứng

z₀ z_m;r₀ r_m;x₀ x_m

(

2-14

)

Cũng vì lý do đó, công suất lúc không tải P₀, thực tế có thể xem là tổn hao sắt p_Fedo từ trễ

và dòng điện xóay trong lõi thép gây nên: P₀=  p_Fe

Vì điện áp sơ cấp đặt vào không thay đổi, nên , B không thay đổi, nghĩa là tổn

hao sắt, tức tổn hao không tải không thay đổi.

Khi không tải ta có hệ các phương trình:

.

U₁ E₁ I^.₀Z ₁

  E₁ I^.₀

r₁ jx₁



.

( 2-15 )

,

.

U ₂₀ E ₂

I^.₁ I^.₀

Do đó đồ thị vectơ tương ứng có dạng như vẽ ở hình (2-34).

- 17 -

Hình 2-34. Đồ thị vectơ của máy biến áp không tải.

.

Từ đồ thị vectơ ta thấy, góc giữa U₁và I₀là ₀ 90⁰, nghĩa là hệ số công suất

lúc không tải rất thấp, thường cos₀ 0,1. Điều này có ý nghĩa thực tế lớn là không nên

để máy biến áp vận hành không tải hoặc non tải, vì lúc đó sẽ làm xấu hệ số công suất của

lưới điện.

4.2 Chế độ ngắn mạch:

Sơ đồ thí nghiệm như ở hình ( 2- 35 ), trong đó dây quấn thứ cấp bị nối ngắn mạch

và điện áp đặt vào dây quấn sơ cấp phải được hạ thấp sao cho dòng điện trong đó bằng

dòng điện định mức.

Hình 2-35. Sơ đồ thí nghiệm ngắn mạch

của máy biến áp một pha.

Cũng như thí nghiệm không tải, từ các số liệu thí nghiệm ngắn mạch U_n, I_nvà P_n

đo được, ta xác định các tham số ngắn mạch của máy biến áp:

U _n

z _n

I _n

P_n

r_n

( 2-16 )

2

I _n

x _n z _n² r_n²

Vì lúc ngắn mạch, điện áp đặt vào rất nhỏ, nên từ thông chính lúc ngắn mạch rất nhỏ,

nghĩa là dòng điện từ hóa trong trường hợp này cũng rất nhỏ. Do đó, mạch điện thay thế

của máy biến áp có thể xem như hở mạch từ hóa và còn lại một mạch nối tiếp của hai

- 18 -

tổng trở sơ cấp và thứ cấp (hình 2-36a), hay đơn giản ta thay bằng một tổng trở đẳng trị

(hình 2-36b) gọi là tổng trở ngắn mạch của máy biến áp.

,

Z _n Z₁ Z ₂

r_n r  r₂^,

(

2-17

)

1

x _n x₁ x₂^,

Hình 2- 36. Mạch điện thay thế của máy biến áp lúc ngắn mạch.

Vì lý do dòng điện i₀rất nhỏ nên ta xem rằng công suất lúc ngắn mạch là công suất

dùng để bù vào tổn hao đồng trong dây quấn sơ cấp và thứ cấp của máy biến áp:

,

P_n p_Cu1 p_Cu2 I₁²_nr₁ I ₂r₂^,

2

( 2-18 )

2

 I_1n(r₁ r₂^,)  I_1nr_n

Từ mạch điện thay thế lúc ngắn mạch ( hình 2-50b ) ta thấy rõ, điện áp đặt vào lúc

ngắn mạch hoàn toàn cân bằng với điện áp rơi trong máy biến áp, hay nói cách khác, điện

áp ngắn mạch gồm hai thành phần:

- Thành phần tác dụng:

U_nr= I₁r_nlà điện áp rơi trên điện trở.

- Thành phần phản kháng:

U_nx= I₁x_nlà điện áp rơi trên điện kháng.

Đồ thị vectơ của máy biến áp ngắn mạch với I_n= I_đmvẽ trên hình (2-37).

- 19 -

a)

b)

Hình 2 - 37. a) Đồ thị vectơ của máy biến áp ngắn mạch.

b) Tam giác điện áp ngắn mạch

Tam giác OAB gọi là tam giác điện áp ngắn mạch, cạnh huyền biểu thị điện áp

ngắn mạch toàn phần U_n, các cạnh góc vuông chính là điện áp rơi trên điện trở và điện

kháng:

U _nrU _ncos_n

U _nxU _nsin_n

(2-19)

Như vậy điện áp ngắn mạch có thể xem như đại lượng đặc trưng cho điện trở và

điện kháng tản của dây quấn máy biến áp. Trong các máy biến áp điện lực, điện áp ngắn

mạch được ghi trên nhãn máy và thường được biểu diễn bằng tỉ lệ phần trăm so với điện

áp định mức:

U_n

I_ñm.z

U_ñm

u_n% 

.100 

ⁿ.100

(2-20)

U_ñm

Và các thành phần điện áp ngắn mạch là:

U _nr

U_ñm

I_{ñm .}r_n

U_ñm

u_nr% 

.100 

.100

(2-21)

U _nx

U_ñm

I _ñm.x _n

U_ñm

u_nx% 

.100 

.100

(2-22)

Thành phần điện áp ngắn mạch tác dụng cũng có thể tính như sau:

 

I_ñm.r_nI

I_ñ²_m.r

P W

n

^ñm.100 

U_ñmI_ñm

ⁿ.100 

( 2-23 )

u_nr% 

.





S_ñm

10S_ñmkVA

- 20 -