Hội nhập của công giáo với văn hóa Việt Nam (Qua nghiên cứu một số biểu tượng tại Nhà thờ Công giáo ở giáo phận Hà Nội và Giáo phận Bùi Chu)
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 3 – 2019
75
ĐỖ TRẦN PHƯƠNG*
BÙI VĂN HÀI**
HỘI NHẬP CỦA CÔNG GIÁO VỚI VĂN HÓA VIỆT NAM
(QUA NGHIÊN CỨU MỘT SỐ BIỂU TƯỢNG TẠI NHÀ THỜ
CÔNG GIÁO Ở GIÁO PHẬN HÀ NỘI VÀ GIÁO PHẬN BÙI CHU)
Tóm tắt: Theo giáo sử, Công giáo được truyền bá vào Việt Nam
từ năm 1533 tại Ninh Cường, Quần Anh, Trà Lũ, Nam Định. Kể
từ đó, hạt giống Phúc Âm được gieo mầm, sinh sôi trên đất nước
Việt Nam. Quá trình truyền giáo tại Việt Nam cũng đầy khó
khăn và thử thách. Vượt qua được sự khác biệt về văn hóa, ngôn
ngữ, tư tưởng là một quá trình hội nhập văn hóa sâu rộng của
văn hóa Công giáo với văn hóa Việt Nam. Văn hóa Công giáo
làm phong phú cho văn hóa dân tộc và văn hóa dân tộc cũng
tiếp nhận văn hóa Công giáo, tạo ra sự đa dạng văn hóa. Trong
bài viết này, chúng tôi phân tích sự hội nhập văn hóa của Công
giáo tại mảnh đất mà Công giáo gieo mầm đầu tiên trên đất
nước Việt Nam để thấy được sự hội nhập văn hóa Công giáo
phong phú và đa dạng tại nơi đây.
Từ khóa: Công giáo; hội nhập; văn hóa; Việt Nam.
1. Hội nhập văn hóa Công giáo
Mỗi tôn giáo khi hình thành đều mong muốn truyền bá tôn giáo của
mình đến được với nhiều tín đồ bởi đó là vấn đề sống còn cho sự phát
triển của một tôn giáo. Trong lịch sử tôn giáo thế giới, về cơ bản có 2
xu hướng truyền giáo: một là truyền giáo một cách cứng nhắc, giữ
nguyên căn tính của tôn giáo đó; hai là truyền giáo một cách linh hoạt,
thích ứng, hay nói cách khác có sự hội nhập vào văn hóa nơi truyền
* Đại học Văn hóa Hà Nội.
** Tu sinh Giáo phận Bùi Chu.
Ngày nhận bài: 24/02/2019; Ngày biên tập: 06/3/2019; Duyệt đăng: 14/3/2019.
76
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 3 - 2019
đến để kết tinh được cả giá trị văn hóa của tôn giáo đó với tôn giáo địa
phương.
Với Công giáo, vấn đề hội nhập văn hóa là cả một vấn đề phức tạp,
trải qua một quá trình nhận thức lâu dài. Ngay từ thời Chúa Giêsu,
Ngài đã có định hướng cho các tông đồ: “Mọi quyền năng trên trời,
dưới đất đã được trao cho Thày. Vậy anh em hãy đi thâu nạp môn đồ
khắp muôn dân, thanh tảy cho họ” (Mt. 18 - 19). Nhưng mở rộng
nước Chúa như thế nào, theo con đường hội nhập văn hóa hay giữ
nguyên truyền thống văn hóa, tôn giáo Công giáo thì Ngài chưa đề cập
đến. Thực hiện lời Chúa, các tông đồ ngay từ buổi đầu tiên đã ra sức
mở mang nước Chúa. Trong quá trình Phúc Âm hóa, truyền bá đức
tin, Giáo hội Công giáo đã gặp rất nhiều khó khăn bởi xung đột giá trị
văn hóa Công giáo với nền văn hóa địa phương. Nếu không giải quyết
được vấn đề này một cách khôn khéo, quá trình Phúc Âm hóa sẽ gặp
vô vàn khó khăn và khó mà phát triển được dân Chúa.
Nhận thức về hội nhập văn hóa ở cấp Giáo hội có thể ra đời muộn,
nhưng những người truyền giáo (những linh mục Dòng Tên truyền giáo
tại Trung Quốc) đã nhận thức ra vấn đề này từ khá sớm: “Chư huynh
đừng bao giờ muốn sửa đổi, đừng tìm lý lẽ nào để buộc dân chúng sửa
đổi những phép tắc xã giao, tập tục, phong hóa của họ trừ khi nó hiển
nhiên mâu thuẫn với đạo thánh và luân lý. Có gì vô lý và bỉ ổi hơn
mang theo cả nước Pháp, Tây Ban Nha, Italia hay bất kỳ nước nào khác
bên trời Âu sang cho dân Á Đông chăng? Không phải mang đến thứ ấy
cho họ mà là mang chân lý đức tin, một chân lý không loại trừ nghi lễ
và tập tục của bất cứ một dân tộc nào, cũng không xúc phạm đến lễ
nghi, tập tục ấy, miễn là chúng không xấu; ngược lại, chân lý ấy muốn
cho người ta bảo tồn và đang trì nó là đằng khác”1.
Nhận thấy sự khủng hoảng trong truyền giáo, mô hình khuôn mẫu
châu Âu thất bại nên Công đồng Vatican II được triệu tập và tư tưởng
hội nhập văn hóa ra đời: “Giáo hội có thể hòa mình với nhiều hình
thức văn hóa khác nhau. Nhờ đó, chính Giáo hội cũng như chính nền
văn hóa ấy đều được phong phú hơn”. Như vậy, Giáo hội Công giáo
đã chính thức công nhận hội nhập văn hóa là một đường hướng để
gieo hạt giống Tin Mừng đi muôn nơi.
Đỗ Trần Phương, Bùi Văn Hài. Hội nhập của Công giáo
…
77
Hội nhập văn hóa (Inculturation) theo Thuật ngữ Thần học được
hiểu là “Việc tiếp nhận những giá trị của một nền văn hóa. Thần học
sử dụng thuật ngữ này ám chỉ việc đem Tin Mừng vào các nền văn
hóa, hoặc diễn tả tiến trình đức tin Kitô giáo theo những hình dạng
văn hóa của các dân tộc”2.
Sau Hòa ước 1884, nhà thờ được xây dựng với một số lượng lớn ở
Giáo phận Bùi Chu và Hà Nội. Qua khảo sát, chúng tôi thấy rằng,
ngoài việc áp dụng những khuôn mẫu về biểu tượng của nền văn hóa
châu Âu (theo chuẩn của một nhà thờ châu Âu), hệ biểu tượng trong
nhà thờ Công giáo tại Giáo phận Bùi Chu và Hà Nội cũng có một sự
hội nhập rất lớn, hội nhập văn hóa địa phương vào văn hóa Công giáo,
làm cho đời sống văn hóa Công giáo mang thêm màu sắc văn hóa
truyền thống Việt Nam.
2. Hệ biểu tượng cơ bản trong nhà thờ Công giáo tại Giáo phận
Bùi Chu và Hà Nội
Giáo phận Bùi Chu là nơi đón nhận Tin Mừng đầu tiên tại Việt
Nam vào năm 1533 khi giáo sĩ Inikhu đến Ninh Cường, Quần Anh
thuộc huyện Nam Chấn và Trà Lũ thuộc huyện Giao Thủy để truyền
giáo. Sau gần 500 năm hình thành và phát triển, trải qua những biến
cố, thăng trầm của lịch sử, Giáo phận Bùi Chu vẫn vươn mình phát
triển, trở thành một giáo phận điển hình của Giáo hội Công giáo Việt
Nam trên các lĩnh vực khác nhau trong sinh hoạt văn hóa Công giáo.
Hiện nay, Giáo phận Bùi Chu bao gồm 176 giáo xứ, số giáo dân là
398.084, gần 200 linh mục. Điểm đặc biệt nhất khi nói tới Giáo phận
Bùi Chu là gần 500 nhà thờ Công giáo với đủ các phong cách kiến
trúc khác nhau, như: Gotich, Roman, kiến trúc Á - Âu kết hợp, kiến
trúc nhà thờ hiện đại, v.v… tạo nên điểm đặc biệt cho giáo phận này3.
Đối với Giáo phận Hà Nội, trải qua gần 400 năm hình thành và
phát triển, đến nay Giáo phận Hà Nội có 145 giáo xứ, hơn 346.000
giáo dân, 177 linh mục4. Trên địa bàn Thành phố Hà Nội có ba giáo
hạt: Giáo hạt Chính Tòa, Giáo hạt Phú Xuyên, Giáo hạt Thanh Oai.
Trong đó, Giáo hạt Chính Tòa có 21 giáo xứ, Giáo hạt Phú Xuyên có
16 giáo xứ và Giáo hạt Thanh Oai - Hòa Bình có 38 giáo xứ, trừ đi
10 giáo xứ thuộc địa giới hành chính tỉnh Hòa Bình thì tổng số giáo
78
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 3 - 2019
xứ trên địa bàn Tp. Hà Nội là 65 giáo xứ phân bố tại các quận
huyện5.
Trong quá trình khảo sát các nhà thờ Công giáo tại Hà Nội và tại
Giáo phận Bùi Chu, chúng tôi đã cơ bản thống kê được hệ thống
những biểu tượng đặc trưng nhất của từng nhà thờ, như: biểu tượng
Chúa Ba ngôi, Đức Mẹ, các thánh. Đồng thời, thống kê được những
biểu tượng của người Công giáo và những biểu tượng hội nhập với
văn hóa truyền thống Việt Nam. Dưới đây là bảng thống kê về những
biểu tượng văn hóa truyền thống Việt Nam trong các nhà thờ Công
giáo tại Hà Nội và tại Giáo phận Bùi Chu.
Bảng 1: Biểu tượng văn hóa truyền thống tại các nhà thờ Công
giáo ở Hà Nội6
Phong
Năm
xây
dựng
cách
kiến
trúc
Biểu tượng văn hóa
truyền thống
STT
Nhà thờ
Đỉnh hương bằng
đồng, đúc các hoa
văn rồng.
Đỉnh hương bằng
đồng, đúc các hoa
văn rồng.
Ghế linh mục có
biểu tượng mặt hổ
phù.
1
2
3
Nhà thờ Lớn
1884
1934
1908
Gothic
Gothic
Á-Âu
Nhà thờ Hàm
Long
Nhà thờ Vạn
Phúc
Phương đình nơi đặt
tượng đài, trên mỗi
đầu đao đều có phù
điêu chim phượng;
Mỗi bên của phương
đình đều có biểu
tượng tứ quý.
Nhà thờ Thạch
Bích
4
1904
Roman
Đỉnh hương bằng
đồng có hoa văn tứ
linh, hoành phi câu
đối chữ Hán.
Nhà thờ Đàn
Giản
Phục
Hưng
5
6
1920
Nhà thờ Phương 1905
Gothic
Đỉnh hương bằng
Đỗ Trần Phương, Bùi Văn Hài. Hội nhập của Công giáo
…
79
Trung
đồng có hoa văn tứ
linh.
Cuối tháp chuông
nhà thờ có hai văn
bia chữ Hán.
Đỉnh hương bằng
đồng có hoa văn tứ
linh, hạc và rùa làm
chân nến, tứ quý
trên tháp của đền
Thánh Tùy.
7
8
Nhà thờ Đại Ơn
1918
Gothic
Gothic
Nhà thờ Bằng Sở 2014
Các bức chạm khắc
bằng gỗ treo trên các
cột của nhà thờ
9
Nhà thờ Sở Hạ
1917
1903
Á-Âu
Á-Âu
Các câu đối chữ Hán
treo trên các cột nhà
thờ, các bức chạm
khắc tứ quý treo trên
các cột nhà thờ.
10 Nhà thờ Hà Hồi
Đỉnh hương bằng
đồng có đúc hoa văn
tứ linh, câu đối chữ
Hán.
Trên tháp chuông
nhà thờ có các bức
phù điêu biểu tượng
rồng.
11 Nhà thờ Phú Mỹ 1908
Gothic
Roman
Nhà thờ Chuyên
12
Mỹ
Bảng 2: Biểu tượng văn hóa truyền thống Việt Nam trong các nhà
thờ Công giáo tại Giáo phận Bùi Chu7
Phong
Năm
xây
dựng
cách
kiến
trúc
Biểu tượng văn
hóa truyền thống
STT
Nhà thờ
Cờ ngũ sắc, kiệu
võng đầu rồng Đức
Mẹ Maria ngồi, kỳ
lân (ly) khắc trên
kiệu võng, chuông
1
Nhà thờ Bùi Chu 1858
Á-Âu
80
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 3 - 2019
nam khắc biểu
tượng rồng, hạc đội
rùa đầu rồng, đỉnh
hương
có
biểu
tượng với tượng lân
hý cầu đúc liền với
nắp và biểu tượng
rồng, hoành phi.
Giá chiêng đầu
rồng, thánh giá và
nến cao, đỉnh hương
bằng đồng, với
tượng lân hý cầu
đúc liền với nắp,
đúc biểu tượng
rồng, thánh giá nến
cao có sự cải biên từ
bộ bát bửu, biểu
tượng quý dưới
chân bàn thờ.
2
Nhà thờ Kiên Lao 1994
Gothic
Cờ ngũ sắc, đỉnh
hương khắc biểu
tượng rồng, câu văn
chữ hán nói về tước
hiệu của nhà thờ,
kiệu đầu rồng.
3
Nhà thờ Phú Nhai 1923
Gothic
Đỉnh hương bằng
đồng khắc hoa văn
rồng, tứ quý trên
bàn thờ, rồng chầu
mặt nhật cuối nhà
thờ, hoa sen, kiệu
đầu rồng, giá chiêng
, chống đầu rồng,
hạc đội rùa để chân
nến, cờ ngũ sắc.
Nhà thờ Quần
1932
4
5
Roman
Á-Âu
Phương
Đỉnh hương khắc
hoa văn rồng, giá
chiêng đầu rồng,
kiệu đầu rồng.
Nhà thờ Hưng
2000
Nghĩa
Đỗ Trần Phương, Bùi Văn Hài. Hội nhập của Công giáo
…
81
Hoành phi, câu đối,
chuông nam, khánh,
biểu tượng tứ quý
cửa chính cuối nhà
thờ, đỉnh hương
bằng đồng.
Hạc và rùa dùng để
chân nến, rồng khắc
trên những cửa gỗ,
rồng - cây cỏ hoa.
Đỉnh hương khắc
Nhà thờ Giáp
Nam
6
7
2006
Á đông
Á đông
Nhà thờ Hai Giáp 1906
hoa
văn
rồng,
chuông nam, giá
chuông khắc đầu
rồng, hoành phi
khắc rồng cuốn, câu
đối trên gian cung
thánh, thánh giá nến
cao có sự cải biên từ
bộ bát bửu.
Biểu tượng trúc
được khắc trên gian
cung thánh, đỉnh
hương khắc rồng,
kiệu đầu rồng.
Nhà thờ Ninh
Cường
8
9
Á-Âu
Nhà thờ Lạc Đạo 1870
Á-Âu
Á-Âu
Ghế linh mục khắc
biểu tượng rồng,
đỉnh hương khắc
mặt hổ phù, cờ ngũ
sắc.
10 Nhà thờ Tân Bơn 2004
Đỉnh hương khắc
hoa văn tứ linh;
chuông nam, thánh
giá nến cao có sự
cải biên từ bộ bát
bửu.
Thánh giá nến cao
có sự cải biên từ bộ
bát bửu, tứ quý khắc
11 Nhà thờ Sa Châu 1942
Nhà thờ Thức
Gothic
Gothic
12
1917
Hóa
82
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 3 - 2019
trên cửa cuối nhà
thờ.
3. Hội nhập văn hóa thông qua biểu tượng tại Giáo phận Bùi
Chu và Hà Nội
3.1. Hội nhập biểu tượng văn hóa truyền thống
Trong suốt tiến trình phát triển của Giáo hội Công giáo Việt Nam,
một trong những vấn đề được quan tâm giải quyết trong quá trình
truyền giáo đó là vấn đề hội nhập văn hóa. Sự dung hòa giữa văn hóa
phương Tây và những yếu tố văn hóa phương Đông bản địa nhiều khi
còn gặp rất nhiều những khó khăn, dẫn đến những mâu thuẫn gay gắt
trong quá trình truyền giáo.
Tuy nhiên, một giáo hội muốn tồn tại trong một quốc gia và truyền
giáo cần phải hiểu được nét đặc trưng văn hóa của quốc gia đó. Nhiều
khi phải tiếp nhận và dung hòa nét văn hóa của quốc gia đó. Đối với
Công giáo Việt Nam, tiến trình hội nhập văn hóa gắn với lịch sử
truyền giáo của Giáo hội Công giáo Việt Nam. Từ những nhu cầu cấp
thiết của giáo dân và những đòi hỏi tích cực trong đời sống tâm linh
của họ buộc Giáo hội cần có những nhìn nhận mới mẻ về vấn đề hội
nhập văn hóa. Hội nhập văn hóa trong Công giáo tại Việt Nam được
thể hiện trên nhiều bình diện khác nhau, như: hội nhập về tín ngưỡng,
phong tục tập quán, hội nhập về biểu tượng văn hóa truyền thống,
v.v… Không chỉ dừng lại ở những biểu tượng văn hóa truyền thống,
sự hội nhập này còn biểu hiện ở những đối tượng được tôn kính, được
tạc thành những biểu tượng để đưa vào trong những thánh đường
Công giáo.
Trên phương diện hội nhập những biểu tượng văn hóa truyền thống,
chúng tôi đã thấy rất nhiều biểu tượng về tứ linh, tứ quý xuất hiện trong
những ngôi thánh đường để phục vụ các mục đích của giáo xứ. Tứ linh
xuất hiện trong văn hóa của nhiều nước phương Đông. Trong văn hóa
Việt Nam, tứ linh, tứ quý xuất hiện rất nhiều trong những công trình
kiến trúc, điêu khắc, hội họa của những ngôi đình, chùa, đền miếu. Đó
là những biểu tượng đặc trưng nhất cho văn hóa của Việt Nam, và
mang trong mình những ý nghĩa rất đặc sắc. Tuy nhiên, lại xét đến một
trong những nguyên tắc bất di bất dịch của Giáo hội, đó là Giáo hội duy
Đỗ Trần Phương, Bùi Văn Hài. Hội nhập của Công giáo
…
83
nhất. Sách Giáo lý của Giáo hội Công giáo, câu 816 có nêu: “Hội
Thánh duy nhất của Đức Ki-tô... là Hội Thánh mà Đấng Cứu Chuộc
chúng ta, sau khi Phục sinh, đã trao phó cho Phê-rô chăn dắt. Người
phó thác cho Phê-rô cũng như cho các tông đồ khác truyền bá, cai
quản... Như là một xã hội được thiết lập quy củ trên thế gian, Hội
Thánh ấy được thể hiện nơi Hội Thánh Công giáo do vị kế nhiệm Phê-
rô và các giám mục hiệp thông với Ngài điều khiển”8.
Hội thánh duy nhất là sự thống nhất không có sự phân tách, không
có sự phân chia. Vì vậy, trong ngôi thánh đường cũng như thế, không
được phép đưa những biểu tượng không liên quan đến những vấn đề
thần học và giáo lý vào, bởi Giáo hội e rằng sẽ dẫn đến những sai lầm
nghiêm trọng, đưa họ vào việc tôn thờ “ngẫu tượng” mà dân Do Thái
đã mắc phải trong thời Cựu ước.
Nhưng sự thống nhất của Giáo hội cũng hết sức đa dạng, điều này
được khẳng định một cách chắc chắn trong giáo lý của Giáo hội Công
giáo, câu 814: “Ngay từ khởi đầu, Hội Thánh duy nhất này cũng rất đa
dạng. Tính đa dạng này phát xuất từ những ân huệ khác nhau của
Thiên Chúa cũng như từ số đông người lĩnh nhận các ân huệ ấy. Dân
Thiên Chúa duy nhất quy tụ nhiều dân tộc và nhiều văn hóa khác
nhau. Giữa các thành phần của Hội Thánh vẫn có những ân huệ,
những chức vụ, những hoàn cảnh và những lối sống khác nhau; “ngay
trong sự hiệp thông của Hội Thánh, cũng có sự hiện diện chính đáng
của những Hội Thánh địa phương, thừa hưởng những truyền thống
riêng” (LG 13). Sự đa dạng làm cho Hội Thánh thêm phong phú và
không nghịch lại sự hiệp nhất. Tuy nhiên tội lỗi và hệ quả nặng nề của
nó không ngừng đe dọa ơn hiệp nhất. Vì thế thánh Phao-lô đã khuyên:
“Anh em hãy thiết tha duy trì sự hiệp nhất mà Thánh Thần đem lại,
bằng cách ăn ở thuận hòa gắn bó với nhau” (Ep 4,3)”9.
Trong rất nhiều nhà thờ tại Hà Nội và tại Giáo phận Bùi Chu, có sự
xuất hiện của các biểu tượng văn hóa truyền thống như sau:
Tại Hà Nội, một số nhà thờ có có sử dụng hình tượng rồng.
Nhà thờ Chuyên Mỹ trên tháp chuông có rất nhiều những biểu
tượng rồng chầu được tạc trên các mặt của tháp chuông và ở giữa là
biểu tượng vòng tròn hay Thánh Giuse để tôn vinh uy quyền của
84
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 3 - 2019
Thiên Chúa vượt trên những loài vật này. Hay tại nhà thờ Hà Hồi, hệ
thống biểu tượng tứ quý xuất hiện rất nhiều trên những câu đối được
treo trên các cây cột của nhà thờ. Tại nhà thờ Thạch Bích, trên những
đầu đao cong vút của phương đình trước nhà thờ là nơi đặt tượng Đức
Mẹ La Vang có 4 con chim phượng hoàng (một trong 4 biểu tượng
của tứ linh) ở mái dưới của phương đình nhằm tôn vinh vẻ đẹp, sự
trinh trắng của Đức Mẹ Maria. Tại nhà thờ Sở Hạ, có hệ thống biểu
tượng tứ quý, được chạm khắc và được treo trên những hàng cột gỗ
trong nhà thờ, với ý nhắc nhở rằng Thiên Chúa chính là chủ của thời
gian. Ngoài ra, một số ngôi thánh đường còn sử dụng các đỉnh hương
bằng đồng trên nắp có hình tượng lân, các mặt của đỉnh hương đúc
biểu tượng tứ linh tại nhà thờ Đàn Giản, Bằng Sở, Hàm Long, Phương
Trung, v.v… Bên cạnh đó, trong nhà thờ của một số giáo xứ có sử
dụng những bức hoành phi câu đối của văn hóa truyền thống Việt
Nam để diễn tả những tư tưởng thần học cũng như ca ngợi Thiên
Chúa như hệ thống câu đối tại nhà thờ Hà Hồi, các bức hoành phi tại
nhà thờ Đàn Giản.
Tại Giáo phận Bùi Chu, hệ thống biểu tượng văn hóa truyền thống
Việt Nam trong các nhà thờ tại Bùi Chu có phần đa dạng hơn, nhưng
cũng tập trung chủ yếu trong các biểu tượng tứ linh, tứ quý. Trong
một số nhà thờ, như: nhà thờ Quần Phương, nhà thờ Kiên Lao, nhà thờ
Lạc Đạo, trên gian cung thánh đều có sử dụng biểu tượng tứ quý trong
trang trí tòa, bàn thờ nơi cử hành các nghi thức phục vụ của người
Công giáo. Đa phần trong tất cả những nhà thờ mà chúng tôi khảo sát
đều có sự xuất hiện của đỉnh hương bằng đồng, được đúc các hoa văn
họa tiết tứ linh. Đặc biệt nhất trong các cỗ kiệu của các giáo xứ tại
Giáo phận Bùi Chu mà chúng tôi khảo sát, trên đầu mỗi đòn kiệu đều
được chạm khắc hoa văn đầu rồng, hay những giá để chiêng, trống của
nhà thờ cũng được chạm khắc hoa văn đầu rồng, giống như trong các
ngôi đình, đền.
Tại các nhà thờ Giáp Nam, Quần Phương, Phú Nhai,… có sử dụng
các bức hoành phi câu đối chữ Hán trong trang trí nhà thờ, với những
nội dung nhằm hướng tới việc tôn vinh Thiên Chúa và phản ánh
những tư tưởng thần học và đức tin Công giáo. Ngoài ra, tại các nhà
Đỗ Trần Phương, Bùi Văn Hài. Hội nhập của Công giáo
…
85
thờ trong Giáo phận Bùi Chu có sử dụng những lá cờ ngũ sắc trong
trang trí nhà thờ mỗi dịp lễ lớn. Tuy nhiên, những lá cờ ngũ sắc này có
sự biến đổi là trung tâm của lá cờ có biểu tượng của thánh giá, ý muốn
nhắc nhở rằng thánh giá Chúa Kitô chính là trung tâm và là nguồn
mạch ơn cứu độ của con người.
Vì vậy, việc đưa những biểu tượng tứ linh, tứ quý,… vào trong
những ngôi thánh đường Công giáo thể hiện sự hội nhập với những
đặc trưng của văn hóa Việt Nam. Những biểu tượng đó khi được hội
nhập vào không có sự thay đổi nhiều về cấu tạo, hình dáng nhưng có
sự biến đổi về bản chất, bởi sự khác nhau về góc độ niềm tin khi đối
tượng đó tiếp nhận. Sự tiếp nhận của người Công giáo phải được dựa
trên nhiều nền tảng khác nhau về thần học, giáo lý, giáo luật và kinh
thánh. Nếu không được dựa trên những nền tảng này thì sự hội nhập
này không được chấp nhận và dẫn tới những sai lầm trong niềm tin
của người giáo dân.
3.2. Hội nhập đối tượng thờ phượng
Trong quá trình phát triển của Giáo hội Công giáo Việt Nam, đã có
những thay đổi và tiếp nhận những yếu tố văn hóa cũng như tâm lý
của người Công giáo bản xứ. Từ những cơ sở về những nhân vật là
những vị thánh trong Giáo hội cũng như việc tổ chức ngày lễ cho các
vị thánh đó, người Công giáo Việt Nam đã có những biến đổi phù hợp
với đặc trưng văn hóa Việt. Đồng thời, không đi sai lệch với những tư
tưởng của Giáo hội.
3.2.1. Hội nhập biểu tượng Đức Mẹ
Trong đời sống tinh thần của người Việt Nam, người mẹ đóng một
vai trò quan trọng, được thể hiện rõ nhất trong tín ngưỡng thờ Mẫu
(nhiều người còn gọi là đạo Mẫu). Với sự yêu thương che chở con cái,
hình ảnh người mẹ là một chỗ dựa tinh thần trong lòng những người
con đất Việt. Trong Công giáo, hình ảnh người mẹ tôn quý nhất chính
là Đức Mẹ Maria - người mẹ được người giáo dân yêu mến như một
điểm tựa để cầu xin khi gặp những khó khăn trong cuộc sống. Vì vậy,
hệ thống biểu tượng về Đức Mẹ trong các nhà thờ Công giáo cũng rất
đa dạng, chủ yếu với 4 đặc ân mà Đức Mẹ được nhận từ Thiên Chúa
86
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 3 - 2019
và luôn chiếm một vị trí quan trọng trong các ngôi thánh đường, chỉ
sau Chúa Ba ngôi.
Xuất phát từ một sự kiện năm 1798, dưới thời vua Cảnh Thịnh nhà
Tây Sơn, với chiếu chỉ cấm đạo ngày 17 tháng 8 năm 1798, một số tín
hữu ở gần đồi Dinh Cát (nay là thị xã Quảng Trị) phải tìm nơi trốn ẩn.
Họ đã đến lánh nạn tại núi rừng La Vang. Nơi rừng thiêng nước độc,
hoàn cảnh ngặt nghèo, thiếu ăn, bệnh tật, sợ hãi quan quân, sợ thú dữ,
các tín hữu chỉ biết một lòng tin cậy phó thác vào Thiên Chúa và Đức
Mẹ. Họ thường tụ tập dưới gốc cây đa cổ thụ, cùng nhau cầu nguyện,
an ủi và giúp đỡ nhau. Đức Mẹ hiện ra cùng với Chúa Hài Đồng với
trang phục truyền thống của người Việt Nam, mặc áo dài, đầu đội
khăn xếp. Từ đó, với mục đích bày tỏ sự yêu mến Đức Mẹ La Vang,
cũng như cầu xin Đức Mẹ cứu giúp, hầu như các nhà thờ trên đất nước
Việt Nam đều đưa biểu tượng Đức Mẹ La Vang vào để tôn kính.
Tuy nhiên, cũng phải nhìn nhận một điều rằng, thực chất việc đưa
biểu tượng Đức Mẹ La Vang vào trong các ngôi thánh đường để tôn
kính đều có mục đích nhằm tạo cho người giáo dân một sự gần gũi,
không xa lạ. Mẹ và Chúa Hài Đồng như một người Việt Nam, một
phụ nữ mặc áo dài Việt Nam bế con cũng mặc trang phục truyền
thống Việt Nam. Mẹ đến với những người giáo dân Việt Nam trong sự
gần gũi và đầy yêu thương. Vốn đã ẩn chứa một tình yêu dành cho
người Mẹ, mà nay tình yêu đó lại được biểu hiện một cách cụ thể nhất
thông qua hình ảnh một người Mẹ của người dân Công giáo Việt
Nam, một người Mẹ đại diện cho hình ảnh người Công giáo Việt
Nam, thì sự yêu mến đó càng được củng cố và ngày càng vững vàng
hơn trong đời sống đức tin của mình.
Hầu hết trong 30 nhà thờ mà chúng tôi khảo sát trên địa bàn Hà
Nội đều có biểu tượng Đức Mẹ La Vang trong và ngoài các ngôi
thánh đường. Chúng tôi xin nêu một số nhà thờ có tượng Đức Mẹ La
Vang với quy mô lớn cũng như mang giá trị nghệ thuật, đó là tượng
Đức Mẹ La Vang được đặt trang trọng trong phương đình cuối nhà
thờ Thạch Bích, tượng Đức Mẹ La Vang đặt ở đầu nhà thờ Bằng Sở,
tượng Đức Mẹ La Vang cuối nhà thờ Sở Hạ,… Đây chính là một biểu
hiện khẳng định sự hội nhập văn hóa bản xứ của Công giáo khi truyền
Đỗ Trần Phương, Bùi Văn Hài. Hội nhập của Công giáo
…
87
giáo vào Việt Nam. Sự dung hòa giữa tín ngưỡng thờ Mẫu kết hợp với
sự yêu mến, tôn kính Đức Mẹ Maria, những nền tảng đức tin Công
giáo. Kế thừa những giá trị văn hóa tốt đẹp trong tín ngưỡng thờ Mẫu,
qua đó người Công giáo Việt Nam đã xây dựng nên biểu tượng Đức
Mẹ La Vang - một người Mẹ của tất cả những người Công giáo Việt
Nam để yêu mến và cầu xin trong cuộc sống của họ.
3.2.2. Hội nhập thành hoàng làng với thánh quan thầy
Trong đời sống của những người giáo dân Công giáo không thể
thiếu hình ảnh của những biểu tượng thánh quan thầy tại các giáo xứ,
giáo họ. Đây vốn là một truyền thống vốn có của Giáo hội Công giáo,
gắn bó mật thiết với đời sống của người giáo dân. Tuy nhiên, khi
Công giáo được du nhập vào Việt Nam đã có sự giao lưu với tín
ngưỡng thờ Thành hoàng làng, làm cho những biểu tượng thánh quan
thầy trở nên đặc sắc hơn. Tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng bắt đầu
phát triển ở thế kỷ thứ XVI, với đặc điểm là tôn thờ một vị thần bảo
vệ, che chở cho cộng đồng làng xã, vượt qua những khó khăn trong
cuộc sống hàng ngày. Hằng năm, nhân dân trong cộng đồng làng xã
đều tổ chức lễ hội để thể hiện lòng tôn kính đối với vị thần của làng
mình, cũng như thể hiện tinh thần cố kết trong cộng đồng làng xã.
Cũng vào thời điểm đó, Công giáo cũng được du nhập vào Việt Nam,
ban đầu cũng có những hoạt động tôn kính các vị thánh quan thầy của
giáo xứ, giáo họ mình. Tuy nhiên, việc tôn kính các vị thánh quan
thầy hết sức đơn giản. Các vị thánh đó chủ yếu là những vị xa lạ với
những người giáo dân, được các giáo sĩ phương Tây đưa đến.
Tuy nhiên, với những chính sách cấm đạo gắt gao của các vị vua
triều Nguyễn, đã xuất hiện những vị thánh tử đạo sinh ra và chết đi
trên mảnh đất Việt Nam. Họ có thể là những người giáo dân, linh
mục, giám mục, tu sĩ nam, nữ, v.v… đã can trường lấy tính mạng của
chính mình để bảo vệ đức tin, không chối bỏ những niềm tin mà mình
đã lĩnh nhận. Chính vì vậy, các vị ấy đã được Giáo hội Roma tôn
phong hiển thánh. Tổng Giáo phận Hà Nội có 19 vị thánh tử đạo, Giáo
phận Bùi Chu có 26 vị trong tổng số 117 vị của Việt Nam. Trong đó,
có rất nhiều vị sinh ra và lớn lên trên mảnh đất Hà Nội và Bùi Chu
ngày nay. Hiện nay, các giáo xứ, giáo họ mà chúng tôi khảo sát trên
88
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 3 - 2019
địa bàn Hà Nội và Bùi Chu đều chọn những vị thánh tử đạo của quê
hương làm thánh quan thầy của mình, tổ chức các hoạt động nhằm tôn
kính các ngài. Các ngài được xem như những vị thánh bảo trợ của
giáo xứ đó, để cầu bầu cùng Chúa cho họ vượt qua những khó khăn
trong cuộc sống. Điểm đặc sắc nhất ở đây được thể hiện rõ nét sự giao
lưu với tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng là việc tổ chức ngày lễ vị
thánh quan thầy của giáo xứ đó.
Như tại Hà Nội, giáo xứ Kẻ Sét có thánh quan thầy Martinô Tạ
Đức Thịnh. Hàng năm, vào ngày 8/11, mọi người trong giáo xứ đều tổ
chức rước kiệu với đủ các đoàn hội, cờ hoa để tôn vinh ngài. Hay
thánh tử đạo Phêrô Lê Tùy sinh ra và lớn lên tại làng Bằng Sở, nên
nhà thờ Bằng Sở đã chọn ngài làm thánh quan thầy, và cứ vào ngày
11/10 hàng năm đều tổ chức mừng lễ rất lớn, với những cuộc rước
kiệu long trọng, các hoạt động kèm theo nhằm tôn vinh ngài.
Còn tại Bùi Chu, hàng năm cứ vào ngày 24/11, tất cả mọi người
trong Giáo phận đều hành hương và mừng lễ các thánh tử đạo Việt
Nam, ngày này là một trong 3 ngày đại lễ của Giáo phận. Ngoài ra,
theo chu kỳ hàng năm, các giáo xứ đều tổ chức các ngày lễ để tôn
kính các vị, như tại nhà thờ Phú Nhai, ngày 05/11 tổ chức lễ Thánh
Đaminh Hà Trọng Mậu, ngày 18/7 lễ Thánh Đaminh Đinh Đạt; tại nhà
thờ Ninh Cường cứ vào ngày 04/7 và 09/5 hàng năm đều tổ chức lễ
kính thánh tử đạo Giuse Nguyễn Đình Uyên và Phêrô Nguyễn Văn
Tự. Tất cả các vị đều sinh ra và lớn lên ở chính các giáo xứ đó. Vì
vậy, các vị được coi là những thánh tổ của quê hương, phù hộ, chuyển
cầu cùng Chúa cho mọi người trong giáo xứ. Các vị thánh tử đạo Việt
Nam trở thành một biểu tượng không thể thiếu trong đời sống của
người giáo dân Công giáo Việt Nam.
Kết luận
Hội nhập văn hóa chính là sự nhập thể của sứ điệp Kitô giáo vào
những nền văn hóa đặc thù, trong đó có nền văn hóa Việt Nam. Việc
hội nhập văn hóa này diễn ra trên nhiều phương diện khác nhau, mà
cụ thể là sự hội nhập về biểu tượng văn hóa truyền thống Việt Nam.
Việc hội nhập này không phải là sự thay đổi những vấn đề về đức tin,
nhưng là sự dung hòa đức tin với văn hóa bản xứ, làm cho đức tin ấy
Đỗ Trần Phương, Bùi Văn Hài. Hội nhập của Công giáo
…
89
thêm phần sinh động, với những nét đặc sắc mà chỉ Giáo hội địa
phương mới có. Từ đó góp chung lại tạo nên sự đa dạng nhưng thống
nhất trong một “vườn hoa” với đủ mọi loài hoa khác nhau của Giáo
hội, trong cùng một đức tin vững vàng. Hội nhập văn hóa còn làm cho
Tin Mừng được nhập thể vào trong văn hóa dân tộc, đồng hành cùng
với sự phát triển của dân tộc quốc gia đó, đó mới chính là cái cốt yếu,
cái mục đích hướng tới của hội nhập văn hóa. /.
CHÚ THÍCH:
1
Phạm Huy Thông (2012), Ảnh hưởng qua lại giữa đạo Công giáo và văn hóa
Việt Nam, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội, tr. 132.
2
3
4
Học Viện Đa Minh (2014), Thuật ngữ Thần học, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội, tr. 171.
n_trong_giao_tinh_ha_noi, truy cập ngày17/12/2018.
5
17/12/2018.
6
7
8
Số liệu điền dã của tác giả.
Số liệu điền dã của tác giả.
Hội đồng Giám mục Việt Nam (2010), Sách giáo lý của Giáo hội Công giáo,
Nxb. Tôn giáo, Hà Nội, tr. 316.
9
Hội đồng Giám mục Việt Nam (2010), Sách giáo lý của Giáo hội Công giáo,
Sđd, tr. 815-816.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Mai Diệu Anh (2011), “Một số vấn đề về hội nhập nghi lễ Công giáo với tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên người Việt hiện nay”, Nghiên cứu Tôn giáo, số 12.
2. Nguyễn Hồng Dương (1999), “Bước đường hội nhập văn hóa dân tộc của Công
giáo Việt Nam”, Nghiên cứu Tôn giáo, số 1, 2.
3. Nguyễn Hồng Dương (2004), Tôn giáo trong mối quan hệ văn hóa và phát triển
ở Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
4. Học viện Đa Minh (2014), Thuật ngữ Thần học, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
5. Hội đồng Giám mục Việt Nam (2010), Sách giáo lý của Giáo hội Công giáo,
Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
6. Đặng Luận (2013), “Bước đầu hội nhập và thích nghi văn hóa các dân tộc trong
quá trình truyền bá Công giáo lên Tây Nguyên”, Nghiên cứu Tôn giáo, số 2.
7. Đinh Kiều Nga, Ảnh hưởng của Công giáo với nền văn hóa Việt Nam,
truy cập 18/12/2018.
8. Trần Thị Kim Oanh (2013, “Một số suy nghĩ về văn hóa Công giáo Việt Nam và
việc bảo tồn, phát triển giá trị văn hóa đó”, Khoa học xã hội Việt Nam, số 5.
90
Nghiên cứu Tôn giáo. Số 3 - 2019
9. Tòa Tổng Giám mục Thành phố Hồ Chí Minh (1999), Kinh Thánh trọn bộ Cựu
Ước và Tân Ước, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh.
10. Phạm Huy Thông (2012), Ảnh hưởng qua lại giữa đạo Công giáo và văn hóa
Việt Nam, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
11. Phạm Huy Thông, Đạo Công giáo tiến trình hội nhập văn hóa dân tộc ở Việt
Nam trước và sau Công đồng chung Vaticanô II,
nh_hoi_nhap_van_hoa_dan_toc_o_Viet_Nam_truoc_va_sau_Cong_dong_chung
_Vatiano_2, truy cập 31/01/2019.
Abstract
INTEGRATION OF CATHOLICISM WITH THE
VIETNAMESE CULTURE
(THROUGH RESEARCH ON SYMBOLS OF CATHOLIC
CHURCHES OF HÀ NỘI AND BÙI CHU DIOCESES)
Do Tran Phuong
Hanoi University of Culture
Bui Van Hai
A Seminarian at Bui Chu Diocese
According to the history of the church, Catholicism was introduced
into Vietnam in 1533 at Ninh Cường, Quần Anh, Trà Lũ, Nam Định.
Since then, the seed of the Gospel has been sown, grown in the
country of Vietnam. The missionary process in Vietnam had
difficulties and challenges. Overcoming the cultural, linguistic and
ideological differences, a cultural integration of Catholic culture with
Vietnamese culture has been occurred. The Catholic culture has
enriched the national culture to create the cultural diversity. In this
article, the author analyzes the integration of Catholic culture in the
land where Catholicism was first propagated to show the rich and
diverse Catholic culture there.
Keywords: Catholicism; integration; culture; Vietnam.
16 trang
21/04/2022
1560
Bạn đang xem tài liệu "Hội nhập của công giáo với văn hóa Việt Nam (Qua nghiên cứu một số biểu tượng tại Nhà thờ Công giáo ở giáo phận Hà Nội và Giáo phận Bùi Chu)", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- hoi_nhap_cua_cong_giao_voi_van_hoa_viet_nam_qua_nghien_cuu_m.pdf
