Tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc nhìn từ đức tin và thực hành nghi lễ
VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE
VOLUME 6 NUMBER 3
TÍN NGƯỠNG NỮ THẦN Ở SA ĐÉC NHÌN TỪ ĐỨC TIN
VÀ THỰC HÀNH NGHI LỄ
Dương Thanh Tùng
Trường Đại học Đồng Tháp
Ngày nhận bài: 28/5/2018; Ngày duyệt đăng:17/12/2018
Tóm tắt
Sa Đéc từ xưa đã sớm là nơi thị tứ của vùng Tây Nam Bộ, nơi diễn ra sự giao thoa văn hóa Việt,
Hoa, Khmer với kết quả tiêu biểu là tín ngưỡng nữ thần. Bằng thủ pháp phân tích, tổng hợp tài liệu
thành văn kết hợp với điền dã, quan sát tham dự, phỏng vấn sâu trên nền tảng nhóm lꢀ thuyết giao
lưu - tiếp biến văn hóa, cꢁ thể là quan điểm đặc thù luận lịch sử và quan điểm diễn giải, tái diễn
giải văn hóa gꢂn với ngữ cảnh cꢁ thể chúng tôi nhận thấy: (1) Về nguồn gốc, có 3 yếu tố: yếu tố bản
địa, yếu tố Chăm và yếu tố Hoa. (2) Về đức tin, đó là: đức tin về những bà tiền chủ, bà chúa xứ sở;
đức tin về những vị nữ thần phù hộ độ trì cho mưa thuận gió hòa, người yên vật thịnh; đức tin bà
Thiên Hậu vị phúc thần luôn hiển linh ban phước lành và may mꢂn trong cuộc sống của người dân.
(3) Về hình thức thực hành nghi lễ - múa bóng rỗi cũng được biểu hiện rõ nét những đặc điểm: đa
dạng, dung hợp và thuần phát dân gian, tất cả góp phần cho tín ngưỡng nữ thần vꢃn còn giữ gìn
bản sꢂc văn hóa tộc người ở Sa Đéc.
Từ khóa: Đức tin, thực hành nghi lễ, thuần phát dân gian, Thành phố Sa Đéc, Tỉnh Đồng Tháp.
Goddess cults in Sa Dec: a view from the perspectives of faith and ceremonial practice
Abstract
Sa Dec has long been one of the main centers of the Mekong River Delta region where the
Vietnamese, the Chinese and the Khmer took place the cultural exchanges, in which Goddess cults
is typical production. By analyzing and generalizing written materials and combining with
fieldwork, observation and in-depth interviews on the basis of cultural exchanges theoretical
platform such as historical particularism and the context-based interpretation, we find out that: (1)
About origin, there are three elements included in the cult: Viet factors, Cham factors, and Chinese
factors. (2) About faith structure, the local community preserves the faith for goddesses who are the
first owner of the land, the protectors of the land; blessing goddesses for good weather conditions,
for peace and prosperity; Thien Hau Goddess who always gives spiritual blessings and lucks etc..
(3) About the form of ceremonial practice: traditional shamanic dances (Mua Bong Roi, for
instance) also provide significant characteristics such as diversity, fusion, and folk-based wisdom,
which greatly help preserve the valuable identities of the contemporary communities in Sa Dec.
Keywords: cult, ceremonial practice, folk-based, Sa Dec city, Dong Thap province.
Hoa chiếm 1,03% và người Chăm chiếm 0,09%.
Cả bốn tộc người đều là lưu dân từ tứ xứ trên
con đường đi tìm một nơi yên ổn để sinh sống
và làm ăn đã gặp nhau ở đây, và lấy người Việt
làm trung tâm để gắn kết chặt chẽ với nhau
(Trần Ngọc Thêm, Nguyễn Thị Lệ Hằng, 2013:
1. Đặt vấn đề
Tây Nam Bộ là vùng văn hóa mới hình thành
hơn 300 năm, xét về chủ thể, vùng văn hóa Tây
Nam Bộ, có bốn tộc người chính là Việt, Khmer,
Hoa, Chăm; trong đó, người Việt chiếm 91,97%
tổng dân số, người Khmer chiếm 6,88%, người
26
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN
TẬP 6 SỐ 3
tr. 408-422). Tất cả tạo nên bức tranh văn hóa
đa sắc màu bởi sự dung hợp, giao lưu với nhau
giữa dòng văn hóa tộc người chủ thể - người
Việt và dòng văn hóa các tộc người Chăm, Hoa,
Khmer. Còn ở Sa Đéc do đặc thù lối sống mở
thoáng, cộng cư giữa các tộc người nên việc tìm
hiểu nguồn gốc hình thành và nhận diện giá trị
tín ngưỡng nữ thần trong đời sống tâm linh của
người dân vẫn còn mờ nhạt và chưa rõ ràng, điển
hình những công trình nghiên cứu của Nguyễn
Hữu Hiếu như: Chúa Nguyễn và các giai thoại
mở đất phương Nam (2003), Tìm hiểu văn hóa
tâm linh Tây Nam Bộ (2004), Đồng Tháp 300
năm (Chủ biên, 2004), Văn hóa dân gian vùng
Đồng Tháp Mười (2010), Tꢁc thờ thần qua am
miếu Nam Bộ (2015), Văn hóa dân gian miệt Sa
Đéc (2016),… và những công trình nghiên cứu
của tác giả Nhất Thống như: Hương quê thương
nhớ (2009), Sa Đéc vùng đất con người (2009),
Sa Đéc tình đất - tình người (2014),… Tất cả
công trình vừa nêu chỉ tập trung vào khía cạnh
khảo tả nhân vật, sự kiện lịch sử, giai thoại dân
gian về địa danh nhưng chưa đi vào nghiên cứu
chi tiết tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc. Như vậy,
trong thời đại hội nhập như hiện nay, làm thế
nào và bằng cách nào tín ngưỡng nữ thần ở Sa
Đéc tồn tại và phát triển? Đức tin của người dân
và các thực hành nghi lễ trong tín ngưỡng nữ
thần ở Sa Đéc đã được bảo tồn và phát huy hay
chưa? Bởi vì, tục thờ Bà (theo cách gọi dân gian)
hay là tín ngưỡng nữ thần tại đây là một trong
những sản phẩm đặc trưng của quá trình dung
hợp đa văn hóa hết sức phong phú và có những
nét giá trị đặc sắc riêng nhưng vẫn chưa được
nhận diện đầy đủ. Đồng thời, người dân Sa Đéc
dùng nhãn quan cư dân nông nghiệp trong bối
cảnh đa văn hóa điển hình vùng ven sông Tiền
để tiếp nhận (hay hình thành) các tục thờ nữ thần
ở địa phương, do đó thực hành tín ngưỡng cũng
thể hiện đậm nét tính đa dạng, tính dung hợp và
tính thuần phác dân gian.
và mẫu thần, lễ hội dân gian, tín ngưỡng nữ thần
ở Nam Bộ liên quan đề tài nghiên cứu. (2) Điền
dã, quan sát tham dự, phꢀng vấn thực địa khi
nghiên cứu các nghi thức lễ, thành phần tộc
người. Thủ pháp này góp phần làm cho đề tài
mang tính xác thực, việc đi điền dã giúp chúng
tôi nhận diện đặc điểm chi tiết và quy luật vận
hành của tín ngưỡng nữ thần. Bên cạnh đó,
chúng tôi còn ứng dụng nhóm lꢁ thuyết giao lưu
- tiếp biến văn hóa, cụ thể là quan điểm đặc thù
luận lịch sử (historical particularism) với hai
đại diện tiên phong là Franz Boas (1858 - 1942)
và Alfred Kroeber (1876 - 1960), và quan điểm
diễn giải và tái diễn giải văn hóa gắn với ngữ
cảnh cụ thể (context-based reinterpretation) của
Edward Sapir (1934) và Robert P. Weller (1953
- ~). Đối với thuyết đặc thù lịch sử, theo quan
điểm của Franz Boas (1858 - 1942) và Alfred
Kroeber (1876 - 1960) đã khẳng định một cách
hoàn toàn có lꢁ rằng: “Những nét văn hóa đơn
lẻ phải được nghiên cứu trong bối cảnh của xã
hội mà nó đã xuất hiện. Văn hóa của mỗi một
dân tộc được hình thành trong quá trình lịch sử
gꢂn liền với môi trường xã hội nhất định và
trong điều kiện địa lꢀ cꢁ thể” (Khoa Nhân học,
2008: tr. 24). Vì vậy, chúng tôi sử dụng khung
lꢁ thuyết này để xem xét đối tượng tín ngưỡng
nữ thần khi đặt nó trong bối cảnh lịch sử cụ thể
với sự tương quan môi trường xã hội của Sa Đéc
để nhận diện về nguồn gốc, đặc trưng, giá trị và
đề xuất giải pháp thực thi bảo tồn, phát huy giá
trị tín ngưỡng nữ thần phù hợp với đặc điểm địa
phương nhằm đem lại hiệu quả thiết thực trong
thời gian tới. ꢂ quan điểm diễn giải văn hóa
theo bối cảnh, Sapir từng nhận định “Văn hóa
không phải là thứ đã sẵn có mà là cái con người
khám phá dần dà qua thực tiễn cuộc sống”
(Sapir, 1934: tr. 200-205). Còn theo Weller
(1987: tr. 7), không phải nền văn hóa, hiện thực
văn hóa nào cũng được định hình sẵn hệ thống
các giá trị bất biến để có thể soi chiếu cho mọi
cá thể, nhóm cá thể qua các thời đại. Ông nói,
“hầu hết các thực hành văn hóa, tuy nhiên, đều
không phải là những hệ thống đã được định chế
hóa hay lꢀ tưởng hóa hoàn chỉnh. Thay vào đó,
nó tồn tại như là một quá trình diễn giải và tái
Bài viết này chủ yếu sử dụng phương pháp
định tính, gồm hai nhóm thủ pháp quan trọng:
(1) Tổng hợp, phân tích tài liệu thành văn từ các
nguồn tư liệu sách, báo, tạp chí, kỷ yếu khoa
học về văn hóa tín ngưỡng, tín ngưỡng nữ thần
27
VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE
VOLUME 6 NUMBER 3
diễn giải thực tế” (Weller, 1987: tr. 7). Do đó,
ở vùng đất đa dân tộc, đa văn hóa như Đồng
bằng sông Cửu Long nói chung, Sa Đéc nói
riêng, diện mạo, hình hài và đặc điểm của nhiều
hiện thực văn hóa, trong đó có tín ngưỡng nữ
thần, là sản phẩm của quá trình giao lưu - tiếp
biến văn hóa trên nền tảng văn hóa của dân tộc
chủ thể (người Việt Nam Bộ). Khi phân tích,
diễn giải vấn đề, chúng tôi đặc biệt lưu ꢁ vai trò
chủ chốt của người Việt trong quá trình hình
thành, tiếp thu, “nhào nặn” và phát triển các loại
hình tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc. Ngoài nhóm
người Việt, người Hoa (và xa hơn là người
Khmer) đóng vai trò “ngoại diện” trong mối
quan hệ tương tác với người Việt. Trên thực tế,
hầu hết các trường hợp giao lưu - tiếp biến văn
hóa ắt dẫn tới biến đổi văn hóa. Mọi biến đổi
văn hóa đều phải dựa vào nền tảng tương tác
với ngoại cảnh.
dạng bầu dục nhẵn bóng tự nhiên. Hai bên Neak
Tà là hai vị thần là Néang Khmau (Bà Đen) và
Néang Mésrar (Bà Trắng). Bà Đen và Bà Trắng
chỉ là hai vị hộ thần của Neak Tà. Tuy nhiên, khi
tiếp cận tín ngưỡng này, với mong ước có một
vị thần cai quản, trông coi một vùng đất mà họ
vừa mới khai phá được, cộng với truyền thống
thờ nữ thần người Việt đã tiếp nhận tín ngưỡng
Bà Đen. Bà Đen của người Khmer trở thành Bà
Chúa Xứ của người Việt có quyền năng rộng rãi
hơi cả hình tượng nguyên mẫu với quyền năng
cai quản một vùng đất nào đó. “Theo Malleret,
thì Bà Đen tức là thần Burga của Bà-la-môn
giáo” (Nguyễn Hữu Hiếu, 2017: tr. 132). Do đó,
tại những nơi thờ vị nữ thần này thường thấy có
bộ linga-yoni được phối tự như một mô-típ quen
thuộc. Tượng linga trong điện thờ Bà Chúa Xứ
ở núi Sam (Châu Đốc, An Giang), tượng cô và
cậu trong điện thờ chùa Bà Đen (Thành phố Hồ
Chí Minh), hay Miếu Cậu trên dốc Thượng lên
Điện Bà (núi Bà Đen, Tây Ninh) là minh chứng
rõ ràng cho điều này.
2. Đặc điểm về nguồn gốc vꢀ không gian thꢁ
2.1. Đặc điểm về nguồn gốc
Khác với quá trình hình thành tín ngưỡng
mẫu thần ở phía Bắc, do các điều kiện lịch sử -
xã hội đặc thù, sự hình thành và phát triển của
tín ngưỡng nữ thần ở Nam Bộ có nhiều điểm
khác biệt. Khu vực phía Bắc do chịu ảnh hưởng
của văn hóa Trung Hoa với Nho giáo, Đạo giáo
dẫn đến việc hình thành các nữ thần, mẫu thần
mang tính cung đình hóa mà đỉnh cao là mẫu
Tam phủ, Tứ phủ. Nam Bộ lại chịu ảnh hưởng
của văn hóa Ấn Độ với đạo Bà-la-môn và sự
giao lưu, tiếp biến với văn hóa Chăm, Khmer và
văn hóa Hoa đã tạo nên một diện mạo hết sức
phức tạp và đa dạng trong loại hình tín ngưỡng
nữ thần nơi đây.
Nền tảng văn hꢀa chꢁ thꢂ Viꢃt (yếu tố bản địa)
Trước khi lưu dân người Việt (Kinh) di cư
vào khai phá và cư trú tại vùng đất Nam Bộ này,
người Khmer đã cư trú tại đây từ khá lâu. Cư
dân Khmer tại đây dưới tác động của Bà-la-môn
giáo và Phật giáo đã hình thành một loại hình tín
ngưỡng khá phổ biến đó là thờ Neak Tà.
Tiếp biến văn hóa Chăm (yếu tố thuộc về văn
hóa Chăm)
Miền Trung Việt Nam (từ dãy Hoành Sơn ra
phía Bắc) là khu vực chịu ảnh hưởng bởi văn
hóa Trung Hoa, chủ yếu là Nho giáo, Đạo giáo
và văn hóa Chămpa, chủ yếu là đạo Bà-la-môn.
Trước khi hoàn tất công cuộc Nam tiến của
mình, người Việt đã chịu ảnh hưởng bởi Nho
giáo, Đạo giáo. Sau đó họ còn cộng cư với người
Chăm trong một thời gian dài. Trong quá trình
đó, người Việt đã tiến hành Việt hóa, Nho giáo
hóa các nữ thần của người Chăm mà họ tiếp
nhận trước khi mang theo vào phương Nam.
Po Yang Inư Nagar là nữ thần tạo ra vương
quốc theo quan niệm của người Chăm. Thực
chất, Po Yang Inư Nagar hiện thân của nữ thần
Ũma (nữ thần Sakti), vợ của thần Siva. Ũma là
thần bảo tồn của đạo Bà-la-môn. Ũma được
người Chăm biến đổi thành Po Yang Inư Nagar
sau đó người Việt biến đổi Po Yang Inư Nagar
thành chúa Ngung Man nương hay chủ Ngung
Man nương, Chủ Ngu Ma vương. Đó là quá
trình Việt hóa vị nữ thần của người Chăm. Po
Yang Inư Nagar về sau được người Việt gọi là
Neak Tà còn được gọi là ông Tà, là vị thần
bảo hộ phum sóc - tương tự Thành hoàng ở các
làng của người Việt. Trong các miếu thờ, Neak
Tà thường được tượng trưng bằng vài hòn đá
28
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN
TẬP 6 SỐ 3
Thiên Y A Na sau đó được các vua sắc phong là
Diễn Phi Chúa Ngọc Thành Phi. Thiên Y A Na
có lẽ xuất phát từ chữ Phạn là Devayana. Theo
đó, deva là Thiên hay Trời ghép với yana thành
Thiên Y A Na. Còn danh xưng Diễn Phi Chúa
Ngọc Thành Phi là do năm 1797 Tổng trấn
Nguyễn Văn Thành cho xây đền thờ Bà Chúa
Ngọc trên núi Diễn ở phía nam huyện Vĩnh
Xương, Khánh Hòa. Đó là quá trình Nho giáo
hóa vị nữ thần của người Chăm thành nữ thần
của người Việt.
Đền thờ Thiên Y A Na (tức Chúa Ngọc) ở
Tháp Bà, Nha Trang; bà Chúa Tiên được thờ ở
điện Hòn Chén, Huế; chùa Thiên Mụ, Huế; Thái
Dương phu nhân ở Hương Trà - Huế; tục cúng
chủ Ngung Man Nương của cư dân khu vực
Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bà Chúa Động nương
nương được thờ phổ biến ở vùng Long Điền,
Đất Đꢀ, Bà Rịa, Cần Giờ; Linh Sơn Thánh Mẫu
(Bà Đen) ở Tây Ninh; Bà Chúa Xứ ở núi Sam
và ở nhiều nơi khác ở Nam bộ đã thể hiện quá
trình dung hợp và chuyển biến này.
mệnh trẻ sơ sinh nên ở khắp các thị trấn, thành
phố tại Nam Bộ có sự hiện diện của người Hoa
ta đều thấy có thờ Bà Thiên Hậu trong các chùa,
cung hay miếu. Tín ngưỡng này cũng được
người Việt tiếp nhận một cách tự nhiên trở thành
một phần trong sinh hoạt tín ngưỡng.
Bên cạnh Bà Thiên Hậu thì thờ Ngũ Hành
hay Ngũ Hành Nương Nương cũng được người
Hoa mang đến Nam Bộ. Ngũ Hành là một bộ
phận của học thuyết Âm Dương - Ngũ Hành
nói về năm yếu tố cấu thành vũ trụ là Mộc,
Hꢀa, Thổ, Kim, Thủy. Khi học thuyết này đi
vào giới bình dân với truyền thống canh tác
nông nghiệp lúa nước phụ thuộc vào nhiều yếu
tố tự nhiên đã cho ra đời tín ngưỡng thờ Ngũ
Hành. Các hiện tượng tự nhiên tác động đến
canh tác nông nghiệp đã được nhân cách hóa
trở thành năm bà Ngũ Hành hay Ngũ Hành
Nương Nương. Ngũ Hành Nương Nương có
khi được lập miếu thờ riêng cũng có khi được
thờ tại một ngôi miếu nhꢀ trong khuôn viên hay
một ban thờ tại đình, chùa.
Tiếp biến văn hꢀa Trung Hoa (Yếu tố du nhập)
Từ cuối thế kỷ 17, một bộ phận người Hoa
do không thuần phục nhà Thanh và nhiều lꢁ do
khác đã tìm đến Nam Bộ, trong đó tiêu biểu là
nhóm của Dương Ngạn Địch, Trần Thượng
Xuyên và Mạc Cửu. Lênh đênh nhiều ngày trên
biển với biết bao gian lao, nguy hiểm, chính vì
vậy hành trang mang theo có cả những vị nữ
thần với quyền năng bảo hộ và giúp họ an toàn
trên biển, đó chính là Bà Thiên Hậu, vốn là thần
biển có quyền năng cứu giúp người đi biển, là
thần hộ mệnh cho nữ giới và có khi được đồng
nhất với Phật bà Quan Âm, Lâm Thủy phu nhân,
Kim Hoa phu nhân. Bà Thiên Hậu có hình mẫu
là Lâm Mặc nương được hình thành từ thế kỷ
10. Do truyền thuyết về Mặc nương có liên quan
đến việc cứu người trên biển nên bà được xem
là thần bảo hộ người đi biển. Dần dần các hải
thuyền đều thờ bà dưới dạng tượng Ma Tổ để
cầu mong bình an. Đến năm 1110, nhà Tống sắc
phong cho bà là Thiên Hậu thánh mẫu. Khi đến
Nam Bộ, người Hoa mang theo tín ngưỡng này,
đồng thời bà được bổ sung thêm các quyền năng
như bảo an, ban phát phúc lộc, thinh vượng, hộ
2.2. Đặc điểm không gian thờ tự
Sau quá trình khảo sát thực địa tại các cơ sở
tín ngưỡng, tôn giáo trên toàn địa bàn thành phố
Sa Đéc từ năm 2015 đến 2018, kết quả cho thấy
hệ thống tín ngưỡng dân gian ở thành phố Sa
Đéc vô cùng phong phú và đa dạng. Trong đó,
có tổng cộng hơn 48 cơ sở tín ngưỡng nữ thần
với đối tượng thờ Bà Chúa Xứ, Bà Ngũ Hành,
Bà Thiên Hậu là phổ biến. Bên cạnh đó, việc thờ
Quan Công và thờ Thổ thần cũng là đối tượng
được thờ phổ biến như các nữ thần, hầu như ở
làng xóm nào cũng có cơ sở thờ. Tuy nhiên, ở
bài viết này chúng tôi chỉ đề cập đến tín ngưỡng
nữ thần nên yếu tố thờ Quan Công và thờ Thổ
thần chúng tôi sẽ trao đổi trong các bài viết tiếp
theo. Căn cứ vào tầm ảnh hưởng, niềm tin của
dân gian thể hiện qua các hoạt động hành hương,
lập cơ sở thờ, nghi thức cúng tế các đối tượng là
nữ thần trên có thể phân ra các dạng thờ sau đây:
- Trong khu vực đô thị có người Hoa cư ngụ:
tín ngưỡng thờ Thiên Hậu với cung thờ to lớn
theo kiến trúc Việt - Hoa, được gọi là Thất Phủ
Thiên Hậu Cung (七府天后宫).
- Trong phạm vi xóm ấp, với điện thờ nhꢀ bé
29
VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE
VOLUME 6 NUMBER 3
chỉ từ vài mét đến năm mười mét vuông, nhưng
lại hiện diện khắp làng xã, phổ biến nhất là hai
loại điện thờ Bà Chúa Xứ và Bà Ngũ Hành. Tiếp
đến là miếu thờ các vị Thất thánh nương nương,
Cửu vị tiên nương… Điện thờ với đồ từ khí đơn
giản, chỉ có chân đèn, bát nhang, ly nước, lọ
bông và bài vị viết chữ Hán hoặc chữ quốc ngữ
xưng. Từ thời khai hoang đến nay, miếu thờ đơn
giản vẫn chỉ là miếu, vai trò, vị trí của các nữ
thần ở miếu cũng không được nâng lên, không
đưa vào đền, phủ để khang trang, thần bí hóa, hệ
thống hóa. Trên thực tế cũng có một số điện thờ
nữ thần được nâng lên thành phủ, thành dinh
hoặc cung như trường hợp Thiên Hậu cung, một
số vị nữ thần được triều đình sắc phong là trung
hoặc thượng đẳng thần, nhưng trong dân gian
không có sự phân biệt “đẳng cấp” giữa các nữ
thần. Tất cả đều được trân trọng gọi là Bà, dù là
nữ thần hay mẫu thần, có khi tâm thức ở miếu
lại to lớn hơn dinh, phủ. Lꢁ do được tôn vinh
thường là do sự linh ứng của thần, thu hút nhiều
khách thập phương đến chiêm bái, tin tưởng hơn
là do thần được nâng bậc hay được xếp vào hệ
thống cao hơn.
Chúa Xứ Thánh Mẫu (主處聖母) hoặc Ngũ
Hành Nương Nương (五行娘娘) hoặc là tranh
tượng (loại có bán sẵn ở chợ). Lệ cúng tế thường
diễn ra vào cuối mùa thu hoạch lúa vào cuối năm
hoặc tháng 2, tháng 3 âm lịch trùng khớp với
thời gian cúng Thượng điền ở đình làng, với tâm
nguyện đền đáp ơn Bà Chúa Xứ và cầu nguyện
mong được phù hộ cho vụ mùa tới.
- Trong khuông viên các đình chùa, hai nữ
thần Bà Chúa Xứ và Ngũ Hành với tư cách thần
bảo hộ của cuộc đất nơi đình chùa tọa lạc. Còn
trong chính tẩm có nhiều vị có khi có hoặc
không có sắc phong tùy theo từng địa phương
được thờ với tư cách tùng tự hay phối tự, phổ
biến là các vị chúa Tiên, chúa Ngọc, Chủ Ngung
Man nương, Tứ vị Đại Càn thánh nương v.v.
- Trong phạm vi từng hộ gia đình: bà Nữ Oa,
Cửu Thiên Huyền Nữ, Thánh Anh La Sát, Phật
mẫu Diêu Trì, Lục Cung thánh mẫu, Quan âm
Nam Hải, Quán Thế Âm Bồ Tát, Bà Tổ cô, Bà
Mẹ thai sanh… tùy theo tuổi của người thờ,
thường là phụ nữ đứng tuổi với tư cách thần độ
mạng nữ giới. Không gian tín ngưỡng là một cái
trang (khán) thờ có bài vị hoặc tượng ảnh của nữ
thần, bình hoa, bát nhang, ba chung nước.
Người thờ thắp nhang cầu nguyện vào mỗi ngày
có thể là một lần hoặc hai lần, hằng năm có lệ
cúng tạ trang, đối với gia chủ có gia cảnh khá
giả đều có thuê hầu đồng, hầu bóng đến trợ tế lễ.
Xuất phát từ tính cách phóng khoáng, chan
hòa, không cầu kỳ của người Việt ở vùng Sa
Đéc, quyền năng của các nữ thần trong tục thờ
không phân biệt rõ ràng, mà đan xen, chồng
chéo nhau, thường vị nào cũng cho là có chức
năng bao quát là phù hộ độ trì cho chúng sanh,
mưa thuận gió hòa, người yên vật thịnh, bảo vệ
xóm ấp, sản vật sung mãn, độ mạng nữ giới...
bên cạnh quyền năng riêng thể hiện qua danh
3. Đặc điꢀm về đꢁc tin
Trải qua thời gian với nhiều danh xưng và
quyền năng được bổ sung khác nhau, tín ngưỡng
nữ thần ở Nam Bộ thể hiện sự giao thoa, dung
hợp mạnh mẽ về văn hóa giữa người Việt với
người Hoa, người Chăm và người Khmer. Việc
thờ các nữ thần ở đây xét về lịch sử như đã trình
bày ở trên được hình thành tương đối phức tạp
và chịu sự chi phối từ nhiều phía. Tuy nhiên,
chung quy lại tín ngưỡng nữ thần ở Nam Bộ nói
chung và ở Sa Đéc nói riêng thể hiện qua ba
dạng thức đặc điểm về đức tin như sau:
Thứ nhất, đức tin về những bà tiền chủ, bà
chúa xứ sở
Lưu dân người Việt khi vào khai phá vùng
đất Nam Bộ và định cư ở Sa Đéc, lần đầu tiếp
xúc với thiên nhiên hoang sơ, rừng thiêng nước
độc nhiều lam sơn chướng khí, “dưới sông sấu
lội, trên bờ cọp beo”. Với đặt thù hoàn cảnh như
vậy, con người chợt rùng mình sợ hãi trước sức
mạnh thiên nhiên, cảm thấy nhꢀ bé và yếu đuối.
Tuy nhiên, vùng đất này không phải hoàn toàn
vô chủ, trước đây đã từng có cư dân Phù Nam
sinh sống, sau họ đã bꢀ đi do chiến tranh và sự
biến đổi khắc nghiệt của tự nhiên. Nên trong quá
trình khẩn hoang thỉnh thoảng người ta tìm thấy
được vật dụng, phế tích đền miếu của người xưa
còn xót lại. Trong bối cảnh đó, sau khi khai khẩn
được một vùng đất mới, người dân tập hợp lại
30
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN
TẬP 6 SỐ 3
lập nên các xóm làng hoặc tên gọi khác là “xứ”,
đồng thời, họ tưởng nhớ về những vị tiền chủ
của cuộc đất mà mình đang sinh sống nên lập
miếu thờ như một lời cảm ơn người đã cho phép
cư dân mới đến đây khai phá được thuận lợi và
cầu mong được tiếp tục sinh sống bình an. Bên
cạnh đó, với niềm tin ở mỗi góc rừng, mỗi khúc
sông, mỗi vạt đất đều có một Bà Chúa Xứ, Bà
Tiền chủ cai quản. Nên khi khai phá xong người
ta cũng dựng miếu thờ Bà trước là để tạ ơn, sau
là cầu mong được phù hộ độ trì an lành, may
mắn trong quá trình sinh sống. Như trường hợp
tại Miếu Chúa Xứ (Phường 2), ông S.M. (đại
diện cơ sở tín ngưỡng) chia sẻ: “Ngôi miếu này
được nhiều người dân xung quanh tin tưởng và
thường xuyên đến cúng vía cũng như dọn dẹp
sạch sẽ không gian thờ tự, thỉnh thoảng cũng có
vài người ở xa đến vía Bà. Người dân vùng này
tin rằng Bà luôn hiển linh để phù hộ cho vùng
đất này được bình an, người dân sống trên mảnh
đất này được mạnh khỏe và làm ăn thuận lợi, vì
Bà là vị thần cai quản cõi đất xứ sở nơi này”
(S.M., 2017). Tương tự vậy, theo lời chia sẻ của
bà C.N. (người dân đến vía Bà tại Miếu Chúa
Xứ ở Xã Tân Phú Đông): “Nhà cô thường xuyên
đến miếu này để dâng cúng lễ vật lên Bà và cầu
mong Bà phù hộ gia đình làm ăn sinh sống trên
vùng đất này gặp nhiều thuận lợi, vꢁ mùa được
bội thu và cũng cầu mong Bà phù hộ cho gia
đình mạnh khỏe suốt năm” (C.N., 2017).
cho năm yếu tố khác nhau của tự nhiên (Kim,
Mộc, Thủy, Hꢀa, Thổ) có tác động đến nhiều
mặt trong cuộc sống và nhất là trong quá trình
sản xuất. Do đó, miếu thờ Bà Ngũ Hành cũng
được dựng lên ở nhiều nơi để cầu mong được sự
phù hộ của các bà cho mưa thuận gió hòa, tiết
trời thuận lợi mưu sinh, người yên vật thịnh, sản
vật sung mãn. Theo lời chia sẻ của ông T.C. (đại
diện cơ sở tín ngưỡng) tại Miếu Ngũ Hành (Xã
Tân Phú Đông) cho biết: “Bà Ngũ Hành được
người dân khu vực này tin tưởng nên trong ngày
cũng có nhiều người đến thꢂp nhang cúng bái,
mang lễ vật đến dâng cúng Bà và cầu mong có
được cuộc sống bình an, công việc được tiến
hành thuận lợi nên việc thờ phꢁng Bà tại miếu
được tươm tất” (T.C., 2017) và theo chia sẻ của
ông M.X. (đại diện cơ sở tín ngưỡng) tại Miếu
đôi Ngũ Hành - Chúa Xứ (Xã Tân Quy Tây) cho
biết: “Việc lập miếu và thờ phꢁng Bà Ngũ Hành
với ꢀ nghĩa là cầu mong cho các vấn đề trong tự
nhiên vận hành yên ổn, mưa thuận gió hòa, môi
trường sinh sống bình an và canh tác được
thuận lợi cho dù con người đến sinh sống ở bất
cứ đâu (ngũ phương - ngũ thổ - ngũ hành) thì
đều phải biết kính trọng và thờ cúng cho đàng
hoàng, như vậy thì cuộc sống và công việc mới
vận hành thuận lợi” (M.X., 2017).
Thứ ba, đức tin bà Thiên Hậu vị phúc thần
luôn hiển hách ánh linh ban phước lành và may
mꢂn trong cuộc sống của người dân
Thứ hai, đức tin về những vị nữ thần phù hộ
độ trì cho mưa thuận giꢀ hòa, người yên vật thịnh
Như phần trên đã trình bày, trước khi vào
khai phá vùng đất Nam Bộ, người Việt đã chịu
ảnh hưởng bởi văn hóa Trung Hoa với Nho giáo,
Đạo giáo cũng như lꢁ luận về thuyết Âm -
Dương và Ngũ Hành. Lꢁ luận này đi vào giới
bình dân cùng với văn hóa nông nghiệp lúa nước
đã hình thành tín ngưỡng đa thần, tôn thờ đa
dạng các hiện tượng tự nhiên. Với tâm lꢁ trọng
tình, tôn trọng phụ nữ đã làm xuất hiện phổ biến
các nữ thần. Một lần nữa, các nữ thần tự nhiên
được nhân cách hóa trở thành các vị nữ thần cai
quản các hiện tượng tự nhiên - Ngũ Hành
Nương Nương. Ngũ Hành Nương Nương trong
tâm thức người Việt là năm vị nữ thần đại diện
Cộng đồng người Hoa sùng bái đa thần, họ
cho rằng các vị thần khác nhau có liên quan đến
các phạm trù, bình diện khác nhau của đời sống
nhân sinh, ví dụ như Quan Công trừ ma đuổi quỷ
và mang lại may mắn, Thiên Hậu là hải thần,
phúc thần, thánh mẫu từ bi. Cho đến thời hiện
nay, đa số người Hoa ở Sa Đéc vẫn tin rằng cuộc
sống con người thành công hay thất bại, lúc
thăng lúc trầm vốn không thể do bản thân con
người quản lꢁ, mà ở đâu đó là sự hiện diện của
thần linh. Tương tự như vậy, sinh lão bệnh tử,
những đoạn khúc quan trọng của cuộc đời cũng
không do con người làm chủ. Trong các trường
hợp khác nhau, con người đối mặt với những
điều bí ẩn của cuộc sống và của mẹ tự nhiên nằm
ngoài tầm hiểu biết và tài năng quản lꢁ của họ
31
VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE
VOLUME 6 NUMBER 3
thì khi ấy họ tìm đến với tín ngưỡng Thiên Hậu.
Tín ngưỡng Thiên Hậu du nhập vào vùng đất Sa
Đéc hơn 300 năm trước theo dòng di dân của
cộng đồng người Hoa đến đây cư trú và làm ăn.
Trên đường di dân lênh đênh biển lớn, họ
thường cầu nguyện bà Thiên Hậu - vị hải thần
của người Hoa hiển linh phò hộ được bình an và
sống sót vào đất liền. Khi định cư được bình an
tại vùng đất Sa Đéc, cộng đồng người Hoa đã
lập miếu trang trọng thờ Bà với ngưỡng vọng và
tấm lòng biết ơn Bà đã giúp đỡ, cứu rỗi họ được
“thuận buồm xuôi gió”. Khi miếu thờ bà Thiên
Hậu được dựng lên cùng với niềm xác tín của
người Hoa trong quá trình giao lưu, tiếp biến với
cộng đồng các tộc người trên vùng đất Sa Đéc,
trong đó, chiếm đại đa số là tộc người Việt, dần
dà tất cả các cộng đồng trên vùng đất này cung
kính thờ phụng bà với niềm tín ngưỡng bà sẽ
bảo an, ban phước lành, phúc lộc, thịnh vượng
đặc biệt là hộ mệnh cho nữ giới và trẻ nhꢀ để từ
đó bà trở thành vị phúc thần trong tâm thức tín
ngưỡng của người dân Sa Đéc.
Chính vì, cư dân ở Sa Đéc đã tôn kính và thờ
phụng Bà Thiên Hậu một cách bình đẳng, tất cả
người dân đến vía Bà đều có chung một niềm
đức tin mong muốn nhận được sự ban phúc lành
của Bà nhằm thꢀa mãn nhu cầu tâm linh. Khi tác
giả tìm hꢀi một số người dân đến vía bà thì
dường như đều nhận được câu trả lời giống nhau
về đại ꢁ như lời của bà B.C và chị T.T (nhà ở
thành phố Cao Lãnh đến vía Bà tại Thất Phủ
Thiên Hậu Cung) cho biết: “Nhà tôi làm ăn buôn
bán cách đây khoảng hơn hai chꢁc cây số nhưng
năm nào đến dịp lễ vía Bà thì tôi và con gái của
tôi cũng đến đây để cúng vía Bà để cầu bình an
cho gia đình và mong Bà phù hộ việc buôn bán
được may mꢂn và phát tài”, và chị T.T nói tiếp
“Còn chị thì đến đây trước là cúng vía Bà và sau
là cầu mong Bà phù hộ cho gia đình được khỏe
mạnh, việc làm ăn của gia đình được may mꢂn,
thuận lợi, và cầu mong Bà ban phước lành cho
bản thân và ông xã của mình” (B.C. và T.T.,
2017). Tương tự như vậy, chị V.A (nhà ở huyện
Lai Vung đến vía Bà tại Thất Phủ Thiên Hậu
Cung): “Nhà chị thì ở huyện Lai Vung nhưng chị
cũng thường xuyên đến đây để thꢂp nhang vía Bà
và cầu mong Bà sẽ ban phúc lành, bình an cho
bản thân, gia đình” (V.A., 2017) và chị K.L (nhà
ở huyện Châu Thành đến vía Bà Thiên Hậu) cho
biết: “Chị ở dưới huyện Châu Thành lên đây
thường xuyên do việc làm ăn mua bán nên cũng
hay vào cúng vía Bà cầu mong Bà phù hộ cho
việc buôn bán được phát tài, phù hộ gia đình
được mạnh khỏe suốt năm” (K.L., 2017).
4. Đặc điꢀm thực hành nghi lễ
Đặc điểm nghi thức thực hành tín ngưỡng tại
các đình, đền, miếu/miễu ở Sa Đéc nói chung so
với các địa phương khác ở Nam Bộ thì hầu như
về mặt tổng thể là giống nhau rất khó phân biệt
rạch ròi có xuất phát điểm từ địa phương nào bởi
vì xuất phát từ nguồn gốc hình thành các loại
hình tín ngưỡng như đã phân tích. Tuy nhiên,
khi nghiên cứu về đặc điểm tín ngưỡng nữ thần
thì vấn đề thực hành tín ngưỡng không thể
không đề cập đến mà trong đó loại hình bóng rỗi
giữ vai trò quan trọng ở các kỳ lễ cúng. Loại
hình bóng rỗi này còn được gọi là hát bóng rỗi
hoặc múa bóng rỗi, là một loại hình múa hát
nghi thức lễ vào các dịp cúng tạ trang thờ Bà độ
mạng cho nữ giới ở gia đình hoặc cúng đình,
miếu ở khắp vùng Nam Bộ và riêng ở Sa Đéc
hầu như trong các kỳ lễ cúng đình, miếu hay tạ
trang đều có sự hiện diện của loại hình này. Nội
dung bóng rỗi xuất hiện sau phần nghi thức tế lễ
của Ban Tế tự và tiếp đến là các tiết mục múa
hát tuồng chèo, hát bội, cải lương. Nghệ thuật
diễn xướng bóng rỗi này có mối gắn kết chặt chẽ
với tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc và Nam Bộ,
như mô tả hồi cố của ông N.N.T. (Hội Khoa học
Lịch sử Thành phố Sa Đéc) vào năm 2017:
“Nghệ thuật diễn xướng dân gian ở Sa Đéc vô
cùng phong phú như loại hình múa bóng rỗi ở
Sa Đéc ra đời và tồn tại trong môi trường tín
ngưỡng dân gian từ lâu mà đặc biệt là tín
ngưỡng nữ thần hay còn gọi là tꢁc thờ Bà. Ngoài
ra, còn có hai tuyến nghệ thuật hát bội và đờn
ca tài tử cũng một thời nổi tiếng nức danh ở
vùng Sa Đéc và các tỉnh miền Tây Nam Bộ. Múa
bóng rỗi ở Nam Bộ và ở Sa Đéc ra đời và tồn tại
trong môi trường tín ngưỡng dân gian từ lâu mà
đặc biệt là tín ngưỡng nữ thần hay còn gọi là
tꢁc thờ Bà, riêng ở Sa Đéc vào khoảng những
32
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN
TẬP 6 SỐ 3
năm 1950, có ông bóng H, nhà bên bờ kinh Cái
Sơn chợ Sa Đéc, ông tên đầy đủ là T.V.H, một
ông bóng nổi tiếng cả vùng Sa Đéc. Mỗi năm
vào dịp Tết Nguyên Đán, từ ngày rằm tháng
chạp trở đi, là mùa đi đám của ông. Nhiều đám
cúng miễu Bà và cúng tạ trang thờ Bà của nhiều
gia đình khá giả đều cử người đến đặt đám
trước để ông bóng H xếp lịch đi cúng. Phꢁ theo
ông có ông H.N đờn cò, gõ nhịp song lang và
chiếc trống nhỏ, trống cơm. Nghi thức cúng
từng nơi được ông bóng H chuẩn bị theo một bài
bản phù hợp với ước muốn của gia chủ hoặc yêu
cầu của Ban cúng tế miễu. Ông bóng H tầm
người thấp vừa phải, có nghề bóng rỗi chuyên
nghiệp; với các bài rỗi hát kèm theo động tác
múa như múa dâng hương, dâng hoa, dân mâm
vàng và với những đám lớn ông còn thực hiện
những bài múa độc đáo như múa đèn, múa độc
bình. Các động tác múa của bóng H rất nhuần
nhuyễn, điêu luyện” (N.N.T., 2017).
Về nguồn gốc hình thành của loại hình múa
hát bóng rỗi này, chúng tôi có cùng quan điểm
với tác giả Nguyễn Hữu Hiếu cho rằng đây là
kết quả của quá trình giao thoa văn hóa Việt -
Chăm mà cụ thể là tộc người Việt đã Việt hóa,
bản địa hóa điệu múa Pajao của tộc người Chăm
trong các nghi lễ thờ cúng nữ thần. Bởi lẽ, theo
tín ngưỡng Chăm “Bà bóng Pajao có nhiệm vụ
nhảy múa, dâng lễ vật mời thần linh, nhập đồng
tiên tri mọi việc vì hàng năm bà bóng vẫn có dịp
giao cảm với thần linh trong một giấc ngủ triền
miên” (Nguyễn Văn Luận, 1974: tr.50) cho nên
theo luật tục trong điệu múa Pajao thì người
thực hành điệu múa này phải là thiếu nữ đồng
trinh hoặc người phụ nữ đẹp và trải qua sự rèn
luyện kỹ lưỡng, phải thuần thục trong các động
tác để khéo léo dâng vật cúng lên thần linh.
Nhưng khi điệu múa Pajao du nhập vào vùng đất
Nam Bộ thì loại hình này đã có sự thay đổi ở
động tác múa mà điều đáng lưu ꢁ là người thực
hiện điệu múa không còn đúng bản chất là các
nữ đồng trinh nữa mà đó là những người phụ nữ
lớn tuổi, đặc biệt là sự xuất hiện của nam giới là
những người cho rằng họ có căn cơ, có số, có
căn đồng, ăn mặc, cư xử, điệu bộ như phụ nữ mà
trong dân gian gọi đó là được bà dựa, bà chọn
để lên hầu đồng, hầu bóng. Và cũng theo mô tả
của Nguyễn Hữu Hiếu, loại hình múa bóng rỗi
có hai thành phần “hát rỗi” và “múa bóng”.
Người thực hành bóng rỗi phải trải qua quá trình
học tập và khổ luyện nghiêm túc, họ phải là
những nghệ nhân thật thụ, có khả năng hát và
sáng tác lời ca theo yêu cầu của gia chủ, của
người chủ tế lễ trên nền nhạc đệm có sẵn và diễn
xuất điêu luyện các động tác múa. Có thể nói
nghệ nhân thực hành loại hình bóng rỗi này là
những người đa tài, họ vừa là người hát, vừa là
người múa và cũng là người biểu diễn tạp kỹ.
Loại hình bóng rỗi này vừa mang tính nghi thức
của phần lễ vừa mang tính giải trí của phần hội
trong các kỳ cúng đình, cúng miếu Bà ở Sa Đéc.
Để mở đầu cho buổi bóng rỗi thì các nghệ
nhân thay phiên nhau thực hiện phần nghi thức
hát rỗi, tiếp theo là màn múa bông, múa dâng
mâm vàng rồi cuối cùng là các tiết mục tạp kỹ
giải trí (Nguyễn Hữu Hiếu, 2016: tr.363).
Nguyễn Hữu Hiếu mô tả loại hình bóng rỗi trong
nghệ thuật diễn xướng dân gian ở Nam Bộ khá
chi tiết và tại đây chúng tôi trích lược những nội
dung quan trọng mà theo chúng tôi điều đó là
phù hợp với đối tượng nghiên cứu của bài viết,
theo đó, thực hành bóng rỗi trong tín ngưỡng nữ
thần có các phần gồm: hát rỗi, múa bông, múa
dâng mâm vàng và múa tạp kỷ.
Hát rỗi, là người hát mặc lễ phục có màu
sắc gần giống với chiếc áo dài của các Pajao
Chăm, đứng trước bàn thờ nữ thần, tay cầm
trống nhꢀ gọi là trống rỗi, vừa gõ làm nhịp cho
hát mời nữ thần về dự lễ. Lời hát nghe tha thiết
nhằm ca ngợi vị nữ thần và trịnh trọng mời các
vị nữ thần về tại nơi tổ chức lễ để chứng kiếng
cảnh thiện nam tính nữ đang chiêm bái và cầu
mong nhận được phù hộ, độ trì, ban phúc lành
(Hình 1).
33
VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE
VOLUME 6 NUMBER 3
Hình 1. Hát rỗi tại Lễ vía Bà Ngũ Hành Tân Hiệp, Phường Tân Quy Đông - Sa Đéc
(Ảnh tác giả, 2018)
Múa bông, là hình thức thông qua những động
tác tạo hình biểu hiện sự kính dâng bông hoa và
lễ vật lên nữ thần. Múa bông và múa dâng mâm
vàng là phần nghi thức bắt buộc, không thể thiếu.
khi chuyển sang múa dâng bông thì người thực
hành bóng rỗi sẽ hát lên rằng: “Cúi đầu dâng vạn
thọ/ Ngửa mặt chúc vô cương/ Miệng đều ca hàm
tấu nhất chương/ Để lan liễu múa tiểu mai vài
chặp v.v.”. Múa dâng bông với chén hoặc tô được
kết bông vạn thọ vào và để trên nhằm dâng cúng
bông lên nữ thần như để mở đầu cuộc bóng rỗi.
Người nghệ nhân múa xoay người thành vòng
tròn trước điện thờ rồi dừng lại để cho người thủ
miếu, người chủ lễ nâng chén bông đặt lên bàn
thờ nữ thần. Sau 03 lần dâng bông liên tục như
vậy rồi đến dâng mâm vàng (Hình 2).
Hình 2. Múa dâng bông tại Lễ vía Bà Ngũ Hành Tân Hiệp, Phường Tân Quy Đông - Sa Đéc
(Ảnh tác giả, 2018)
34
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN
TẬP 6 SỐ 3
Múa dâng mâm vàng, với đạo cụ là cái mâm
chất liệu bằng đồng hoặc bằng nhôm có dán một
cái tháp vàng (đồ hàng mã) và dùng các loại giấy
khác màu để trang trí cho ngôi tháp vàng thêm
phần sặc sỡ. Tùy theo địa phương và tùy theo
người huấn luyện các nghệ nhân mà hình dạng và
màu sắc của mâm vàng có những sắc thái khác
nhau. Mâm vàng đính hình ngôi tháp, ngoài
nghĩa thường gọi là đạo cụ nhưng đó là lễ vật rất
quan trọng mang tính linh thiêng để dâng cúng
lên các nữ thần nên phải giữ gìn cẩn thận, sạch
sẽ, không được làm ô uế nếu không sẽ bị bà quở
trách. Múa dâng mâm vàng đòi hꢀi người nghệ
nhân phải kết hợp nhiều động tác như đội mâm
lên đỉnh đầu, đội mâm trên trán, trên cằm, di
chuyển mâm trên vai, trên lưng, dùng bàn chân
để múa dâng mâm thậm chí còn dùng tay múa
uốn lượn để dâng mâm (những động tác này yêu
cầu phải rất khéo léo, mềm mại và có kinh
nghiệm vì nếu không cẩn thận thì mâm vàng dễ
bị rơi xuống đất). Hình tượng, động tác múa dâng
mâm vàng mang tính thần kỳ, còn nghệ thuật thì
gần giống với xiếc tạp kỹ. Khi một người múa
dâng mâm thì có vài người khác chơi đàn cò, kèn,
thanh la, trống để góp phần tạo nên không khí
vừa linh thiêng vừa sôi động (Hình 3).
Hình 3. Múa dâng mâm vàng tại Lễ vía Bà Ngũ Hành Tân Hiệp, Phường Tân Quy Đông - Sa Đéc
(Ảnh tác giả, 2018)
Múa tạp kỷ, đối với một số nghệ nhân thực
hành bóng rỗi chịu khó tập luyện nên trình diễn
góp vui những điệu múa tạp kỷ khá điêu luyện
và khéo léo như làm xiếc, khiến người xem lúc
nào cũng hồi hộp, tò mò chờ đợi. Múa tạp kỷ
thường có các điệu múa như: múa lộc bình, múa
đầu bêu, múa dao, múa gậy, múa ghế, múa khạp,
múa rót rượu, múa hoa huệ, múa lông công và
diễn chập địa - nàng.
Hát múa bóng rỗi là một dạng nghệ thuật
diễn xướng dân gian với nghi thức tế lễ phục vụ
nữ thần ở các đình, miếu/miễu hoặc trang thờ
bà. Hầu như khắp xóm làng nào ở vùng đất Sa
Đéc và cả vùng Nam Bộ đều có nhiều loại miếu
thờ bà khác nhau mà phổ biến nhất là miếu Bà
Chúa Xứ, Bà Ngũ Hành, Bà Thiên Hậu, Quán
Âm bồ tát, Diêu Trì Kim Mẫu và một số nữ thần
bản địa. Trong các kỳ lễ cúng vía nữ thần ở đình,
miếu/miễu, cung thờ tại Sa Đéc, bên cạnh các
nghi thức lễ và thực hành bóng rỗi còn có các
hoạt động thiện nguyện khác như: phát quà, phát
bánh, phát gạo và đặc biệt là hoạt động đãi ăn
miễn phí cho tất cả người dân đến viếng và tham
gia lễ hội mà không phân biệt lớn hay nhꢀ, già
hay trẻ, giàu hay nghèo, nam hay nữ,... tất cả đến
đây đều bình đẳng vì mục đích chung cúng vía
nữ thần cầu mong được ban phước lành.
Chính vì những điều đó cùng với các điều
kiện đặc thù về lịch sử, cảnh quan thiên nhiên,
điều kiện về giao tiếp ứng xử xã hội mà các hoạt
động thực hành nghi lễ trong tín ngưỡng nữ thần
ở Sa Đéc có những đặc trưng riêng biệt đó là:
Một là, tính đa dạng: Với vị trí thuận lợi, Sa
Đéc là nơi giao thoa văn hóa của các dân tộc anh
35
VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE
VOLUME 6 NUMBER 3
em tại vùng Nam Bộ từ khá sớm. Quá trình giao
thoa này cùng với tinh thần khoan dung của
người dân Nam Bộ đã làm cho hệ thống tín
ngưỡng ở đây hết sức đa dạng, trong đó, tín
ngưỡng thờ nữ thần ở Sa Đéc cũng là một trường
hợp điển hình. Tộc người Việt, Hoa và Khmer
đã cùng cộng cư tại vùng đất này từ khá sớm.
Mỗi tộc người khi đến đây đều mang theo bên
mình hành trang riêng về tín ngưỡng, tôn giáo.
Trong đó có niềm tin, nghi lễ, phong tục, tập
quán, lễ hội về các vị nữ thần của tộc người
mình. Khi đến vùng đất Sa Đéc, các loại hình tín
ngưỡng đó tiếp tục được phát triển vừa độc lập
vừa đan xen thống nhất với nhau dẫn tới tình
trạng đa dạng trong tín ngưỡng thờ nữ thần nơi
đây. Việc nữ thần của người Hoa được người
Việt thờ cúng, hay nữ thần của người Khmer
được người Việt tiếp nhận là một điều khá phổ
biến. Người Việt nơi đây đã không từ chối, kỳ
thị hay phân biệt các vị nữ thần dựa trên nguồn
gốc của tộc người nào. Ngược lại các nữ thần du
nhập đã được cư dân Sa Đéc tiếp nhận một cách
khá nhẹ nhàng và đón nhận một cách nhiệt thành
để làm phong phú các loại hình tín ngưỡng.
Chính điều này đã làm cho hệ thống đức tin và
thực hành nghi lễ trong tín ngưỡng nữ thần ở Sa
Đéc nơi đây mang đậm tính đa dạng, phong phú.
Hai là, tính dung hợp: Cũng như các dạng tín
ngưỡng dân gian khác, tín ngưỡng nữ thần tại
đây cũng thể hiện tính dung hợp trong văn hóa
dân gian một cách rõ nét. Vùng đất Sa Đéc từ xa
xưa đã là đô thị sớm theo như mô tả của Trịnh
Hoài Đức “Nước sông trong ngọt, vườn ruộng
rất tốt, nhân dân đông đúc giàu có, có đạo Đông
Khẩu đóng ở phía Nam, chợ phố liền nhau,
thuyền bè đông đúc, là chỗ đại đô hội của trấn
nầy... mạch đất như cuốn bó lại nguồn xa của
dòng nước, để giữ lấy vượng khí” (Trịnh Hoài
Đức, 2004: tr. 77). Với đặc điểm tự nhiên và xã
hội thuận lợi nên nơi đây sớm trở thành một
thương cảng sông nước nơi tụ hội bốn phương,
nơi họp mặt - gặp gỡ giao lưu giữa các tộc người
Việt - Hoa - Khmer tạo nên bức tranh giao thoa
đa văn hóa, bởi thế người Việt chấp nhận Bà
Thiên Hậu như một vị phúc thần mang đến sự
ấm no, hạnh phúc; người Hoa chấp nhận các nữ
thần của người Việt qua niềm tin Bà Thiên Hậu
kiêm nhiệm vai trò trông nom cả vùng đất
(tương tự quyền năng Bà Chúa Xứ), vùng đồng
bằng nơi người Hoa sinh sống với ước nguyện
Bà mang đến mưa thuận gió hòa, ngăn chặn các
thiên tai để cuộc sống được an toàn. Chính quá
trình này đã tạo nên sự dung hợp trong đời sống
văn hóa vật chất, tinh thần và đời sống văn hóa
tín ngưỡng của vùng đất này. Do có nhiều điểm
tương đồng trong quan niệm truyền thống nên
trong lĩnh vực tín ngưỡng sự du nhập và dung
hợp trong quan niệm tín ngưỡng và trong hệ
thống thần linh trở nên dễ dàng hơn. Sự hiện diện
và chấp nhận phổ biến của tục thờ nữ thần mà cụ
thể là tục thờ Bà Thiên Hậu, thờ Bà Ngũ Hành,
tục thờ Bà Chúa Xứ là minh chứng điển hình cho
tính dung hợp trong văn hóa tín ngưỡng nữ thần
của địa phương nơi đây. Đúng như quan điểm của
Franz Boas đưa ra trong học thuyết đặc thù lịch
sử “văn hóa của mỗi một dân tộc được hình thành
trong quá trình lịch sử gắn liền với môi trường xã
hội nhất định và trong điều kiện địa lꢁ cụ thể”
(Khoa Nhân học, 2008: tr.24).
Ba là, tính thuần phát dân gian: Qua phân
tích quá trình hình thành, phát triển cũng như sự
vận động của tín ngưỡng nữ thần tại Sa Đéc
thông qua hoạt động thờ cúng cũng như lễ hội
dễ dàng nhận thấy: Tín ngưỡng nữ thần tại đây
thể hiện đậm chất thuần phát dân gian trong
quan niệm, trong đức tín, cũng như trong thực
hành nghi lễ. Tính thuần phát dân gian ở đây
được hiểu là sự dân giã, linh hoạt, thiết thực
trong cách thể hiện của người dân gắn liền với
bối cảnh đặc thù địa phương, thời kỳ lịch sử
trong các quan niệm, đức tin, thực hành nghi lễ
mà không câu nệ vào hình thức hay một quy
định cứng nhắc. Người dân Nam Bộ nói chung,
người dân Sa Đéc nói riêng có tinh thần khoan
dung trong cách thức nhìn nhận và tiếp nhận
những nét văn hóa khác với mình. Đặc biệt
người dân ở Sa Đéc còn có tinh thần phóng
khoáng, yêu tự do. Trong lĩnh vực tín ngưỡng
họ cũng hết sức linh hoạt, không câu nệ hình
thức bề ngoài, cốt sao cho đơn giản, dễ thực
hiện, chủ yếu ở cái tâm trong sáng của người
tham dự và cộng đồng tín ngưỡng. Trong quan
36
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN HIẾN
TẬP 6 SỐ 3
niệm, người Sa Đéc quan niệm rằng nguồn gốc
xuất thân của các vị thần không quan trọng.
Điều quan trọng là các vị là thần linh, là bậc
trưởng thượng lắng nghe những lời cầu nguyện
của mình và hoàn thành nó để giúp đỡ dân lành.
Chính vì vậy mà người Sa Đéc chẳng những
không phân biệt mà còn tꢀ ra hết sức cung kính
tất cả các vị thần linh đến từ các tộc người Hoa,
Khmer. Về thực hành nghi lễ, người dân ở đây
cũng không hề câu nệ hình thức, nghi thức hết
sức cầu kỳ, phức tạp. Họ quan niệm thần linh là
bậc tối cao không hề chấp nhất việc cúng kiếng
hình thức mà phù hộ hay quở trách. Thần linh
luôn ở trong tâm của họ, do đó việc cúng kiếng,
thờ phụng, lễ lạc cũng chỉ là hình thức bề ngoài.
Hình thức bề ngoài không thể nói lên được lòng
thành của người chịu lễ. Điều quan trọng là sự
thành tâm, còn hình thức cúng kiếng, lễ nghi thì
tùy hoàn cảnh mà thực hiện. Mặc dù vậy, các
hình thức thực hành nghi lễ trong tín ngưỡng nữ
thần ở Sa Đéc cũng thể hiện tính điển chế song
hành với tính thuần phát dân gian tương tự
trường hợp tại lễ hội Miếu Bà Ngũ Hành Long
Thượng ở huyện Cần Giuộc, tỉnh Long An theo
mô tả của Nguyễn Tấn Quốc cho rằng: “Sinh
hoạt nghi lễ ở đình phải đảm bảo những quy
định mang tính bắt buộc, khuôn phép thì ngược
lại đối với miếu, nó trở nên dễ dãi, phóng
khoáng hơn. Đó chính là sự khác biệt chỉ ra yếu
tố dân gian của lễ hội Miếu Bà Ngũ Hành Long
Thượng khi so sánh với đình” (Nguyễn Tấn
Quốc, 2015: tr. 93). Có thể nói, không ở đâu
thần thánh mang tính nữ lại phong phú đa dạng
như ở Sa Đéc. Sự đa dạng phong phú về nguồn
gốc xuất thân, về vai trò cụ thể của từng vị nữ
được thờ phụng nó phản ánh nhu cầu nhiều vẻ
của người phụ nữ ở thế giới hiện hữu. Có nữ
thần là nhiên thần, có nữ thần là nhân thần, có
nữ thần tạo dựng nên giống nòi, lại có nữ thần
có công dựng nước; có nữ thần xuất hiện từ
huyền thoại nhưng lại có nữ thần là con người
lịch sử cụ thể. Có nữ thần xuất thân từ gia đình
quyền quꢁ, có nữ thần được tôn vinh chỉ là
người bình dân nghèo khổ, có nữ thần thì lo đuổi
giặc giúp dân, có nữ thần lại chăm lo mưa thuận
gió hòa, mùa màng tươi tốt.
5. Kết luận
Sa Đéc từ xưa đã sớm trở thành vùng thị tứ
giao thương buôn bán nhộn nhịp, phồn hoa ở
Tây Nam Bộ, nơi diễn ra sự giao thao văn hóa
Việt, Hoa, Khmer với kết quả tiêu biểu là sự
hình thành tín ngưỡng nữ thần kết tinh bởi ba
yếu tố: yếu tố Việt, yếu tố Chăm và yếu tố Hoa
cùng với hệ thống đức tin về những bà tiền chủ,
bà chúa xứ sở; đức tin về những vị nữ thần phù
hộ độ trì cho mưa thuận gió hòa, người yên vật
thịnh; đức tin bà Thiên Hậu vị phúc thần luôn
hiển linh ban phước lành và may mắn trong cuộc
sống của người dân. Đồng thời, thông qua các
hình thức thực hành nghi lễ - nghệ thuật diễn
xướng bóng rỗi cũng biểu hiện rõ nét những đặc
tính đa dạng, dung hợp và tính thuần phát dân
gian. Với cái lõi là đức tin tâm linh (cái thiêng),
người dân Sa Đéc đã hình thành hệ thống liên
kết đức tin - thực hành tín ngưỡng - sinh hoạt
văn hóa, qua đó một phần của cuộc sống thực tại
được tái hiện và thậm chí “lên khuôn” trong các
hoạt động tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc.
Tài liệu tham khảo
Nguyễn Đăng Duy (1998). Văn hóa tâm linh. Hà
Nội, Nxb Hà Nội.
Trịnh Hoài Đức. Gia Định thành thông chí,
quyển II. Lꢁ Việt Dũng và Huỳnh Văn
Tới dịch (2004). Đồng Nai, Nxb Tổng
hợp Đồng Nai.
Nguyễn Hữu Hiếu (2003). Chúa Nguyễn và các
giai thoại mở đất phương Nam. Tp. Hồ
Chí Minh, Nxb Trẻ.
NguyễnHữuHiếu(2004).Tìmhiểuvănhóatâmlinh
Tây Nam Bộ. Tp. Hồ Chí Minh, Nxb Trẻ.
Nguyễn Hữu Hiếu (2010). Văn hóa dân gian vùng
Đồng Tháp Mười. Hà Nội, Nxb Dân Trí.
Nguyễn Hữu Hiếu (2015). Tꢁc thờ thần qua am
miếu Nam Bộ. Hà Nội, Nxb Đại học Quốc
gia Hà Nội. Nguyễn Hữu Hiếu, Ngô Xuân
Tư, Lê Đức Hòa, và Nguyễn Đắc Hiền
(2004). Đồng Tháp 300 năm. Tp. Hồ Chí
Minh, Nxb Trẻ.
Nguyễn Hữu Hiếu (2016). Văn hóa dân gian
miệt Sa Đéc. Hà Nội, Nxb Hội Nhà văn.
Nguyễn Hữu Hiếu (2017). Mấy nét phát thảo về
tꢁc thờ bà ở Nam Bộ. Kỷ yếu hội thảo khoa
37
VAN HIEN UNIVERSITY JOURNAL OF SCIENCE
VOLUME 6 NUMBER 3
học Tín ngưỡng thờ nữ thần và thực hành
bóng rỗi - địa nàng ở Nam Bộ, Đồng Nai.
Đinh Gia Khánh (1995). Văn hóa dân gian Việt
Nam với sự phát triển của xã hội Việt
Nam. Hà Nội, Nxb Chính trị quốc gia.
Khoa Nhân học, Trường Đại học Khoa học Xã
hội và Nhân văn (2008). Nhân học đại
cương. Tp. Hồ Chí Minh, Nxb Đại học
Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh.
Khoa Nhân học, Trường Đại học Khoa học Xã
hội và Nhân văn (2014). Nhân học đại
cương. Tp. Hồ Chí Minh, Nxb Đại học
Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh.
vùng đất con người. Tp. Hồ Chí Minh,
Nxb Thành phố Hồ Chí Minh.
Nhất Thống (2014). Sa Đéc tình đất - tình
người. Tp. Hồ Chí Minh, Nxb Văn hóa
Văn nghệ.
Dương Thanh Tùng (2017). Bộ tài liệu điền dã
thực hiện tại Thành phố Sa Đéc từ năm
2015 - 2018.
B.C. và T.T. (2017). Phỏng vấn số 15-2. Phꢀng
vấn bởi Dương Thanh Tùng. [Biên bản
phꢀng vấn]. Thất phủ Thiên Hậu cung -
Phường 1, Thành phố Sa Đéc, tỉnh Đồng
Tháp, ngày 23 tháng 01 năm 2017.
Nguyễn Văn Luận (1974). Người Chăm Hồi
giáo miền Tây Nam - phần Việt Nam. Sài
Gòn, Bộ Văn hóa Giáo dục và Thanh niên
xuất bản.
Nguyễn Tấn Quốc (2015). Lễ hội miếu bà Ngũ
Hành Long Thượng, huyện Cần Guộc,
tỉnh Long An - dưới góc nhìn quản lꢀ văn
hóa. Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành
Quản lꢁ văn hóa, Trường Đại học Văn
hóa Tp. Hồ Chí Minh.
V.A. (2017). Phỏng vấn số 15-2. Phꢀng vấn bởi
Dương Thanh Tùng. [Biên bản phꢀng
vấn]. Thất phủ Thiên Hậu cung - Phường
1, Thành phố Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp,
ngày 30 tháng 01 năm 2017.
K.L. (2017). Phỏng vấn số 15-2. Phꢀng vấn bởi
Dương Thanh Tùng. [Biên bản phꢀng
vấn]. Thất phủ Thiên Hậu cung - Phường
1, Thành phố Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp,
ngày 30 tháng 01 năm 2017.
Sapir, E. (1934). The emergence of the concept
of personality in a study of culture. In
Edward Sapir (Author), David G.
Mandelbaum (editor): Culture, Language
and personality. Berkeley and Los
Angeles, University of California Press.
Trần Ngọc Thêm (1996). Tìm về bản sꢂc văn
hóa Việt Nam. Tp. Hồ Chí Minh, Nxb Tp.
Hồ Chí Minh.
Trần Ngọc Thêm (2013). Văn hóa người Việt
vùng Tây Nam Bộ. Tp. Hồ Chí Minh, Nxb
Văn hóa - Văn nghệ.
Trần Ngọc Thêm, Nguyễn Thị Lệ Hằng (2013).
Bản sắc và giá trị của văn hóa thờ nữ thần
của người Việt ở vùng Tây Nam Bộ,
Trong Văn hóa thờ nữ thần - mꢃu ở Việt
Nam và Châu Á bản sꢂc và giá trị. Hà
Nội, Nxb Thế giới.
Ngô Đức Thịnh (2001). Tín ngưỡng và văn hóa tín
ngưỡng ở Việt Nam. Hà Nội, Nxb Khoa học
Xã hội. Nguyễn Ngọc Thơ (2017). Tín
ngưỡng Thiên Hậu vùng Tây Nam Bộ. Hà
Nội, Nxb Chính trị quốc gia - Sự thật.
Nhất Thống (2009). Hương quê thương nhớ. Tp.
Hồ Chí Minh, Nxb Tổng hợp Thành phố
Hồ Chí Minh. Nguyễn Nhất Thống, Phan
Phong Vũ, Văn Phước Ba (2009). Sa Đéc
M.X. (2017). Phỏng vấn số 12. Phꢀng vấn bởi
Dương Thanh Tùng. [Biên bản phꢀng
vấn]. Miếu đôi Ngũ Hành - Chúa Xứ, Xã
Tân Quy Tây, Thành phố Sa Đéc, tỉnh
Đồng Tháp, ngày 10 tháng 03 năm 2017.
S.M. (2017). Phỏng vấn số 09. Phꢀng vấn bởi
Dương Thanh Tùng. [Biên bản phꢀng
vấn]. Miếu Chúa Xứ - Phường 2, Thành
phố Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp, ngày 12
tháng 08 năm 2017.
T.C. (2017). Phỏng vấn số 13. Phꢀng vấn bởi
Dương Thanh Tùng. [Biên bản phꢀng
vấn]. Miếu Ngũ Hành - Xã Tân Phú
Đông, Thành phố Sa Đéc, tỉnh Đồng
Tháp, ngày 03 tháng 09 năm 2017.
C.N. (2017). Phỏng vấn số 15-1. Phꢀng vấn bởi
Dương Thanh Tùng. [Biên bản phꢀng vấn].
Miếu Chúa Xứ - Xã Tân Phú Đông, Thành
phố Sa Đéc, ngày 03 tháng 09 năm 2017.
N.N.T (2017). Phỏng vấn số 04. Phꢀng vấn bởi
Dương Thanh Tùng. [Biên bản phꢀng
vấn]. Văn phòng Thành ủy - Phường 1,
Thành phố Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp, ngày
14 tháng 12 năm 2017.
Weller, R. P. (1987). Unities and Diversities in
Chinese Religion. London, Macmillan/
Seattle, University of Washington Press.
38
13 trang
21/04/2022
1280
Bạn đang xem tài liệu "Tín ngưỡng nữ thần ở Sa Đéc nhìn từ đức tin và thực hành nghi lễ", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- tin_nguong_nu_than_o_sa_dec_nhin_tu_duc_tin_va_thuc_hanh_ngh.pdf
