Ứng dụng các phương pháp định lượng trong nghiên cứu đặc điểm cảnh quan vùng tứ giác Long Xuyên

ỨNG DỤNG CÁC PHƯƠNG PHÁP ĐỊNH LƯỢNG TRONG

NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM CẢNH QUAN

VÙNG TỨ GIÁC LONG XUYÊN

TRẦN THẾ ĐỊNH, ĐỖ VĂN THANH,

ĐINH HOÀNG DƯƠNG

Tóm tắt: Nghiên cứu đã tiến hành tính toán và phân tích các chỉ số định lượng về đặc điểm cảnh quan

vùng Tứ giác Long Xuyên theo cấu trúc, chức năng và tiểu vùng cảnh quan. Các chỉ số bao gồm: kích

thước trung bình của khoanh vi, mật độ đường biên, hệ số phân mảnh, mật độ khoanh vi, mức độ

phong phú và đa dạng của cảnh quan. Kết quả nghiên cứu cho thấy, các chỉ số này phân hóa mạnh

theo cấu trúc, chức năng và tiểu vùng cảnh quan. Điều đó phản ánh những đặc trưng về hiện trạng

khai thác và tiềm năng sản xuất của lãnh thổ, tạo cơ sở cho việc sử dụng hợp lý tài nguyên và tổ chức

lãnh thổ sản xuất.

Từ khóa: chỉ số định lượng, đặc điểm cảnh quan, vùng Tứ giác Long Xuyên

APPLICATION OF QUANTITATIVE METHODS IN STUDYING LANDSCAPE

FEATURES IN THE LONG XUYEN QUADRANGLE

Abstract: Quantitative indicators of landscape features in the Long Xuyen Quadrangle, based on the

structure, function, and landscape of the sub-region, were calculated and analyzed in this study. These

indicators include the average size of landscape patches; border density of landscape; dividing ratios,

patch density; landscape diversity index, and landscape abundance index. These indicators were

found to have strong differentiation according to the structure, function, and sub-region of the

landscape. The study results also reflect the characteristics of the current state and potential

exploitation of the region, creating a basis for rational use of the resources and the territorial

organization of production.

Keywords: quantitative indicators, landscape features, Long Xuyen Quadrangle area

1. Đặt vấn đề

sở khoa học cho công tác quy hoạch, tổ chức

không gian lãnh thổ sản xuất [4].

Nghiên cứu cấu trúc, chức năng cảnh quan

(CQ) phục vụ định hướng khai thác, sử dụng hợp

lý lãnh thổ là hướng nghiên cứu được quan tâm,

phát triển mạnh ở Việt Nam trong địa lý ứng

dụng. Các kết quả phân tích tổng hợp thể lãnh

thổ theo cấu trúc, chức năng đã làm rõ được quy

luật phân hóa, tính đặc thù của CQ thông qua

phân tích tính tổ chức của các bộ phận cấu thành

trong không gian, tính điều chỉnh trạng thái theo

thời gian và các quá trình trao đổi, biến đổi vật

chất, năng lượng trong CQ [5, 6]; từ đó, có cái

nhìn tổng quan về mối quan hệ giữa các hợp

phần lãnh thổ, giữa hiện trạng sản xuất và tiềm

năng phát triển của các đơn vị lãnh thổ, tạo cơ

Các công trình nghiên cứu về CQ ở nước ta

được thực hiện với nhiều phương pháp nghiên

cứu khác nhau, tùy thuộc vào mục tiêu mà mỗi

tác giả lựa chọn các phương pháp nghiên cứu

phù hợp [3]. Bên cạnh các phương pháp nghiên

cứu định tính, việc sử dụng các chỉ số định lượng

là cần thiết nhằm phân tích được tính đặc thù, sự

phân hóa CQ của một lãnh thổ nhất định theo

cấu trúc, chức năng, đảm bảo được sự kết hợp

giữa các phương pháp truyền thống với hiện đại

trong nghiên cứu địa lý ứng dụng.

Tứ giác Long Xuyên (TGLX) thuộc vùng

đồng bằng sông Cửu Long với điều kiện tự nhiên

51

Tạp chí Nghiên cứu Địa lý nhân văn, số 2₍₃₃₎– Thá ng 6/2021

có nhiều nét độc đáo, đặc thù riêng [1]. Hiện có

công trình nghiên cứu tổng hợp lãnh thổ chủ yếu

sử dụng các phương pháp định tính, các chỉ số

mang tính định lượng rất hạn chế. Do đó, với

mong muốn làm rõ hơn tính đa dạng, sự phân

hóa CQ theo các phương pháp khác nhau, bài

viết tiếp cận các chỉ số định lượng để phân tích

cảnh quan lãnh thổ. Các kết quả nghiên cứu sẽ

là cơ sở khoa học để hoạch định sử dụng hợp lý

CQ vào các mục đích phát triển kinh tế - xã hội

của vùng.

một số công trình nghiên cứu về lãnh thổ theo

các tiếp cận khác nhau. Tuy nhiên, phần lớn chỉ

đề cập đến các hợp phần tự nhiên riêng lẻ; hoặc

chú ý đến điều kiện phát triển một lĩnh vực cụ

thể; hoặc nghiên cứu tổng hợp lãnh thổ nhưng

trong mối liên hệ của vùng đồng bằng sông Cửu

Long, chưa đề cập nhiều đến mối quan hệ chặt

chẽ giữa các hợp phần tự nhiên, giữa các hợp

phần tự nhiên với hoạt động sản xuất trên quan

điểm hệ thống nhằm xác định lợi thế, tiềm năng

và tính phù hợp của lãnh thổ. Ngoài ra, trong các

2. Phạm vi và phương pháp nghiên cứu

2.1. Phạm vi nghiên cứu

Hình 1. Vị trí, phạm vi vùng nghiên cứu

- Phạm vi không gian: Lãnh thổ nghiên cứu

được giới hạn bởi sông Hậu ở phía Đông Bắc,

kênh Cái Sắn ở phía Đông Nam, vịnh Thái Lan ở

phía Tây Nam, biên giới Việt Nam - Campuchia

ở phía Tây Bắc. Vùng có tổng diện tích tự nhiên

là 4.983,66 km²; bao gồm phần lớn diện tích của

tỉnh An Giang (49,11% diện tích của vùng), Kiên

Giang (47,76%) và một phần thành phố Cần Thơ

(3,13%) [1].

- Phạm vi khoa học: Nghiên cứu tập trung

vào tính toán và phân tích định lượng các chỉ số

mô tả hình thái, mức độ đa dạng và phong phú

CQ theo cấu trúc, chức năng và tiểu vùng CQ.

Việc phân loại và phân vùng CQ chỉ được trình

bày khái quát làm cơ sở cho việc tính toán các

chỉ số.

52

Trần Thế Định, Đỗ Văn Thanh, Đinh Hoàng Dương - Ứng dụng các phương pháp ...

(khoanh vi/100ha): LD = ^N_SA^Lx 100

2.2. Phương pháp nghiên cứu

❖ Các phương pháp xác định và mô tả hình

thái cảnh quan

n

(7)

(8)

+ Chỉ số đa dạng CQ: Dmn =

S

√

n: số loại CQ

Để xác định tính phân hóa lãnh thổ theo cấu

trúc và chức năng CQ, nghiên cứu sử dụng các

chỉ số mô tả hình thái CQ theo K. McGarial &

B.J. Marks (1994) [9]; bao gồm: diện tích CQ

(SA - cho biết quy mô của các CQ), số khoanh

vi (NL - thể hiện mức độ phân chia CQ thành

các khoanh vi khác nhau), kích cỡ trung bình của

khoanh vi hoặc CQ (MSA- cho biết diện tích

trung bình của một khoanh vi, giá trị MSA càng

thấp chứng tỏ CQ bị phân chia thành nhiều

khoanh vi), mật độ đường biên (PD - cho biết

chiều dài cạnh của CQ trên mỗi đơn vị diện tích

CQ), chỉ số chia cắt (K- cho biết độ phân mảnh

hay mức độ chia cắt của CQ). Các chỉ số được

tính toán theo công thức sau [8]:

S: diện tích của loại CQ

+ Chỉ số độ phong phú của CQ:

n

Dp =

ln(n)

Kết quả tính toán sẽ xác định được những đặc

trưng phong phú, đa dạng về cấu trúc, chức

năng và phân hóa không gian của CQ [2]; qua

đó, sẽ có cái nhìn toàn diện về các mối quan hệ

tương hỗ giữa các hợp phần thành tạo CQ, đồng

thời phát hiện được đặc trưng riêng của mỗi đơn

vị lãnh thổ, các tiềm năng tự nhiên của từng đơn

vị CQ phù hợp với từng mục đích khai thác sử

dụng khác nhau.

Các chỉ số định lượng về hình thái cảnh quan

và mức độ phong phú, đa dạng CQ được phân

tích và so sánh với nhau theo cấu trúc, chức năng

và tiểu vùng CQ; qua đó, xác định được mức độ

phân hóa và tính đặc thù CQ của vùng TGLX.

3. Kết quả nghiên cứu và thảo luận

+ Tổng diện tích loại CQ (ha):

(1)

푖

SA = ∑ aij

j=1

aij: diện tích khoanh vi

+ Số khoanh vi của CQ: NL = n_i

n_i: số khoanh vi của CQ i

(2)

(3)

3.1. Kết quả phân loại và phân vùng cảnh

quan vùng Tứ giác Long Xuyên

Các chỉ số hình thái CQ và chỉ số phong phú,

đa dạng CQ được xác định thông qua thuộc tính

của các đơn vị phân loại và phân vùng CQ. Do

đó trước khi tiến hành tính toán các chỉ số này,

nghiên cứu đã xây dựng hệ thống phân loại và

phân vùng CQ ở TGLX với kết quả như sau:

❖ Hệ thống phân loại cảnh quan vùng TGLX

Trên cơ sở kế thừa các hệ thống phân loại CQ

của các tác giả trong và ngoài nước, cũng như

dựa vào kết quả phân tích các nhân tố thành tạo

CQ và tỉ lệ bản đồ (1:100.000), nhóm tác giả đã

xây dựng hệ thống phân loại CQ gồm 6 cấp: Hệ

CQ → Phụ hệ CQ → Kiểu CQ → Lớp CQ →

Phụ lớp CQ→ Loại CQ (loại CQ mặt nước và

CQ phi nông nghiệp không phân theo các lớp

và phụ lớp CQ).

+ Kích cỡ trung bình của khoanh

i

vi (ha): MSA = ^∑

aij

j=1

푛

푖

+ Mật độ đường biên của CQ

SP

(m/ha): PD =

SA

(4)

(5)

SP: Tổng chu vi của CQ

NL

+ Hệ số phân mảnh: K =

MSA

❖ Các phương pháp xác định mức độ

phong phú và đa dạng cảnh quan

Mức độ phong phú, đa dạng của CQ được định

lượng bằng các chỉ số: mật độ khoanh vi (LD)

theo G. Eiden & cs (2000) [7], độ phong phú (Dp)

và chỉ số đa dạng CQ (Dmn) được trình bày bởi

Y.G. Puzachenko (2002) [10]:

+ Mật độ khoanh vi

(6)

Trong hệ thống phân loại, các bậc hệ CQ

53

Tạp chí Nghiên cứu Địa lý nhân văn, số 2₍₃₃₎– Thá ng 6/2021

nhiệt đới ẩm gió mùa, phụ hệ CQ nhiệt đới ẩm

Phạm Hoàng Hải & cs (1997) [2]. Loại CQ là

đơn vị cơ sở, phản ánh tính đặc trưng, đặc thù

về hiện trạng khai thác và đặc điểm tự nhiên

của từng đơn vị lãnh thổ, được phân bố ở 684

khoanh vi với tần suất lặp lại của đơn vị CQ

cao nhất là 66 lần.

gió mùa không có mùa đông lạnh, kiểu CQ rừng

rậm thường xanh nhiệt đới mưa mùa nằm trong

hệ thống phân loại chung cho lãnh thổ Việt Nam

và đồng bằng sông Cửu Long, bao trùm toàn bộ

lãnh thổ nghiên cứu theo hệ thống phân loại của

Bảng 1. Hệ thống phân loại cảnh quan vùng Tứ giác Long Xuyên

TT

Cấp phân loại

Chỉ tiêu phân loại

Kết quả

Tương quan nhiệt ẩm do chuyển động 1 hệ: CQ nhiệt đới gió mùa

của Trái đất, Mặt trời sinh ra.

1

Hệ CQ

Ảnh hưởng của hoàn lưu mùa đến sự 1 phụ hệ: CQ nhiệt đới gió mùa, không có mùa đông

2

3

4

Phụ hệ CQ

Kiểu CQ

Lớp CQ

phân bố yếu tố nhiệt ẩm.

lạnh.

Sự tác động tương hỗ giữa hai nhân tố 1 kiểu: CQ rừng rậm thường xanh nhiệt đới mưa

khí hậu và sinh vật, quyết định sự thành mùa.

tạo các kiểu thảm thực vật.

Nguồn gốc và hình thái của đại địa hình 2 lớp: CQ núi và CQ đồng bằng.

để phân chia.

Hình thái trắc lượng của địa hình (độ cao) 5 phụ lớp CQ:

và vị trí của đơn vị CQ để phân chia (Vị trí

khác nhau có động lực biến đổi khác nhau

dẫn đến sự không đồng nhất về hình thái).

– Phụ lớp CQ núi thấp;

– Phụ lớp CQ đồng bằng cao;

5

6

Phụ lớp CQ

– Phụ lớp CQ đồng bằng thấp ven sông;

– Phụ lớp CQ đồng bằng thấp nội vùng;

– Phụ lớp CQ đồng bằng thấp ven biển.

Mối quan hệ của các thành phần tự 140 loại CQ, ví dụ:

nhiên mà biểu hiện ở sự kết hợp giữa lớp

phủ thảm thực vật với các loại đất và các

ảnh hưởng nhân tác làm biến đổi tự

nhiên để phân chia.

– Loại CQ rừng nhiệt đới thường xanh trên đất xói

mòn trơ sỏi đá;

Loại CQ

– Loại CQ lúa hai vụ trên đất phù sa được bồi

thường xuyên; …

❖ Hệ thống phân vùng cảnh quan TGLX

Phân vùng cảnh quan được xem xét dựa vào

các nguyên tắc về tính toàn vẹn lãnh thổ (khép kín,

có ranh giới xác định), tính khách quan (tôn trọng

phân hóa tự nhiên vốn có của CQ), nguồn gốc phát

sinh (có chung nguồn gốc phát sinh), tính tổng hợp

(xem xét tất cả các hợp phần CQ khi phân vùng),

tính đồng nhất tương đối (tương đối giống nhau về

đặc điểm và chức năng của CQ).

TGLX gồm 5 cấp: Đới, Á đới, Miền, Vùng, Tiểu

vùng CQ. Trong đó, cấp Đới, Á đới, Miền và

vùng CQ là cấp phân vị chung cho cả nước và

đồng bằng sông Cửu Long [2].

Đồng thời, dựa vào các nguyên tắc phân vùng

CQ và các chỉ tiêu về hình thái trắc lượng địa

hình, đặc điểm thổ nhưỡng, tác động của các yếu

tố thủy văn và vị trí của CQ đã chia lãnh thổ

nghiên cứu thành 6 tiểu vùng CQ, mỗi tiểu vùng

bao gồm những loại CQ mang những đặc trưng

riêng về đặc điểm hình thái, quy định chức năng

khác nhau.

Trên cơ sở tham khảo một số hệ thống phân

vùng CQ của các tác giả trong và ngoài nước,

nghiên cứu đề xuất hệ thống phân vùng CQ ở

54

Trần Thế Định, Đỗ Văn Thanh, Đinh Hoàng Dương - Ứng dụng các phương pháp ...

Hình 2. Bản đồ các phụ lớp cảnh quan ở vùng Tứ giác Long Xuyên

Bảng 2. Cấu trúc, chức năng các tiểu vùng cảnh quan ở Tứ giác Long Xuyên

Tiểu vùng cảnh quan

Tên gọi

Cấu trúc

TT

1

Chức năng chính

Kí hiệu

Số loại CQ

Diện tích (ha)

Lâm nghiệp (rừng núi thấp), SX

nông nghiệp (cây lâu năm)

TVCQ núi thấp Thất Sơn

TVCQ 1

36

20

18

13

39

96

34.417

TVCQ đồng bằng cao ven núi

SX nông nghiệp (cây lâu năm, cây

2

TVCQ 2

TVCQ 3

TVCQ 4

TVCQ 5

TVCQ 6

56.937

14.702

25.048

196.031

171.231

Tri Tôn - Tịnh Biên

hàng năm)

TVCQ đồng bằng cao biên giới

SX nông nghiệp (lúa 2 vụ), kết hợp

3

Việt Nam - Campuchia

(lúa - màu)

TVCQ đồng bằng thấp tây

sông Hậu

4

SX nông nghiệp (lúa 3 vụ)

SX nông nghiệp (lúa 2 vụ)

TVCQ đồng bằng thấp trung

5

tâm TGLX

TVCQ đồng bằng thấp ven

biển Kiên Giang

Thủy sản (nuôi trồng thủy sản),

kết hợp (lúa-thủy sản)

6

(Nguồn: Tính toán của nhóm tác giả từ bản đồ cảnh quan)

55

Tạp chí Nghiên cứu Địa lý nhân văn, số 2₍₃₃₎– Thá ng 6/2021

Hình 3. Bản đồ phân vùng cảnh quan vùng Tứ giác Long Xuyên

nhỏ nên kích thước trung bình của khoanh vi

3.2. Các chỉ số hình thái cảnh quan vùng

nhỏ, tương ứng là 181 và 224 ha/khoanh vi.

Tứ giác Long Xuyên

- Về hệ số phân mảnh/chia cắt (K): Mức độ

chia cắt của PL1 và PL5 lớn nhất, tương ứng chỉ

số K bằng 0,65 và 0,48, diện tích khoanh vi nhỏ

dẫn đến những khó khăn trong hình thành vùng

sản xuất chuyên canh. Hệ số phân mảnh nhỏ

nhất ở PL2 và PL3 do có sự đồng nhất cao về

yếu tố địa hình, địa mạo, thổ nhưỡng và lớp phủ

thảm thực vật. PL4 có chỉ số K =0,31 ở mức

trung bình, sự chia cắt chủ yếu do ảnh hưởng của

mật độ sông ngòi cắt xẻ bề mặt, không làm thay

đổi đặc điểm CQ của phụ lớp.

- Về các chỉ số hình dạng mật độ đường biên

(PD) phản ánh khoảng cách từ trung tâm (lõi)

của CQ ra ngoài. Các CQ ở PL3 có mật độ

đường biên cao (201 m/ha) chứng tỏ khoảng

cách giữa lõi và biên nhỏ, dễ chịu tác động từ

môi trường bên ngoài. Ngược lại, PL4 có PD

nhỏ, khoảng cách giữa lõi và biên lớn, ít chịu tác

động từ bên ngoài đường biên.

❖ Theo cấu trúc cảnh quan

Để phản ánh đặc điểm tổng quan theo cấu trúc

CQ vùng TGLX, bài báo chỉ tập trung vào mô tả

cấu trúc ngang, các chỉ số hình thái được phân tích

và so sánh với nhau theo các phụ lớp CQ.

- Về kích thước trung bình của khoanh vi

(MSA): vùng TGLX được phân hóa thành 684

khoanh vi, kích thước trung bình là 729

ha/khoanh vi. Nếu không tính CQ mặt nước thì

phụ lớp đồng bằng thấp nội vùng (PL4) có MSA

lớn nhất, đạt 1081 ha/khoanh vi. Điều này được

giải thích là do PL4 có điều kiện tự nhiên tương

đối đồng nhất nên các khoanh vi thường có diện

tích lớn, thuận lợi hình thành các vùng sản xuất

chuyên canh quy mô lớn. Các phụ lớp núi thấp

(PL1) và đồng bằng thấp ven biển (PL5) mặc dù

cũng có số lượng khoanh vi lớn nhưng diện tích

56

Trần Thế Định, Đỗ Văn Thanh, Đinh Hoàng Dương - Ứng dụng các phương pháp ...

Bảng 3. Các chỉ số mô tả hình thái theo cấu trúc cảnh quan

Đơn vị phân loại

Chỉ số đặc trưng hình thái cảnh quan

NL (khoanh vi) MSA (ha/khoanh vi)

181

Lớp

Phụ lớp

PL1

SA (ha)

21.355

K

PD (m/ha)

107

L1

118

37

0,65

0,06

0,31

0,48

0,02

0,03

PL2

22.088

14.262

365.361

24.181

34.007

17.112

597

475

98

201

74

PL3

30

L2

PL4

338

108

29

1.081

224

PL5

112

727

447

CQ mặt nước

1.173

713

CQ phi nông nghiệp

24

(Nguồn: Tính toán của nhóm tác giả từ bản đồ kết quả)

❖ Theo chức năng cảnh quan

nhất, chỉ số MSA của lúa 2 vụ là 1.364

Nghiên cứu tập trung phân tích chức năng

kinh tế của CQ nghĩa là xác định những nhiệm

vụ chủ yếu mà CQ sẽ đảm nhận trên địa bàn

nghiên cứu, như: chức năng phát triển lâm

nghiệp (rừng núi thấp, rừng ngập nước), chức

năng sản xuất nông nghiệp (lúa 3 vụ, lúa 2 vụ),

chức năng nuôi trồng thủy sản và chức năng

phát triển các loại hình nông nghiệp kết hợp (lúa

– thủy sản, lúa – màu). Các chỉ số hình thái được

thể hiện như sau:

ha/khoanh vi, lúa 3 vụ là 1.337 ha/khoanh vi

(gấp 1,8 – 1,9 lần mức trung bình của vùng

TGLX). Điều này được giải thích là do lúa phát

triển ở các khu vực có sự đồng nhất cao về điều

kiện tự nhiên nên hình thành các khoanh vi có

kích thước lớn. Các nhóm loại CQ còn lại, như:

CQ rừng núi thấp, CQ rừng ngập nước, CQ cây

lâu năm… đều có chỉ số MSA nhỏ hơn mức

trung bình của vùng TGLX; kết quả này cho

thấy ngoài diện tích canh tác lúa thì các loại hình

sản xuất khác đều có quy mô nhỏ.

- Về kích thước của CQ (MSA): Các CQ

thuộc nhóm trồng lúa có kích thước CQ lớn

Bảng 4. Các chỉ số mô tả hình thái theo chức năng cảnh quan

Chỉ số đặc trưng hình thái cảnh quan

Nhóm loại CQ theo chức năng

SA (ha)

8.813

NL (khoanh vi)

MSA (ha/khoanh vi)

K

PD (m/ha)

49

Rừng núi thấp

Rừng ngập nước

Cây lâu năm

Cây hàng năm

Lúa 3 vụ

35

58

252 0,14

391 0,15

130 1,05

194 0,35

1.337 0,04

1.364 0,15

476 0,06

193 0,03

735 0,09

713 0,03

22.693

17.646

13.181

78.876

275.576

13.316

1.161

61

225

156

74

136

68

59

Lúa 2 vụ

202

28

77

Lúa – thủy sản

Lúa – màu

67

6

69

Nuôi trồng thủy sản

Phi nông nghiệp

49.992

17.112

68

518

447

24

(Nguồn: Tính toán của nhóm tác giả từ bản đồ kết quả)

- Về hệ số phân mảnh/chia cắt (K): Hệ số có

quan hệ mật thiết với số lượng và mật độ khoanh

vi; theo đó, hệ số K nhỏ nhất thuộc nhóm loại

CQ kết hợp lúa – màu (0,03), lúa 3 vụ (0,04),

sau đó tăng dần ở nhóm loại CQ lúa – thủy sản,

nuôi trồng thủy sản, lúa 3 vụ, rừng tự nhiên và

cao nhất ở nhóm loại CQ cây lâu năm. Nguyên

nhân là do cây lâu năm ở vùng TGLX không tập

57

Tạp chí Nghiên cứu Địa lý nhân văn, số 2₍₃₃₎– Thá ng 6/2021

trung thành khu vực chuyên canh lớn mà được

Các phụ lớp khác có mật độ khoanh vi (dao động

từ 0,17 đến 0,45 khoanh vi/100 ha) cao hơn mức

trung bình của cả vùng TGLX là 0,14 khoanh

vi/100 ha. Theo quy luật, những nơi có mật độ

khoanh vi nhỏ sẽ diễn ra các hoạt động sản xuất

mạnh mẽ nhất.

- Độ phong phú của CQ (Dp): chỉ số này phụ

thuộc vào số lượng CQ, những nơi có số lượng CQ

nhiều thì chỉ số Dp lớn và ngược lại. Chỉ số Dp của

CQ lớn nhất ở PL4, giảm ở PL5, PL2, PL1 và nhỏ

nhất ở PL3.

- Mức độ đa dạng của CQ (Dmn): chỉ số Dmn

biểu hiện khác nhau theo không gian, phụ thuộc

vào số lượng CQ và diện tích của khu vực chứa

số lượng CQ; chỉ số Dmn càng cao sự phân hóa

càng lớn và ngược lại. Kết quả tính toán, cho

thấy: Chỉ số Dmn lớn ở PL5 (Dmn = 0,26),

chứng tỏ PL5 có nhiều loại CQ khác nhau, sự

phân hóa về cấu trúc CQ phức tạp hơn các phụ

lớp khác. Các phụ lớp còn lại, chỉ số Dmn đều

thấp nên sự phân hóa CQ ít phức tạp hơn.

trồng rải rác xen lẫn trong các khu dân cư nên

mức độ chia cắt lớn. Lúa được tập trung thành

vùng chuyên canh lớn nên mức độ chia cắt CQ

nhỏ.

- Về mật độ đường biên (PD): các nhóm loại

CQ có chỉ số mật độ đường biên cao là nuôi trồng

thủy sản, cây lâu năm, cây hàng năm. Các CQ này

thường có diện tích nhỏ, khoảng cách giữa vùng

lõi và vùng biên nhỏ nên dễ chịu tác động từ bên

ngoài. Chỉ số PD thấp ở nhóm loại CQ rừng núi

thấp, rừng ngập nước, lúa – thủy sản, lúa 3 vụ, lúa

2 vụ… các CQ ít chịu ảnh hưởng từ các yếu tố bên

ngoài đường biên.

3.3. Sự phong phú, đa dạng cảnh quan

❖ Phong phú, đa dạng CQ theo cấu trúc

- Mật độ khoanh vi (LD): PL4 có mật độ

khoanh vi nhỏ nhất (0,09 khoanh vi/100 ha)

nhưng chiếm 49,42% khoanh vi của vùng;

ngược lại, PL1 có mật độ khoanh vi lớn nhất (đạt

0,55 khoanh vi/100 ha) nhưng có diện tích nhỏ.

Bảng 5. Chỉ số phong phú, đa dạng cảnh quan theo cấu trúc

Lớp

Phụ lớp

SA (ha)

21.355

22.088

14.262

36.5361

24.181

34.007

17.112

NL (khoanh vi)

LD (khoanh vi/100ha)

Dp

Dmn

0,08

0,12

0,08

0,10

0,26

0,16

0,18

L1

PL1

PL2

PL3

PL4

PL5

118

37

0,55

0,17

0,21

0,09

0,45

0,08

0,14

4,59

6,23

4,10

14,65

11,04

8,61

7,55

30

L2

338

108

29

CQ mặt nước

CQ phi nông nghiệp

24

(Nguồn: Tính toán của nhóm tác giả từ bản đồ kết quả)

❖ Phong phú, đa dạng cảnh quan theo

chức năng

lớn; CQ có chức năng trồng lúa 3 vụ cũng có chỉ

số LD nhỏ (0,07 khoanh vi/ha) và chỉ số MSA

lớn thứ 2 sau nhóm loại CQ lúa 2 vụ. Kế tiếp là

các CQ thuộc nhóm CQ có chức năng NTTS,

nhóm CQ có chức năng tổng hợp và mật độ cao

khoanh vi cao nhất là nhóm CQ có chức năng

lâm nghiệp. Điều này phản ánh rừng ở TGLX có

quy mô nhỏ và manh mún.

- Về mật độ khoanh vi (LD): Nhóm CQ có

chức năng sản xuất nông nghiệp có số lượng

khoanh vi (NL) lớn nhưng mật độ khoanh vi

(LD) lại rất nhỏ. Cụ thể, CQ có chức năng trồng

lúa 2 vụ có chỉ số NL lớn nhất (202 khoanh vi)

nhưng lại có chỉ số LD nhỏ nhất (0,07 khoanh

vi/100 ha), chứng tỏ chỉ số kích thước khoanh vi

(MSA) ở nhóm CQ này lớn, việc sản xuất lúa

đang tồn tại những vùng chuyên canh có quy mô

- Mức độ phong phú của CQ (Dp): Nhóm CQ

có chức năng nông nghiệp có chỉ số Dp cao nhất

(21,2), chứng tỏ phần lớn CQ của vùng phục vụ

58

Trần Thế Định, Đỗ Văn Thanh, Đinh Hoàng Dương - Ứng dụng các phương pháp ...

sản xuất nông nghiệp. CQ có chức năng tổng hợp

(lúa – thủy sản, rừng – thủy sản) có chỉ số Dp nhỏ

nhất (4,1), phản ánh số lượng các mô hình kết hợp

trong sản xuất nông nghiệp của vùng còn hạn chế.

- Sự đa dạng của CQ (Dmn): tương tự như chỉ

số đo lường mức độ phong phú, CQ có chức năng

nông nghiệp có mức độ đa dạng cao nhất (0,16).

Tiếp theo, lần lượt là CQ có chức năng lâm

nghiệp, tổng hợp và nuôi trồng thủy sản.

Bảng 6. Chỉ số phong phú, đa dạng cảnh quan theo chức năng

Chức năng của CQ

SA (ha)

385.279

NL (khoanh vi) LD (khoanh vi/100ha)

465 0,12

93 0,30

Dp

Dmn

Chức năng SX nông nghiệp

Chức năng lâm nghiệp

21,20 0,16

31.506

49.992

14.477

17.112

6,45

5,07

4,10

2,89

0,11

0,06

0,07

0,02

Chức năng NTTS

68

34

24

0,14

0,23

0,14

Chức năng phát triển các loại hình kết hợp

Chức năng phi nông nghiệp

(Nguồn: Tính toán của nhóm tác giả từ bản đồ kết quả)

❖ Phong phú, đa dạng cảnh quan theo tiểu

vùng

1, TVCQ 5, TVCQ 6 có mức độ phong phú cao

cho biết vùng bị phân hóa thành nhiều loại CQ;

ngược lại các TVCQ 2, TVCQ 3, TVCQ 4 có

mức độ phong phú thấp hơn, chứng tỏ CQ ít bị

phân hóa.

- Mật độ khoanh vi (LD) trung bình của vùng

TGLX đạt 0,14 khoanh vi/100 ha; trong đó, 02

tiểu vùng có LD thấp hơn mức trung bình của

vùng là TVCQ 2 và TVCQ 5; các tiểu vùng còn

lại có LD cao hơn mức trung bình của vùng,

gồm: TVCQ 1, TVCQ 3, TVCQ 4 và TVCQ 6.

Theo quy luật, những tiểu vùng CQ có mật độ

khoanh vi thấp thường diễn ra các hoạt động

nhân sinh mạnh mẽ và ngược lại. Theo đó, hoạt

động khai thác, sử dụng tài nguyên thiên nhiên

đáp ứng nhu cầu phát triển của con người diễn

ra ở TVCQ 2 và TVCQ 5 mạnh mẽ hơn các tiểu

vùng CQ khác.

- Chỉ số đa dạng cảnh quan Dmn biểu hiện

khác nhau ở các TVCQ:

+ TVCQ 1 có chỉ số đa dạng CQ cao

(Dmn=0,19), phản ánh vùng có số lượng CQ

nhiều (36 loại CQ) phân hóa trên diện tích nhỏ

(6,9% diện tích tự nhiên của vùng TGLX). Các

CQ có diện tích nhỏ, sản xuất manh mún, khó

phát triển các vùng chuyên canh có quy mô lớn.

+ TVCQ 2, TVCQ 3, TVCQ 4 có mức độ

phong phú và mức độ đa dạng của CQ thấp. Đó

là do ở vùng này có diện tích không lớn, nên sự

phân hóa không đa dạng.

- Mức độ phong phú của CQ vùng TGLX thể

hiện qua chỉ số Dp của CQ, chỉ số này phụ thuộc

vào số lượng CQ của từng tiểu vùng. Các TVCQ

Bảng 7. Chỉ số phong phú, đa dạng của cảnh quan theo tiểu vùng

TT

1

Tiểu vùng cảnh quan

TVCQ núi thấp Thất Sơn

Ký hiệu CQ

TVCQ 1

LD

0,27

Dp

Dmn

0,19

0,08

0,15

0,08

0,09

0,23

10,05

6,68

2

TVCQ đồng bằng cao ven núi Tri Tôn – Tịnh Biên

TVCQ đồng bằng cao biên giới Việt Nam - Campuchia

TVCQ đồng bằng thấp tây sông Hậu

TVCQ 2

TVCQ 3

TVCQ 4

TVCQ 5

TVCQ 6

0,09

0,16

0,08

0,19

3

6,23

4

5,07

5

TVCQ đồng bằng thấp trung tâm TGLX

10,65

21,03

6

TVCQ đồng bằng thấp ven biển Kiên Giang

(Nguồn: Tính toán của nhóm tác giả từ bản đồ kết quả)

59

Tạp chí Nghiên cứu Địa lý nhân văn, số 2₍₃₃₎– Thá ng 6/2021

+ TVCQ 5 có mức độ phong phú của CQ cao

Với việc áp dụng các chỉ số mô tả hình thái

và chỉ số phong phú, đa dạng CQ vào phân tích

các đơn vị CQ theo cấu trúc, chức năng và tiểu

vùng CQ đã giúp chúng ta hiểu rõ hơn về đặc

điểm CQ khu vực nghiên cứu, tạo cơ sở cho việc

sử dụng hợp lý tài nguyên và tổ chức lãnh thổ

sản xuất của vùng TGLX. Thông qua kết quả

tính toán các chỉ số định lượng cho thấy mức độ

phân hóa và đa dạng trong cấu trúc, chức năng

và các tiểu vùng CQ; từ đó có thể làm rõ mối

quan hệ giữa hiện trạng khai thác và tiềm năng

của các đơn vị lãnh thổ, là cơ sở để đề xuất định

hướng các loại hình sản xuất phù hợp.

Như vậy, bên cạnh các phương pháp nghiên

cứu định tính, việc sử dụng phương pháp định

lượng sẽ là một xu hướng mới, tạo động lực thúc

đẩy sự phát triển của khoa học CQ. Việc áp dụng

đồng thời hai phương pháp này hoàn toàn không

mâu thuẫn mà bổ trợ nhau, làm đa dạng hơn sự

phát triển về lý luận khoa học CQ và hướng khoa

học CQ đến những nghiên cứu có độ chính xác

và mang tính ứng dụng cao hơn.

nhưng mức độ đa dạng nhỏ, tức là số lượng CQ

nhiều nhưng phân bố trên diện tích lớn nên phần

lớn các loại CQ của tiểu vùng này có diện tích lớn.

Điều này thích hợp cho tiểu vùng hình thành các

vùng chuyên canh nông nghiệp có quy mô lớn.

+ TVCQ 6 có mức đa dạng CQ cao nhất

(Dmn là 0,23). Đây là nơi có diện tích lớn thứ 2

nhưng số lượng CQ rất lớn, hiện diện 96 loại CQ

trong tổng số 140 loại CQ của vùng TGLX. Mức

độ đa dạng cao cũng phản ánh nơi đây có thể

phát triển đa dạng các loại hình sản xuất.

4. Kết luận

Lãnh thổ nghiên cứu có điều kiện tự nhiên

phức tạp, nguồn tài nguyên đa dạng tạo nên tính

đặc thù trong khai thác, sử dụng phục vụ phát

triển nền kinh tế tổng hợp; cùng với sự tác động

của các nhân tố ảnh hưởng đã dẫn đến sự phân

hóa tự nhiên, kết hợp với các hoạt động nhân

sinh tạo nên tính đặc trưng về đặc điểm, sự phân

hóa các đơn vị CQ và tiểu vùng CQ.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Trần Thế Định, Phạm Hoàng Hải, Đỗ Văn Thanh & Nguyễn Thị Nhàn (2020), Đặc điểm cá c nhâ n tố thành tạo cảnh

quan vùng Tứ giá c Long Xuyên, Tạp chí Nghiên cứu Địa lý nhân văn, số 1(28), tr. 26-32.

2. Phạm Hoàng Hải, Nguyễn Thượng Hùng & Nguyễn Ngọc Khá nh (1997), Cơ sở cảnh quan học của việc sử dụng hợp

lí tài nguyên thiên nhiên, bảo vệ môi trường lã nh thổ Việt Nam. Nxb Giá o dục, Hà Nội.

3. Phạm Hoàng Hải (2004), Bài giảng Cao học: Đánh giá cảnh quan trong địa lý (Phương pháp đánh giá thích nghi của

các đối tượng địa lý), Trường ĐH Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội.

4. Phạm Hoàng Hải, Đặng Xuân Phong, Phan Văn Phú (2016), Ứng dụng chỉ số định lượng trong nghiên cứu đa dạng

cảnh quan tỉnh Đắk Lắk, Tạp chí khoa học ĐHSP TPHCM, số 3(81), tr 120-131.

5. AG. Isachenko (1969), Cơ sở cảnh quan học và phân vùng địa lý tự nhiên (Người dịch: Vũ Tự Lập, Trịnh Sanh, Nguyễn

Phi Hạnh, Lê Trọng Túc), NXB Khoa học, Hà Nội.

6. SV. Kalesnik (1976), Cá c quy luật địa lý chung của Trái Đất (Người dịch: Đào Trọng Năng), NXB Khoa học Kĩ thuật,

Hà Nội.

7. Phâ n viện Quy hoạch và Thiết kế Nô ng nghiệp miền Nam (2003), Chương trình Điều tra bổ sung, chỉnh lý, xâ y dựng

bản đồ đất phục vụ cô ng tá c quy hoạch nô ng nghiệp cá c tỉnh ĐBSCL, TP. Hồ Chí Minh.

8. G Eiden, M Kayadjanian & C Vidal (2000), Capturing landscape structures: Tools. From Land Cover to landscape

diversity in the European Union, European Comission Report, EEA, Kopenhagen, pp. 10-20.

9. K McGarial & BJ Marks (1994), Spatial pattern analysis program for quantifying landscape structure, Oregon State

University.

10. Yu G Puzachenko, KN D’yakonov & GM Aleshchenko (2002), Diversity of landscape and methods of its measurement,

Geography biodiversity monitoring. Series of manuals “Conservation of biodiversity”. Moscow: NUMTs, pp. 143-302

Nhật ký tòa soạn

Thô ng tin tá c giả:

Ngày nhận bài: 25-03-2021

Biên tập: 05-2021

Trần Thế Định - Trường Đại học An Giang, ĐHQG-HCM

Địa chỉ liên hệ: Số 18 Ung Văn Khiêm, Long Xuyên, An Giang

Email: ttdinh.vnu@gmail.com; Điện thoại: 0907.481.652

Đỗ Văn Thanh - Trường ĐHSP Hà Nội

Đinh Hoàng Dương - NCS trường ĐHSP Hà Nội.

60