Đôi điều cảm nhận về những nét tương đồng và dị biệt trong văn hóa Việt Nam và Nhật Bản

Đôi điều cảm nhận

về những nét tương đồng và dị biệt

trong văn hóa Việt Nam và Nhật Bản

Trần Thị Hoa¹

Tóm tắt

Về đặc điểm chung: Việt Nam và Nhật Bản là hai quốc gia châu Á

(Nhật Bản nằm ở Đông Bắc Á, Việt Nam ở Đông Nam Á). Trong quá khứ

đều chịu ảnh hưởng của văn hóa Nho giáo và Phật giáo từ Trung Quốc, vào

thời cận đại cũng tiếp thu văn hóa Cơ Đốc giáo từ phương Tây. Cả hai nước

đều có tín ngưỡng bản địa riêng của mình (Nhật Bản thờ Thần Đạo Shinto,

Việt Nam có tín ngưỡng thờ Mẫu).

Điểm khác biệt: Cùng có văn hóa ẩm thực trà, nhưng Việt Nam coi việc

uống trà là một sinh họat rất đời thường trong cuộc sống, thậm chí với một

số ít uống trà là một thú tiêu khiển tao nhã. Còn đối với người Nhật uống trà

đã được nâng lên thành một triết lý sống -Trà đạo, có quy củ, có phép tắc và

nghi thức rõ ràng. Điều này thể hiện phong cách sống tỉ mỉ, chu đáo, cầu kỳ,

nâng tâm hồn lên hòa hợp với thiên nhiên.

Người Nhật coi trọng chữ tín. Người Việt xem trọng chữ tâm.

Từ khóa: văn hóa Việt, văn hóa Nhật, tương đồng, dị biệt.

Lâu nay, Nhật Bản thường được biết đến với cái tên: xứ sở mặt

trời mọc hay xứ sở hoa anh đào. Đất nước này là một quần đảo hình

cánh cung nằm ở sườn đông của đại lục châu Âu và châu Á, về hướng

tây bắc Thái Bình Dương, bao gồm bốn hòn đảo chính: Hokkaido,

Honshu, Shikoku và Kyushu, cùng với nhóm đảo Ryukyu (Okinawa)

và nhiều hòn đảo nhỏ khác. Với nền văn hóa đa màu sắc, truyền thống

và hiện đại đan xen nhau.

Việc xem xét, tìm hiểu những nét tương đồng và dị biệt của nền

văn hóa giữa hai nước trong bối cảnh quan hệ song phương trên các

lĩnh vực kinh tế, văn hóa, khoa học,... thiết tưởng cũng là điều cần

thiết và bổ ích.

1

TS, Trường Đại học KHXH&NV, ĐHQG-HCM

501

Nhật Bản được xem là một quốc gia có tính đồng nhất về sắc dân

và văn hóa. Người nước ngoài đông nhất ở Nhật Bản là người Triều

Tiên, nhưng nhóm người này được sinh ra tại Nhật và nói tiếng Nhật

không khác gì người Nhật cả. Người ngoại quốc đông thứ hai là người

Trung Hoa rồi về sau còn có một số dân lao động gồm người

Philippines và người Thái. Người dân không có nguồn gốc Nhật chỉ

chiếm hơn 1% tổng dân số tính đến năm 1993.

Văn hóa Nhật Bản là một trong những nền văn hóa đặc sắc nhất

thế giới, chịu ảnh hưởng cả từ văn hóa châu Á, châu Âu và Bắc Mỹ.

Trong quá khứ, văn hóa Nhật cũng chịu ảnh hưởng nhiều của Nho

giáo từ Trung Quốc (khoảng vào thế kỷ thứ V, hoặc sớm hơn) nhưng

sự phổ biến này phần lớn nằm trong một bộ phận nhất định của giới

thượng lưu, do phương thức học tập dựa trên sự truyền thụ cá nhân

nên việc học chỉ phổ biến cho hoàng gia và một số người trong triều

đình, thứ nữa là do Nho giáo đương thời chú trọng đến cái học huấn

hổ, nên nó chỉ phù hợp với người có học vấn cao. Chỉ sau khi cải cách

vào thời Đại Hóa (Đại Hóa cải tân, năm 646), Nhật Bản mô phỏng

theo chế độ luật lệnh của nhà Tùy, Đường thì Nho giáo chiếm vị trí

quan trọng hơn và trở thành tư tưởng chính trị quốc gia, là kiến thức

bắt buộc đối với những người tham chính. Nhật Bản vào thời Nara và

Heian) cả ba tư tưởng Nho, Phật và Thần đạo đều cùng tồn tại, trong

đó Phật giáo được coi như Quốc giáo. Nho giáo vẫn được sử dụng,

nhưng ở phạm vi hẹp, chỉ trong tầng lớp quý tộc và tăng sĩ. Những

kinh sách Nho giáo được lưu truyền trong hệ thống giáo dục Nhật Bản

lúc bấy giờ gồm: Chu dịch, Thượng thư, Lễ ký, Chu lễ, Nghi lễ, Kinh

Thi, Tả truyện,… chế độ khoa cử Nho giáo như nhà Tùy, Đường bên

Trung Quốc đã không được du nhập vào Nhật Bản, nên Nho giáo

không phát triển được và nó có khuynh hướng ngả sang “Văn chương

đạo” một ngành học thuật thuần túy, để rồi từ đó suy thoái dần. Nho

giáo ở thời kỳ này được xem là sơ kỳ trung đại… và phải đến thời hậu

kỳ Trung đại (Thời Edo, thế kỷ XVII - 1868) Nho giáo đã thay chỗ cho

Phật giáo trong đời sống, đẩy Phật giáo xuống vị trí khiêm tốn hơn.

Chu Tử học phái được Mạc phủ khuyến khích và trở thành học phái

Nho giáo chính thống của nhà nước gọi là “Quan Nho phái”. Vậy là từ

sau thế kỷ XV, Việt Nam, Nhật Bản (và Triều Tiên) đều đồng loạt

chuyển sang mô hình văn hóa Nho giáo.

502

1. Văn hóa giao tiếp

Trong giao tiếp, người Nhật thường cúi chào bằng cách gập

người xuống và độ hạ thấp tùy thuộc địa vị xã hội của cả hai người.

Đây là biểu hiện sự kính trọng. Mỗi lần giới thiệu hay gặp mặt đều

cần tới tấm danh thiếp và việc nhận tấm danh thiếp bằng hai tay là một

cử chỉ lễ độ. Tấm danh thiếp được in rõ ràng và không được viết tay

trên đó. Trong việc giao thiệp, người Nhật thường không thích sự

đường đột, trực tiếp và việc qua trung gian đóng một vai trò quan

trọng. Một đặc điểm nữa trong giao tiếp là người Nhật rất hay dùng từ

“cám ơn” và “xin lỗi”, trong trường hợp bị kẹt xe, trễ giờ chẳng hạn

và không biện minh hay giải thích gì thêm, sau này, khi có điều kiện

sẽ nhờ một bên thứ ba làm trung gian để bày tỏ, giải thích. Nét tính

cách này nói lên người Nhật rất coi trọng hòa khí, muốn cho mọi sự

đều yên ổn, tốt đẹp cả.

Còn người Việt, về đặc điểm, tính cách: vừa thích giao tiếp nhưng

cũng lại rất rụt rè, do xuất phát từ nền nông nghiệp lúa nước, mọi

người sống phải phụ thuộc vào nhau nên phải giữ cho cân bằng những

quan hệ với nhau trong cộng đồng. Tính cộng đồng là nguyên nhân

khiến người Việt đặc biệt coi trọng giao tiếp: “Dao năng liếc thì sắc,

người năng chào thì quen”. Cũng vì thích giao tiếp, thích làm quen

nên người Việt rất hiếu khách: “Khách đến nhà không gà thì gỏi”.

Cũng do tính cộng đồng, nên trong giao tiếp, người Việt rất coi

trọng danh dự (tốt danh hơn lành áo) vì đặc điểm này mà người Việt

thường có tính sĩ diện và vì sĩ diện mà khiến người ta phải sống và

hành động nhiều khi là giả dối. Cũng cùng một tình huống kẹt xe, trễ

giờ chẳng hạn, thì người Việt thường nêu lý do, giải thích biện

minh,… (tại vì, bởi vì, do,…) trước đã, sau đó mới xin lỗi. Có phải

người Việt coi trọng danh không?

2. Những phong tục và tập quán

Thời xưa, Nhật Bản theo chế độ mẫu hệ, người phụ nữ có vai trò

lớn hơn nam giới. Dù rằng tinh thần giải phóng phụ nữ đã được du

nhập vào Nhật Bản từ cuối thế kỷ XIX nhưng hiện nay trong đời sống

cộng đồng, người phụ nữ vẫn ở vị thế thấp hơn nam giới và bên ngoài

xã hội, nam giới vẫn giữ vai trò lớn hơn một chút. Căn bản, nữ giới

503

vẫn là người của “bên trong” (uchi no) và nam giới vẫn là người của

“bên ngoài” (soto no). Phạm vi của người phụ nữ là gia đình và các

công việc nội trợ, trong khi người chồng là người làm lụng và đưa hết

tiền lương về cho người vợ là chính.

Trong dân gian, người Việt có câu: “Nhất vợ nhì trời” hay như

“Ruộng sâu trâu nái không bằng con gái đầu lòng”,… để nói lên vị thế

và vai trò của người phụ nữ trong gia đình và điều này đã đi vào tâm

thức của các ông chồng Việt như một sự ghi nhận có giá trị văn hóa

truyền thống dân tộc. Không phải chỉ trước đây mà ngay cả bây giờ,

sự ghi nhận có tính chất tổng kết đó vẫn còn giá trị lưu truyền. Ngoài

ra, người Việt cũng rất coi trọng mối quan hệ dòng họ.

3. Tư tưởng và tôn giáo

Thờ cúng các sự vật, hiện tượng thiên nhiên như núi, sông, biển,

mặt trời, mưa, dông, bão,… được coi như đấng có năng lực linh

thiêng, cũng như luôn tưởng nhớ vinh danh các vị anh hùng và tổ tiên

để mong được sự phù hộ, chở che trong cuộc sống hiện tại được xem

là một tôn giáo đa thần, có nguồn gốc từ những tín ngưỡng thời cổ

xưa ở Nhật Bản - Thần đạo Shinto.

Nhật Bản cũng là một quốc gia Phật giáo với hơn 85% dân số

theo đạo Phật. Trong suốt chiều dài lịch sử phát triển ở Nhật Bản,

Phật giáo không chỉ đơn thuần là một tôn giáo mà còn góp phần

đáng kể vào việc làm giàu nền nghệ thuật và vốn tri thức của Nhật

Bản. Ngoài Thần đạo và Phật giáo ra, Nho giáo, du nhập vào Nhật

Bản khoảng thế kỷ thứ VI cũng góp phần rất lớn vào việc tạo ra cái

gọi là tư tưởng Nhật Bản. Tương tự như ở Việt Nam và Triều Tiên,

Nho giáo đã giúp Nhật Bản tạo ra thiết chế chính trị chặt chẽ và tạo

ra một xã hội có đẳng cấp trên dưới. Cơ Đốc giáo, một tôn giáo đươc

truyền vào Nhật Bản từ nửa cuối thế kỷ XVI và được phát triển đến

đầu thế kỷ XVII. Tôn giáo này đã tạo ra một luồng gió mới thổi vào

xã hội phong kiến Nhật Bản. Nó đã đóng góp một phần rất lớn vào

việc tạo nên một nước Nhật Bản cường thịnh như hiện nay. Đặc

điểm lớn nhất, cơ bản nhất của tôn giáo ở Nhật là sự uyển chuyển

linh hoạt, được Nhật Bản hóa để cho phù hợp với điều kiện đặc biệt

và văn hóa của đất nước mình.

504

Ở Việt Nam có tín ngưỡng thờ Mẫu, là một tín ngưỡng bản địa

lâu đời, có trước khi du nhập đạo Phật, về sau này có ảnh hưởng ngoại

lai từ Đạo giáo, Phật giáo, v.v. Cũng giống như ở Nhật thờ Thần đạo

(Shinto). Thờ Mẫu ở nước ta đã phát triển hình thành tín ngưỡng Tam

phủ (Thiên phủ, Nhạc phủ, Thoải phủ), Tứ phủ (ba phủ trên có thêm

Địa phủ nữa) theo GS.TSKH Ngô Đức Thịnh, nguyên Viện trưởng

Viện Nghiên cứu Văn hóa Dân gian cho biết, tín ngưỡng thờ Mẫu có

bốn vấn đề gắn với cộng đồng:

- Một là, tín ngưỡng thờ Mẫu coi tự nhiên là một người mẹ và

tôn thờ.

- Hai là, mang cho con người sống ở trên đời này ba điều: Phúc -

Lộc - Thọ. Đó là những ước muốn vĩnh hằng của con người.

- Ba là, thể hiện đậm nét chủ nghĩa yêu nước đã được tâm linh

hóa, tín ngưỡng hóa. Điều này thể hiện rất rõ qua việc hầu hết khoảng

50 vị thần mà tín ngưỡng thờ Mẫu tôn thờ là những nhân vật lịch sử

có công với dân tộc hay đã được dân tộc lịch sử hóa, ví dụ như Đức

Thánh Trần trong tín ngưỡng thờ Mẫu chính là Trần Hưng Đạo.

- Bốn là, tín ngưỡng thờ Mẫu là một tín ngưỡng đa văn hóa. Đây

là một ý nghĩa duy nhất chỉ có ở tín ngưỡng của Việt Nam.

Về hệ tư tưởng của người Việt (những nhận thức và đối phó với

môi trường, xã hội, những cư xử giữa người với người, người với

thiên nhiên, những quan hệ về tâm linh, v.v.) chịu ảnh hưởng một

phần từ triết lý Nho giáo, âm dương ngũ hành. Các tôn giáo như Phật

giáo, Cơ Đốc giáo,... khi vào Việt Nam cũng đã được Việt Nam hóa

cho phù hợp với văn hóa, phong tục người Việt.

4. Trang phục truyền thống

Đối với người Nhật, Kimono là một trong những niềm tự hào và

là một trong những biểu tượng của đất nước mặt trời mọc. Về cơ bản,

Kimono là một chiếc áo choàng được giữ cố định bằng một vành khăn

rộng cố định vào người cùng với một số dây đai và dây buộc. Trang

phục Kimino cũng đã từng được thay đổi cho phù hợp cho đến ngày

nay. Cụ thể vào thời trị vì của vua Edo (1603-1868) khi ống tay áo

được may gọn lại và sự ra đời của obi (một khăn rộng thắt ngang

505

bụng), nhằm làm cho trang phục phù hợp hơn với các hoạt động

thường ngày của người phụ nữ Nhật. Kể từ đó, kiểu dáng của Kimono

có thay đổi chút ít. Ngày nay, đa số các phụ nữ Nhật xem quần tây và

áo sơ mi là thường phục thì Kimono vẫn được mặc trong các dịp nghi

lễ, cưới xin, tang ma, tiệc mừng năm mới và một số ngày lễ khác.

Từ xưa, người Việt đã có nghề trồng dâu, nuôi tằm dệt vải, nên

người Việt có câu: “Ăn lấy chắc, mặc lấy bền”, “Cơm ba bát, áo ba

manh, đói không xanh, rét không chết”. Trang phục lại được chia ra:

đồ mặc phía trên, đồ mặc phía dưới, đồ đội đầu, đồ đi chân,… rồi thì

trang phục lễ hội, trang phục lao động và theo giới tính. Chẳng hạn

như phụ nữ thì mặc váy, trên thì mặc yếm. Nên có câu: “Váy vận yếm

mang”. Còn ở đàn ông thì đóng khố, sau này là quần lá tọa.

Trang phục cũng thay đổi qua các triều đại lịch sử, đến đời nhà

Nguyễn (thế kỷ XIX) thì trang phục áo dài tương đối phổ biến. Phụ nữ

có áo tứ thân và năm thân. Còn vào dịp lễ hội thì phụ nữ hay mặc lối

mớ ba mớ bảy (tức là mặc nhiều áo cánh lồng vào nhau). Chiếc áo dài

truyền thống đã được cải biên nhiều, đẹp hơn, duyên dáng hơn thành

tân thời cho tới ngày nay.

5. Phong tục lễ tết

Người Nhật chào đón vị thần Toshigamisama đến thăm nhà vào

dịp năm mới là dịp lễ quan trọng nhất trong năm. Trước khi Tết đến,

mọi nhà đều trang trí cây Tùng (kadomatsu) trước cửa. Tương truyền

rằng, vị thần Toshigamis-ama sẽ hạ giới và trú ẩn trong cây Tùng này.

Ngoài ra, trên khung cửa của không ít gia đình Nhật còn trang trí các

vật phẩm như đồ đan bằng lá màu trắng, quả quýt, thừng bện bằng cỏ,

dải giấy trắng,… Tùng tượng trưng cho trẻ mãi không già; quả quýt

màu da cam, có âm đọc giống như “đời đời” trong tiếng Nhật, tượng

trưng cho muôn đời thịnh vượng; thừng bện bằng cỏ được treo ở điện

thờ hoặc nơi thờ cúng, kính dâng lên thần linh cầu tài lộc; lá cây màu

trắng nói lên sự trinh bạch không tì vết; còn dải giấy trắng mang ý

nghĩa tẩy sạch vết nhơ và xua đuổi tà ma. Ngoài ra, người Nhật

thường lấy tôm hùm làm đồ trang sức vì nó có hình dạng giống như

cụ già khom lưng, ví với cảnh giàu sang phú quý, cả nhà trường thọ.

Trong khi đó, các bà mẹ cũng chuẩn bị những món ăn ngày Tết như

506

làm bánh Tết và nấu món ăn tổng hợp. Bánh Tết tượng trưng cho sự

may mắn, được làm vào ngày 28 hoặc 30 Tết. Làm bánh trong ngày

29 bị cho rằng ắt phải ăn bánh khổ, nghĩa là quanh năm phải nếm trải

khổ đau. Món ăn quan trọng nhất của năm mới là “món Tết” và “đồ

nấu tổng hợp”. Món Tết thực chất là món ăn ngọt, làm bằng các

nguyên liệu thông thường như rễ cây ngưu bàng, trứng cá, cá sardin

khô, tảo ăn, khoai lang, hạt dẻ,… Người Nhật dùng những món ăn

đơn giản nhưng giàu ý nghĩa tượng trưng này để ăn Tết là xuất phát từ

tâm lý cầu ước vạn sự tốt lành. Bánh Tết thập cẩm và món ragu khoai

sọ, cà rốt, rau xanh nấu lẫn trong một nồi càng giàu ý nghĩa tượng

trưng hơn. Đây là những đồ cúng, đồng thời cũng là món ăn dành cho

nhiều người, để nhiều người được hưởng lộc thần linh và niềm sung

sướng. Những lát cà rốt tượng trưng cho mối quan hệ gắn bó hòa

thuận của mọi thành viên trong gia đình. Còn những củ khoai sọ

tượng trưng cho sức mạnh tẩy trừ tà khí. Xuất hành đầu năm, đi lễ

chùa, cầu may cho cả năm cũng là một công việc trọng đại của người

Nhật, tiếng Nhật gọi là (Hatsumoude). Mỗi năm sẽ có một hướng tốt

khác nhau gọi là (ehou) nên mỗi năm người ta chỉ đi đền chùa ở

hướng tốt của năm đó thôi. Tặng nhau thiếp mừng năm mới cũng là

nét đặc sắc trong phong tục đón mừng năm mới của người Nhật. Nhật

Bản là nước phát hành thiếp chúc mừng năm mới nhiều nhất trên thế

giới. Phương pháp đưa thiếp mừng của bưu điện Nhật rất đặc biệt.

Trước hết, họ tập trung toàn bộ các thiếp chúc mừng năm mới rồi đem

gửi đến nhà người nhận vào đúng ngày mồng 1 Tết. Ngày này, mọi

người ngồi ngắm những tấm thiếp chúc Tết muôn hình muôn vẻ từ

mọi nơi gửi đến, ôn lại quá khứ, chờ đón tương lai. Đây quả thực là sự

hưởng thụ đặc biệt.

Các lễ hội khác trong năm như: Lễ hội (Matsuri) bắt nguồn từ

những tín ngưỡng Thần đạo, Lễ hội búp bê (Hina matsuri). Các gia

đình có con gái bày một bộ búp bê Hina (gồm có búp bê hình Thiên

hoàng, Hoàng hậu, những người hầu và nhạc công trong bộ trang

phục cung đình cổ xưa), tổ chức ăn bánh hishimochi và uống rượu

shirosake (sake trắng) để mừng ngày hội. Ngày trẻ em (Kodomo no

Hi) diễn ra vào mồng 5 tháng năm. Ngày xưa gọi là tết Đoan ngọ và

trở thành ngày nghỉ toàn quốc ở Nhật Bản từ năm 1948. Mặc dù gọi là

507

ngày trẻ em nhưng thực ra đó là ngày lễ dành cho các bé trai. Các gia

đình có con trai thường treo trên nóc nhà mình những dải cờ hình cá

chép tượng trưng cho sức mạnh và trong nhà bày búp bê hình võ sĩ và

áo giáp.

Lễ Vu Lan (hay còn gọi là Lễ xá tội vong nhân) vào dịp rằm

tháng bảy âm lịch hằng năm là một nét văn hóa truyền thống tốt đẹp

của người Việt Nam. Ở Nhật cũng có một lễ hội mang ý nghĩa tương

tự, thường gọi là Obon diễn ra vào tháng 8 dương lịch.

Đối với người Việt, Lễ Tết được xem là “Tống cựu nghinh tân”

tiễn năm cũ, đón năm mới. Cuối năm quét dọn sạch sẽ nhà cửa, sân

ngõ, dọn dẹp bàn thờ, lau chùi bàn ghế, ấm chén, vứt bỏ những thứ rác

rưởi, Theo quan niệm truyền thống, “23 tháng Chạp dựng cây nêu,

mùng 7 tháng Giêng hạ nêu tiễn ông bà về trời”. Tuy nhiên, hiện nay

tục trồng cây nêu ngày Tết đã dần mai một, thay vào đó là chơi cành

đào, mai, quất cảnh. Cây nêu là một hình ảnh mang tính chất biểu

tượng, thường được trồng ngay trước sân nhà mỗi dịp Tết Nguyên

đán. Trên ngọn cây có treo nhiều vật dụng mang ý nghĩa tâm linh xua

đuổi ma quỷ và cầu mong một năm mới tốt lành. Nhiều gia đình nhắc

nhở, dặn dò con cháu từ phút giao thừa trở đi không quấy khóc, không

nghịch ngợm, cãi cọ nhau, không nói tục chửi bậy, không vứt rác, viết

vẽ bừa bãi. Cha mẹ, anh chị cũng không quở mắng, tra phạt con em,

đối với ai cũng tay bắt mặt mừng, vui vẻ niềm nở dẫu lạ dẫu quen.

Chuẩn bị gói bánh chưng, bánh tét, muối dưa hành, dưa kiệu, làm

mứt. Sắp đặt bàn thờ ngày Tết cúng Ông bà tổ tiên, cúng Táo quân

Cúng Giao thừa (hay còn gọi là lễ Trừ Tịch).

Văn hóa hai nướcViệt Nam - Nhật Bản như đã nói ở trên, có

chung một đặc điểm đó là hai nước đều chịu ảnh hưởng của nền văn

minh Trung Hoa từ những thế kỷ trước, nên có không ít những nét

tương đồng, cùng chịu ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa nhưng

không có nghĩa là không có sự khác biệt, điều đó được thể hiện qua

cách thức tiếp nhận, ứng xử văn hóa của mỗi quốc gia, dung hòa giữa

cái cũ và cái mới để tạo ra nét đặc trưng của mỗi nước, bởi do hoàn

cảnh lịch sử, môi trường địa lý và văn hóa bản địa nữa. Trong khi Việt

Nam là một bán đảo với diện tích tự nhiên hơn 330.000km²và hơn

3.000km bờ biển. Còn Nhật Bản là một quần đảo với 3.600 hòn đảo

508

lớn nhỏ, xung quanh có 4 hòn đảo lớn với tổng diện tích: 377.000km²

và 29.000km bờ biển. Với diện tích phần lớn toàn là đồi núi, dẫn đến

việc không có đất cư trú, trồng trọt nhưng được bù lại bởi hệ thống

cảng biển dày đặc, khí hậu cũng có nhiều khác biệt và đối lập nhau.

Có vùng lạnh quanh năm được bao phủ bởi băng tuyết (Hokkaido), có

vùng ấm như Đông Nam Á (Okinawa và các đảo cực Nam), luôn có

bốn mùa rõ rệt. Khí hậu không tốt cho phát triển nông nghiệp nên giá

các sản phẩm nông nghiệp ở Nhật rất đắt. Ngoài ra, Nhật Bản còn phải

hứng chịu nhiều thiên tai như núi lửa, sóng thần, động đất,… Do địa

hình toàn là đồi núi dẫn đến sự chia cắt thành nhiều vùng, nhiều địa

phương, văn hóa cũng theo đó mà tạo ra sự khác biệt giữa các vùng

với nhau. Nhật Bản là đất nước nằm giữa biển, với vị trí tương đối khó

được tiếp cận, nên Nhật thường chủ động du nhập các văn minh từ

bên ngoài vào, luôn muốn tìm tòi học hỏi cái hay của người khác.

Còn Việt Nam là đất nước có nhiều dân tộc khác nhau cùng

chung sống, người dân can đảm, linh hoạt, mềm dẻo, dễ thích ứng,

giỏi xử lý tình huống,… chinh phục thiên nhiên, bất khuất chống giặc

ngọai xâm, có ý thức độc lập tự chủ cao,…

Điểm khác biệt lớn nhất trong văn hóa hai nước đó là phong cách

ứng xử, một bên thì mềm mỏng, linh hoạt, dễ thích ứng, một bên coi

trọng nguyên tắc, kỷ luật. Với giá trị đạo đức thì người Việt trọng

hiếu, còn người Nhật trọng tín.

Một ví dụ trong cách tiếp nhận văn hóa Trung Hoa như uống trà

chẳng hạn. Đối với người Nhật được nâng lên thành một nghệ thuật:

Trà đạo - chính là việc thưởng thức trà và tất cả những gì thuộc về trà

đạo, gồm các thao tác như pha trà, mời trà và uống trà. Từ đó, uống trà

trở thành một nghi lễ. Người Nhật gọi nghi lễ uống trà này là trà đạo,

nó như là một “trường phái” của nghệ thuật ở xứ sở hoa anh đào. Còn

hơn thế, nó là một triết lý sống nữa, liên quan tới nghệ thuật làm vườn,

tạo hình, làm gốm. Khi ngồi thưởng trà, người Nhật nhất định phải

mặc bộ Kimono mà không thể mặc trang phục hiện đại được và phải

dùng những chén trà là gốm sứ của Nhật để không làm mất đi ý nghĩa

của trà đạo. Tinh thần của trà đạo được biết đến qua bốn chữ “Hòa,

Kính, Thanh, Tịch”. “Hòa” có nghĩa là sự hài hòa giữa con người và

thiên nhiên, sự hòa hợp giữa trà nhân với các dụng cụ pha trà. “Kính”

509

là lòng kính trọng, sự tôn kính đối với người khác, thể hiện sự tri ân

cuộc sống. Khi lòng tôn kính với vạn vật đạt tới sự không phân biệt thì

tấm lòng trở nên thanh thản, yên tĩnh, thể hiện sự thanh tịnh, đó chính

là ý nghĩa của chữ “Thanh”. “Tịch” có nghĩa là sự vắng lặng, tĩnh lặng

mang đến cho con người cảm giác yên tĩnh, vắng vẻ. Vì thế trà đạo từ

khi ra đời cho đến nay vẫn có một sức sống lâu bền trong đời sống

tinh thần của người dân Nhật. Nhờ có trà đạo, Nhật Bản đã giữ được

những truyền thống văn hóa của dân tộc mình.

Còn ở Việt Nam, có thể nói trà có mặt trong mọi hoạt động của

xã hội, từ trong gia đình ra ngoài phố, từ nhà hàng, quán chợ cho đến

những nơi tiếp khách sang trọng. Từ tế lễ, cưới hỏi, sinh nhật, ma

chay, cúng giỗ,… và cách mà người Việt uống trà cũng rất đa dạng

không theo chuẩn mực nào, biểu hiện văn hóa ứng xử đầy tính sáng

tạo của người pha và người được mời uống, mà ít chịu ảnh hưởng của

người Trung Quốc. Người Việt không có trà đạo như Nhật Bản,

nhưng không thể nói người việt thưởng thức trà kém nghệ thuật hơn.

Người xưa thưởng trà rất công phu, phải hứng từng giọt sương trên

búp sen vào lúc chưa có ánh nắng, hoặc lấy nước mưa để pha trà, sẽ

giúp cho nước trà tăng thêm vị ngọt, sau khi uống sẽ thấy vị ngọt lưu

lại nơi cổ họng. Ngày nay, nhiều người cho rằng thưởng trà cho trọn

vẹn phải đủ năm điều chuẩn mực: sắc - thanh - khí - vị - thần. Điều ấy

cũng có chút ý nghĩa về tinh thần.

Với một vài cảm nhận như trên khi xem xét văn hóa giữa hai

nước, chúng tôi hy vọng rằng, đôi điều này có thể góp phần nhỏ bé

trong giao lưu, hợp tác cùng phát triển giữa hai nước. Khi mối quan hệ

trên mọi phương diện, văn hóa, ngọai giao, du lịch, đầu tư phát triển

kinh tế, du học,… đang diễn ra ngày một tốt đẹp.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1.

Đào Duy Anh (1951), Việt Nam văn hóa sử cương, NXB Bốn

phương.

2.

Đoàn Lê Giang (2009), Nho giáo Nhật Bản và nho giáo Việt Nam,

http://khoavanhoc-

ngonngu.edu.vn/home/index.php?option=com_content&view=article

510

&id=352:nho-giao-nht-bn-va-nho-giao-vit-nam&catid=72:hi-ngh-

khoa-hc-han-nom&Itemid=146.

3.

4.

Trần Ngọc Thêm (1996), Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, NXB TP

HCM.

Trà đạo trong văn hóa Nhật Bản, https://www.tourchaua.net/van-hoa-

am-thuc/tra-dao-trong-van-hoa-nhat-ban.

(Bài đã đăng trong Kỷ yếu: Nghiên cứu, giảng dạy Việt Nam học và tiếng

Việt - Những vấn đề lý luận và thực tiễn, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội,

2017)

511