Mô hình quản lý tham dự trong phát triển du lịch cộng đồng tại huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam
NGHIÊN CỨU
V
ĂN H Ó
A
VĂN HÓA DU LỊCH
MÔ HÌNH QUẢN LÝ THAM DỰ
TRONG PHÁT TRIỂN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG
TẠI HUYỆN TÂY GIANG, TỈNH QUẢNG NAM
ĐẶNG THỊ PHƯƠNG ANH
Tóm tắt
Phát triển du lịch cộng đồng đang được coi là một xu hướng giúp các địa phương có nguồn lực tài
nguyên phong phú cải thiện điều kiện kinh tế và văn hóa xã hội. Sự phát triển này sẽ đi ngược lại quan
điểm phát triển bền vững nếu địa phương không có biện pháp quản lý phù hợp. Bài viết đề xuất mô hình
quản lý tham dự nhằm xác định rõ vai trò và trách nhiệm của các bên liên quan đến việc vận hành các
hoạt động du lịch trên địa bàn huyện Tây Giang - một huyện miền núi phía tây tỉnh Quảng Nam, nơi có
tiềm năng du lịch to lớn từ nguồn tài nguyên tự nhiên và giá trị văn hóa tộc người Cơ Tu. Tại đây, chính
quyền và người dân địa phương đang từng bước xây dựng kế hoạch phát triển du lịch dựa vào cộng đồng.
Từ khóa: Phát triển du lịch, du lịch cộng đồng, quản lý tham dự, Tây Giang, tộc người Cơ Tu
Abstract
Community based tourism is considered a trend to help localities where own diversity resources
improve economic and cultural social condition. The development will be against the point of sustainable
development if the localities do not have the suitable management. This study proposes framework of
participatory management for community based tourism in order to specify the role and responsibility
of stakeholders who related to the operation of tourist activities in this area. Tay Giang is a mountainous
district in the Western of Quang Nam province where has great tourism potential with natural resources
and Co Tu ethnic minority cultural values. The government and local people of Tay Giang are planning to
develop tourism based on community.
Keywords: Tourist development, community based tourism, participatory management, Tay
Giang, Co Tu ethnic people
hát triển du lịch dựa vào cộng đồng
đang rất được quan tâm, đặc biệt ở
các quốc gia đang phát triển - nơi có
địa phương như cung cấp cơ hội việc làm, tạo
điều kiện phát triển kinh tế địa phương, đóng
góp vào việc bảo tồn di sản, nâng cao hình ảnh
cho địa phương và quốc gia. Mặc dù mang lại
nhiều tác động tích cực cho cộng đồng về kinh
tế, xã hội và môi trường nhưng du lịch cộng
đồng cũng làm gia tăng nguy cơ ô nhiễm môi
trường, tăng phí sinh hoạt, tăng tỷ lệ tội phạm,
làm xuống cấp các giá trị văn hóa cộng đồng…
Điều này đòi hỏi một địa phương trước khi xây
dựng kế hoạch phát triển du lịch cộng đồng
cần thiết lập một mô hình quản lý phù hợp,
P
nhiều nguồn lực nhưng chưa biết cách khai
thác, phát huy để cải thiện đời sống cộng
đồng. Những địa phương được coi là có tiềm
lực phát triển du lịch cộng đồng là nơi giàu tài
nguyên tự nhiên và văn hóa - nhân văn, có khả
năng mang lại cho du khách sự trải nghiệm
cao như các vùng làm nông nghiệp hay nơi
sinh sống của dân tộc thiểu số. Du lịch cộng
đồng đem lại nhiều nguồn lợi cho người dân
82 Số 30 (Tháng 12 - 2019)
VĂN HÓA DU LỊCH
hạn chế tối đa những tác động tiêu cực, mang
lại nguồn lợi cho cộng đồng địa phương.
từ bao đời nay không chỉ mang lại nguồn sống
cho hàng ngàn hộ dân ở các bản làng mà còn
tạo ra hệ thống thác, suối hùng vĩ và nên thơ.
Đại ngàn sản sinh cho vùng đất này thảm thực
vật vô cùng đa dạng với những loài cỏ cây
được coi là vô giá, độc nhất vô nhị ở Việt Nam.
Cả núi đồi thơm ngát bởi các loại lan rừng,
hoa Pôl’lang, hoa T’rách… Đỉnh A Rung được
ghi nhận là nơi lưu giữ các loại thông năm lá,
thông tre cổ thụ quý hiếm bậc nhất Đông Nam
Á, đặc biệt là quần thể đỗ quyên cổ thụ bao
trùm diện tích 70ha được ví như vương quốc
của một trong những loài hoa đẹp nhất Việt
Nam. Đặc biệt, vào tháng 5 năm 2015, 725 cây
Pơ mu có đường kính 1,5m trở lên trong quần
thể 1.396 cây nằm trên núi Zi’liêng đã được
Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt
Nam công nhận là “cây di sản”. Bên cạnh đó,
thiên nhiên còn mang đến cho Tây Giang các
loại đặc sản như cá liêng phơi khô, ếch suối, ốc
đá, những loại thức uống đặc sản tuyệt vị như
rượu sâm ba kích, rượu đẳng sâm, rượu tà đin,
tà vạc, rượu cần, rượu a viết… Những điều kiện
tự nhiên này là tiền đề cho Tây Giang tạo ra các
sản phẩm du lịch đặc trưng thu hút khách du
lịch khắp các vùng miền.
Tây Giang là một huyện miền núi phía Tây
tỉnh Quảng Nam, nằm trên dãy Trường Sơn,
giữa khu rừng nguyên sinh đại ngàn. Đây là
địa bàn sinh sống chính của đồng bào dân tộc
Cơ Tu với các giá trị văn hóa truyền thống đặc
sắc. Vùng đất này mới được hồi sinh từ năm
2003 sau khi chính phủ ký quyết định chia
tách huyện Hiên thành hai huyện Đông Giang
và Tây Giang, thúc đẩy cán bộ và nhân dân
huyện Tây Giang bắt tay vào xây dựng nông
thôn mới. Từ một trong những huyện nghèo
nhất nước, sau hơn 10 năm nỗ lực xây dựng,
Tây Giang đã có một diện mạo mới, một nguồn
năng lượng dồi dào sẵn sàng cho bất cứ dự án
phát triển kinh tế nào. Nhìn thấy tiềm năng
phát triển du lịch, đầu năm 2016, địa phương
đã khởi động “Năm du lịch Tây Giang” với mũi
nhọn hướng đến du lịch cộng đồng. Tuy nhiên,
sau một thời gian ngắn triển khai thí điểm ở
một số thôn bản, du lịch cộng đồng đã cho thấy
cả những mặt tích cực và tiêu cực của nó. Để có
định hướng tốt nhất cho một địa phương mới
tham gia phát triển du lịch, bài viết đề xuất mô
hình quản lý tham dự trong phát triển du lịch
cộng đồng cho Tây Giang như một nghiên cứu
trường hợp. Nếu thành công, mô hình này có
thể nhân rộng trong quản lý phát triển du lịch
cộng đồng ở nhiều địa phương khác trên toàn
quốc.
Bên cạnh đó, tài nguyên nhân văn cũng là
thế mạnh cho địa bàn này phát triển du lịch.
Toàn huyện Tây Giang có 14 dân tộc sinh sống,
trong đó đồng bào Cơ Tu chiếm 91% dân số,
nên bản sắc Cơ Tu trở thành đặc trưng văn hóa
cho vùng đất này. Người Cơ Tu sinh sống chủ
yếu trên dãy Trường Sơn với đời sống kinh tế
chủ đạo là trồng cây lương thực theo lối phát
rừng làm rẫy, thu hái các lâm, thổ sản. Khi triển
khai chính sách xây dựng nông thôn mới, chính
quyền giúp họ giải phóng mặt bằng và hỗ trợ
xây dựng nhà mới nhưng vẫn dựa vào mô hình
nhà sàn truyền thống, có mái tròn hình mui
rùa, đầu đốc có trang trí khau cút. Người Cơ
Tu sống quần cư trong các buôn, bản; quan hệ
cộng đồng rất chặt chẽ. Các buôn làng sống
trên một địa vực nhất định và riêng biệt. Họ tự
quản dựa vào tập tục, đứng đầu là “già làng” -
người rất được người dân trong làng nể trọng.
1. Một số vấn đề về phát triển du lịch tại
huyện Tây Giang
Huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam là địa
phương có tài nguyên du lịch dồi dào, phong
phú. Nằm ở độ cao 1.583m so với mực nước
biển, Tây Giang có khí hậu trong lành, mát mẻ.
Đặc biệt, vào mùa hè, nhiệt độ trung bình ở đây
chỉ khoảng 20oC - 25oC, rất phù hợp cho khai
thác du lịch nghỉ dưỡng, du lịch sinh thái. Nằm
trên dãy Trường Sơn, giữa khu rừng nguyên
sinh đại ngàn, nơi đây có hệ thống cảnh quan
núi rừng ngoạn mục. Dòng sông Bung và A
Vương uốn lượn quanh co trên các sườn núi
NGHIÊN CỨU
Số 30 (Tháng 12 - 2019)
83
V
ĂN H Ó
A
NGHIÊN CỨU
V
ĂN H Ó
A
Sống giữa đại ngàn nên đời sống văn hóa Cơ
Tu có nét tương đồng với đồng bào các dân
tộc Tây Nguyên khác. Trung tâm của buôn là
nhà cộng đồng, mà người Cơ Tu gọi là nhà
Gươl. Đây là nơi tập trung các hoạt động tập
thể của cả buôn làng, đặc biệt là các lễ hội. Lễ
hội của người Cơ Tu diễn ra quanh năm nhưng
lớn nhất là lễ hội mừng cơm mới. Trong lễ hội
này có tục đâm trâu (bò) như vật hiến sinh
cho thánh thần cầu xin sự an bình, may mắn,
thịnh vượng cho cả buôn làng (Ảnh 1). Người
Cơ Tu thường ngày ăn cơm tẻ, ngày lễ hội có
thêm cơm nếp với đặc sản “bánh sừng trâu”.
Ăn bốc là tập quán cổ truyền của người Cơ Tu.
Họ thích các món nướng, ướp và ủ trong ống
tre. Họ hút thuốc lá bằng tẩu. Nghệ thuật biểu
diễn truyền thống của người Cơ Tu là điệu múa
Tân tung Ya yá thể hiện tinh thần thượng võ
mang đậm âm hưởng núi rừng Tây Nguyên. Ya
yá là điệu múa của nữ uyển chuyển và đầy nội
lực. Tân tung là điệu múa của nam cùng cồng
chiêng và hát lý thể hiện sức mạnh không
khuất phục trước thiên nhiên. Nghệ thuật
trang trí đặc sắc thể hiện trong các hình tượng
điêu khắc ở đầu trâu, chim, rắn, gà, thú rừng,…
ở nhà mồ, nhà Gươl, hay các họa tiết hình học
phân bố khéo léo trên các đồ án hoa văn bằng
sợi màu, kết hợp với chỉ và cườm trên vải. Nhìn
chung, trước sự biến động không ngừng của
thời cuộc, Tây Giang là một trong những địa
bàn còn lưu giữ được gần như nguyên vẹn các
giá trị văn hóa của đồng bào dân tộc Cơ Tu.
Chính điều này tạo nên sức hấp dẫn cho du
khách trong xu hướng du lịch trải nghiệm các
giá trị văn hóa đích thực hiện nay.
Nguồn tài nguyên tự nhiên và nhân văn
đó là nguồn lực để Tây Giang phát triển kinh
tế nói chung và du lịch nói riêng. Trong định
hướng phát triển du lịch của cả nước, Tây
Giang cũng xác định phát triển du lịch là mũi
nhọn trong chiến lược phát triển kinh tế của
vùng. Năm 2013, sau 10 năm nhìn lại quá trình
đổi mới sau tái lập, Tây Giang đã xây dựng Đề
án phát triển du lịch Tây Giang đến năm 2015,
tầm nhìn 2020. Việc xác định được nguồn tài
nguyên vô giá đã giúp vùng đất này quy hoạch
các điểm du lịch. Năm 2015 đánh dấu sự ra đời
của một số điểm du lịch nổi tiếng như làng văn
hóa truyền thống Cơ Tu ở trung tâm huyện lỵ
và quần thể cây Pơ Mu trên núi Zi’liêng được
gắn biển công nhận “cây di sản”. Làng truyền
thống ra đời với mục đích trở thành trung
tâm sinh hoạt văn hóa nghệ thuật của người
Cơ Tu trong toàn vùng, là nơi lưu giữ, bảo tồn
các giá trị văn hóa tộc người, đồng thời chính
là một điểm triển khai mô hình du lịch cộng
đồng. Việc quần thể 725 cây
Pơ Mu được công nhận là “cây
di sản” đã tạo tiếng vang, thu
hút khách du lịch, nên ở đây
đang triển khai xây dựng một
ngôi làng cổ Cơ Tu làm điểm
dừng chân cho du khách trên
hành trình chinh phục rừng Pơ
mu. Ngoài ra, khu du lịch sinh
thái cộng đồng Đỉnh Quế đã
được đưa vào hoạt động. Dựa
vào đặc điểm tự nhiên mát mẻ
quanh năm và vị trí địa lý có
cảnh quan “thiên đường” với
các tầng mây bao phủ quanh
thung lũng vào sáng sớm và
chiều muộn, nơi đây đã được
Ảnh 1. Tục đâm trâu (bò) trong lễ hiến sinh
của đồng bào dân tộc Cơ Tu (Nguồn: Tác giả)
84 Số 30 (Tháng 12 - 2019)
VĂN HÓA DU LỊCH
quy hoạch thành điểm du lịch với 10 nóc nhà
cho du khách nghỉ ngơi bên cạnh việc phục vụ
các món ăn đặc sản và dịch vụ cắm trại, biểu
diễn nghệ thuật dân tộc. Trong tương lai, Tây
Giang chủ trương xây dựng cụm thôn: Pơ’ning,
R’cung và Tà Vàng - ba thôn văn hóa điển hình,
trở thành những hạt nhân du lịch cộng đồng.
Không gian văn hóa làng cổ sẽ trở thành điểm
dừng chân lưu trú của du khách muốn khám
phá bản sắc văn hóa tộc người bên cạnh tận
hưởng thiên nhiên. Theo đề án, các làng cổ
trên sẽ được huyện đầu tư nhiều hạng mục
công trình, nhiều thiết chế văn hóa bên cạnh
việc phục dựng một số loại hình kiến trúc, điêu
khắc như nhà Gươl, nhà dài, nhà sàn…
này đòi hỏi người dân tộc phải được đào tạo
những kỹ năng phục vụ khách du lịch cơ bản.
Việc này cũng chưa được triển khai tại các làng
du lịch cộng đồng tại Tây Giang.
Để phát triển du lịch theo hướng bền vững,
vừa cải thiện được điều kiện kinh tế cho địa
phương vừa bảo tồn được nguồn tài nguyên,
Tây Giang còn rất nhiều việc phải làm. Trong
bước đầu triển khai, việc lựa chọn mô hình du
lịch cộng đồng là phương án tối ưu, bởi sức
mạnh cộng đồng hiện nay được xem là lợi
thế giúp Tây Giang bảo vệ được tài nguyên tự
nhiên và bảo tồn được bản sắc văn hóa truyền
thống. Mặt khác, để phát triển cộng đồng tại
các địa phương, nơi có đồng bào dân tộc thiểu
số sinh sống, thoát nghèo đang là xu hướng
được khuyến khích trên thế giới, đặc biệt là
phát triển cộng đồng dựa vào du lịch. Phát
triển cộng đồng dựa vào du lịch bằng cách
triển khai mô hình du lịch cộng đồng sẽ mang
lại hiệu quả khi nguồn lợi giúp người dân địa
phương cải thiện đời sống kinh tế, nâng cao
chất lượng đời sống văn hóa, thúc đẩy tiến
bộ xã hội và phát triển bền vững. Để đạt được
mục tiêu đó, ngay trong những bước đi đầu
tiên này, Tây Giang cần xác định mô hình quản
lý phù hợp để việc khai thác tài nguyên phục
vụ phát triển cộng đồng không đi ngược với
quan điểm bảo tồn và phát triển bền vững.
Rõ ràng, Tây Giang đang nỗ lực không
ngừng để phát triển du lịch, nhưng trong giai
đoạn đầu này vẫn còn rất nhiều khó khăn và
thách thức. Là một huyện vùng cao, hệ thống
giao thông kết nối trung tâm du lịch Đà Nẵng
với Tây Giang là vô cùng quan trọng. Nhưng
chỉ với 120km, du khách thường phải mất 5 - 6
giờ để di chuyển, đây là một cản trở không nhỏ
cho du lịch Tây Giang. Các tuyến đường liên
thôn, liên xã đã được đầu tư chỉnh trang từ sau
kế hoạch xây dựng nông thôn mới năm 2003
là một tín hiệu đáng mừng, nhưng việc thiếu
vắng phương tiện vận chuyển khách du lịch từ
trung tâm đến các điểm du lịch, hay chất lượng
những chuyến xe khách đến với Tây Giang còn
rất thấp, là điều mà chính quyền huyện trong
quá trình phát triển cần lưu ý, xem xét. Cơ sở
vật chất kỹ thuật tại các điểm đã đưa vào khai
thác còn chưa đạt tiêu chuẩn phục vụ khách
du lịch quốc tế hay khách chi trả cao. Hiện nay,
Tây Giang mới thu hút được đối tượng khách
du lịch tự do (còn gọi là du lịch “phượt”), trẻ
tuổi, đi theo nhóm nhỏ và tự trang bị dịch vụ
như phương tiện vận chuyển, đồ ăn và vật
dụng cần thiết. Đối tượng này thường có mức
chi trả thấp, mặt khác, ở một bộ phận du khách,
ý thức bảo tồn tài nguyên, bảo vệ môi trường
chưa tốt. Tây Giang nhận ra thế mạnh của mình
là phát triển du lịch dựa vào cộng đồng. Điều
2. Mô hình quản lý tham dự trong phát triển
du lịch cộng đồng
Quản lý tham dự là một mô hình thường
được các dự án phát triển cộng đồng áp dụng
trên cơ sở triết lý tham dự. Triết lý này thừa
nhận rằng, để cho cộng đồng phát triển tốt
đẹp, bền vững thì phải có sự hợp đồng tác
chiến của tất cả các lực lượng xã hội, của các
tổ chức và thiết chế xã hội; trong đó có 4 lực
lượng chủ chốt tham dự vào phát triển cộng
đồng: 1) Bản thân cộng đồng; 2) Nhà nước;
3) Thị trường; 4) Các nhân tố xã hội khác [4].
Để áp dụng được mô hình này vào phát triển
du lịch cộng đồng ở một địa phương, cần xác
định rõ mục tiêu và nguyên tắc xây dựng.
NGHIÊN CỨU
Số 30 (Tháng 12 - 2019)
85
V
ĂN H Ó
A
NGHIÊN CỨU
V
ĂN H Ó
A
* Mục tiêu:
trò định hướng và giám sát. Tác động của các
nhân tố khác, trong đó công tác nghiên cứu
của các nhóm chuyên gia khoa học có vai trò
rất quan trọng trong kế hoạch phát triển.
Xây dựng mô hình căn cứ vào những tồn
tại trong thực trạng khai thác tài nguyên cho
hoạt động du lịch, căn cứ định hướng phát
triển du lịch của nhà nước và khả năng quản lý
của địa phương. Từ đó, xác định mục tiêu xây
dựng mô hình dựa vào lý thuyết quản lý 5W1H
[13]. Trước tiên, mục tiêu xây dựng mô hình
quản lý hoạt động du lịch cộng đồng được xác
định bởi câu hỏi: 1) Ai làm du lịch cộng đồng
và mang lại lợi ích cho ai?; 2) Tại sao cần phải
quản lý hoạt động du lịch cộng đồng trong bối
cảnh hiện nay? (Bảng 1).
- Các bên tham gia có trách nhiệm dựa trên
vai trò tham dự của mình và có sự cân bằng về
lợi ích tương xứng.
3. Ứng dụng mô hình quản lý tham dự trong
phát triển du lịch cộng đồng tại huyện Tây
Giang
Trên cơ sở những tiềm năng sẵn có cho
phát triển du lịch và những tồn tại hiện thời
trong quản lý hoạt động du lịch tại huyện Tây
Bảng 1. Mục tiêu xây dựng mô hình quản lý tham dự trong phát triển du lịch cộng đồng
5W1H
Kết quả đạt được
- Xác định được tiềm năng phát triển du - Xác định được tiềm năng phát triển du
lịch theo định hướng của nhà nước. lịch theo định hướng của nhà nước.
- Triển khai du lịch cộng đồng dựa trên - Triển khai du lịch cộng đồng trên tiềm
Mục tiêu hướng tới
Tại sao?
tiềm lực của cộng đồng chủ thể.
lực của cộng đồng chủ thể và các bên
liên quan khác dưới sự quản lý của nhà
nước.
- Cộng đồng chủ thể.
- Cộng đồng chủ thể
- Các nhân tố xã hội khác: người kinh - Nhà nước
Ai làm? Cho ai? doanh dịch vụ phụ, dân chúng.
- Thị trường và nhà đầu tư
- Các nhân tố xã hội khác: nhà khoa học,
người kinh doanh dịch vụ phụ và dân
chúng
* Nguyên tắc:
Giang, căn cứ vào việc xác định mục tiêu và
nguyên tắc xây dựng mô hình quản lý hoạt
động du lịch cộng đồng, bài viết đề xuất mô
hình quản lý tham dự đối với du lịch cộng đồng
tại huyện Tây Giang như một cách thức hướng
đến mục tiêu phát triển bền vững (Sơ đồ 1).
Với mục tiêu đó, mô hình quản lý tham dự
được xây dựng dựa trên một số nguyên tắc
nhất định như sau:
- Mô hình quản lý tham dự được hoàn thiện
trên cơ sở hợp tác của hai thành phần chủ yếu:
1) Quản lý nhà nước; 2) Tự quản cộng đồng.
Cần tạo thế cân bằng tương đối giữa hai yếu
tố này.
Mô hình này cho thấy vai trò, chức năng,
nhiệm vụ của các bên liên quan trong việc tham
gia phát triển du lịch cộng đồng tại huyện Tây
Giang: 1) Nhà nước quản lý; 2) Cộng đồng tự
quản; 3) Thị trường điều tiết; 4) Nhà nghiên cứu
và nhân tố xã hội khác tham gia. Trên cơ sở mô
hình này, có thể ứng dụng đánh giá đối với từng
đối tượng cụ thể trong trường hợp phát triển
du lịch cộng đồng tại huyện Tây Giang.
- Cộng đồng tổ chức, phát triển có sự quản
lý của nhà nước và sự tham dự của các nhân
tố khác. Cộng đồng có vai trò chủ chốt trong
phát huy năng lực tự quản. Nhưng sự tự quản
đó nằm trong khuôn khổ luật pháp thống
nhất của nhà nước. Nghĩa là nhà nước giữ vai
86 Số 30 (Tháng 12 - 2019)
VĂN HÓA DU LỊCH
trò tự quản của cộng đồng
địa phương rất cao. Cơ sở
vật chất của cộng đồng như
nhà ở, sân vườn, nhà Gươl,…
trở thành cơ sở vật chất của
ngành Du lịch. Chính người
dân địa phương trở thành
nguồn nhân lực du lịch. Họ
phải đối mặt với một số vấn
đề như: Một số lượng không
nhỏ những người từ nơi khác
đến xâm nhập vào đời sống
cộng đồng của họ; hay việc
chuyển đổi từ nghề lao động
chính là làm nương phát rẫy
Sơ đồ 1. Mô hình quản lý tham dự trong phát triển du lịch cộng đồng
tại huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam (Nguồn: Tác giả)
Du lịch cộng đồng dựa chủ yếu vào sự tham
sang nghề dịch vụ. Điều này đòi hỏi mỗi cá
nhân trong cộng đồng phải ý thức rất rõ vai
trò của mình đối với cộng đồng chung trong
việc bảo tồn và giữ gìn tài nguyên và nếp sống
văn hóa lành mạnh, trách nhiệm trong từng
bước xây dựng mô hình du lịch cộng đồng và
những lợi ích mà họ được hưởng từ kế hoạch
đó. Từ những nhận thức đúng đắn, người dân
sẽ tham gia phát triển du lịch cộng đồng tại
làng bản của họ ngay từ những bước đầu tiên
như đề xuất ý tưởng, xây dựng kế hoạch đến
triển khai, thực hiện và đánh giá, giám sát.
Hoàn thành được tất cả những điều này, cộng
đồng mới thể hiện được vai trò tự quản của họ
trong mô hình quản lý tham dự đối với du lịch
cộng đồng.
gia của cư dân bản địa nên cộng đồng giữ vai
trò chủ chốt bên cạnh vai trò tham dự của các
bên liên quan khác trong mô hình này. Thực tế
phát triển du lịch tại Tây Giang cho thấy, nguồn
tài nguyên được giữ gìn gần như nguyên vẹn
là nhờ sức mạnh của cộng đồng. 725 cây Pơ
mu cổ thụ được công nhận là “cây di sản” nhờ
nỗ lực ngăn chặn phá rừng, chặt cây đem bán
của từng người dân, bởi người Cơ tu coi đó là
rừng cây thiêng, là nơi thánh thần cư trú, chở
che cho cả buôn làng. Người CơTu vẫn dựa vào
nhau để lao động và sinh sống nên từ cách ăn,
cách ở, cách mặc đến tổ chức lễ hội, trình diễn
nghệ thuật vẫn như chưa hề biến đổi trước tác
động của thời cuộc. Sau chính sách xây dựng
nông thôn mới, nhiều con em Cơ Tu được cử đi
học, người CơTu được tiếp cận phương tiện đại
chúng nên trình độ dân trí được nâng cao. Họ
nhận thức rất rõ những hủ tục lạc hậu cần loại
bỏ như việc tốn quá nhiều thời gian và của cải
cho cưới xin, ma chay hay sát sinh trâu bò quá
nhiều cho một lễ hội. Họ cũng nhận thức rõ
những giá trị bản sắc văn hóa cần bảo tồn, gìn
giữ và phục hồi như hình thức sinh hoạt cộng
đồng tại nhà Gươl, nghệ thuật điêu khắc, trang
trí, nghệ thuật biểu diễn… Đây chính là nguồn
lực lớn mạnh nhất để Tây Giang phát triển du
lịch cộng đồng. Nhưng để tham gia xây dựng
và phát triển du lịch cộng đồng đòi hỏi vai
Mô hình quản lý tham dự cần thế cân bằng
giữa hai yếu tố cộng đồng và Nhà nước. Hiện
nay, quản lý nhà nước ở huyện Tây Giang đã
thể hiện sự hậu thuẫn cho phát triển du lịch
bằng hệ thống chính sách cởi mở. Trước tiên,
đó là sự đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng - điện,
đường, trường, trạm nằm trong chính sách xây
dựng nông thôn mới. Tiếp theo là chi phí tập
trung bảo tồn các giá trị văn hóa tộc người Cơ
Tu, quy hoạch và xây dựng các điểm du lịch,
thực hiện xúc tiến, quảng bá như các sự kiện
gắn biển cây di sản cho rừng Pơ Mu, hay năm
du lịch Tây Giang 2016 “Tiếng vọng đại ngàn”.
NGHIÊN CỨU
Số 30 (Tháng 12 - 2019)
87
V
ĂN H Ó
A
NGHIÊN CỨU
V
ĂN H Ó
A
Chính quyền Tây Giang đang khuyến khích
các nhà đầu tư thiết kế sản phẩm du lịch, xây
dựng và chỉnh trang cơ sở vật chất kỹ thuật.
Đối tượng các nhà đầu tư mà chính quyền
hướng đến trước tiên là các doanh nghiệp, cá
nhân trên địa bàn, sau đó mới là các nhà đầu
tư có tên tuổi ở nơi khác đến. Tuy nhiên, bước
đầu thực hiện phát triển du lịch tại địa phương
cho thấy còn nhiều trở ngại khi hoạt động du
lịch rất manh mún, dựa chủ yếu vào nhu cầu
tự phát của khách du lịch, trong khi đối tượng
khách chính hiện nay có mức chi trả thấp, ý
thức bảo tồn chưa cao. Mặc dù Tây Giang cũng
là một trong ba địa phương của tỉnh Quảng
Nam có đơn vị phụ trách du lịch chuyên biệt
nhưng hoạt động tuyên truyền, quảng bá của
Trung tâm xúc tiến, đầu tư và phát triển du
lịch này chưa mang lại kết quả cao. Điều này
đòi hỏi cần tăng cường vai trò quản lý của
Nhà nước, trước tiên trong liên kết với cộng
đồng, để xây dựng khả năng cung ứng du lịch
sẵn sàng đảm bảo chất lượng tốt nhất phục
vụ khách du lịch. Sau đó, các chủ thể quản lý
nhà nước cần thiết lập mối quan hệ mạnh mẽ
với các nhà đầu tư để tạo ra thị trường du lịch
sôi động và cốt lõi, nhằm thu hút du khách
đến với một điểm đến thân thiện, đa dạng tài
nguyên và đậm đà bản sắc.
thức du lịch đáp ứng tốt nhất nhu cầu được
trải nghiệm đời sống thực tại điểm đến của
khách du lịch, đồng thời hướng đến sự phát
triển bền vững khi mang lại sự cải thiện kinh tế
và đời sống văn hóa xã hội trực tiếp cho người
dân địa phương. Tuy nhiên trong thời gian đầu
hoạt động, thị trường du lịch ở huyện miền núi
này chưa thực sự mang lại hiệu quả. Nhu cầu
du lịch đến đây đa phần là bộc phát, lẻ tẻ và
thưa thớt. Điều cần nhất hiện nay là sự tham
gia của các công ty lữ hành trong việc kết nối,
xây dựng thị trường khách mục tiêu. Từ giữa
năm 2015 đến nay, chính quyền Tây Giang đã
hỗ trợ rất nhiều các chuyến Farm trip đưa các
công ty lữ hành có tiếng đến khảo sát các điểm
du lịch cộng đồng trên địa bàn. Trong đó tập
trung vào các công ty khai thác khách quốc tế
với loại hình du lịch bằng xe máy, xe đạp hay
du lịch mạo hiểm… Đây là tín hiệu đáng mừng
cho tương lai của du lịchTây Giang khi các công
ty lữ hành kết hợp cùng chính quyền có chính
sách xúc tiến, quảng bá hiệu quả. Điều này sẽ
không chỉ tạo ra một thị trường sôi động mà
còn thu hút sự đầu tư của các doanh nghiệp
lớn trong và ngoài nước. Tuy nhiên, để hướng
đến hoạt động du lịch bền vững, Tây Giang cần
hướng đến khai thác tập trung một tập khách
nhất định. Đó là đối tượng khách có khả năng
chi trả đồng thời có ý thức bảo tồn tài nguyên
khi tham gia du lịch. Không nên khai thác xô
bồ, vì nguồn lợi trước mắt để tận diệt nguồn
tài nguyên quý giá, một khi mất đi không bao
giờ lấy lại được. Sự điều tiết này hoàn toàn phụ
thuộc vào thị trường nhưng dưới sự chỉ đạo và
quản lý của Nhà nước.
Trong bối cảnh nền kinh tế xã hội hiện nay,
thị trường đóng vai trò quy định sự tồn tại và
phát triển của bất kỳ hình thức xã hội nào. Thị
trường du lịch được tạo ra trước hết từ nhu cầu
đi du lịch của du khách. Xu hướng đi du lịch
hiện nay đang ngày càng hướng đến các giá
trị trải nghiệm, trải nghiệm sự hoang sơ của
tự nhiên, trải nghiệm đời sống văn hóa khác
lạ của tộc người thiểu số. Bởi thế Tây Giang
hoàn toàn có khả năng trở thành một điểm
đến đầy hấp dẫn với du khách trong nước và
quốc tế. Thị trường du lịch còn được tạo ra bởi
khả năng cung ứng của điểm du lịch. Nắm bắt
được điều này, chính quyền địa phương đã
định hướng và tạo điều kiện cho Tây Giang
phát triển du lịch cộng đồng. Đây chính là hình
Đóng vai trò không kém phần quan trọng
trong mô hình là vai trò tham dự của các
nhân tố khác, trong đó nhấn mạnh chức năng
nghiên cứu tham dự của nhóm chuyên gia
và các nhà khoa học. Du lịch là ngành kinh
tế tổng hợp nên để hoạt động du lịch phát
triển tại một địa phương rất cần sự tham gia
của các ngành kinh tế khác như nông nghiệp
cung cấp thực phẩm, thủ công nghiệp cung
88 Số 30 (Tháng 12 - 2019)
VĂN HÓA DU LỊCH
cấp các sản phẩm thủ công, các mặt hàng lưu
niệm… hay sự đảm bảo của hệ thống an ninh,
quốc phòng, giao thông, y tế… Tất cả chung
tay với nhau trong định hướng phát triển du
lịch sẽ tạo ra một bộ mặt an toàn và thân thiện
cho điểm đến thu hút khách du lịch. Tây Giang
với chính sách mở về du lịch cũng đã và đang
khuyến khích các lĩnh vực khác dần hoàn thiện
để đáp ứng nhu cầu tăng trưởng và phát triển
của du lịch. Tuy nhiên, trong giai đoạn đầu này,
khi mọi dự định còn nằm trong kế hoạch thì sự
tham gia nghiên cứu và tư vấn của các nhóm
chuyên gia và nhà khoa học là vô cùng cần
thiết. Các nhà khoa học sẽ giúp chính quyền
và các nhà đầu tư trả lời cho câu hỏi: Nên khai
thác cái gì phục vụ du lịch và khai thác đến
đâu? Học hỏi kinh nghiệm của các điểm du lịch
trước đó, việc khai thác quá mức sẽ ảnh hưởng
đến môi trường và phá hủy vĩnh viễn nguồn tài
nguyên, các nhà khoa học sẽ tư vấn về chuyên
môn để Tây Giang có sự khai thác trọng tâm,
trọng điểm. Họ cũng là người đưa ra sự cảnh
báo về các giới hạn cho phép để khách du lịch
không gây tổn hại đến tài nguyên tự nhiên và
làm biến dạng bản sắc văn hóa tộc người CơTu.
Bước đầu, các nhà chuyên môn và khoa học đã
thể hiện vai trò của họ trong việc khẳng định
và ghi nhận các giá trị tự nhiên và văn hóa của
Tây Giang, góp phần giúp nó trở thành nguồn
lực trong khai thác du lịch. Nhưng trong quá
trình khai thác, sự đồng hành của họ là nhân
tố không thể thiếu cho bức tranh phát triển du
lịch tổng thể và lâu dài của một vùng đất.
hướng và quản lý của Nhà nước, hoạt động
này chỉ mang tính chất tự phát, có thể đi chệch
hướng và không phát triển một cách bền
vững. Thông qua hệ thống chính sách, Nhà
nước có khả năng lôi kéo sự tham dự của nhà
đầu tư nhằm phát triển thị trường và các nhân
tố xã hội khác. Nếu Nhà nước thực hiện chức
năng của mình một cách hiệu quả thì vai trò
của các đối tượng khác tự động được phát huy
để có thể mang lại lợi ích nhiều mặt cho nhau.
Bởi vậy, giữa các yếu tố trong mô hình quản lý
tham dự, quản lý nhà nước đóng vai trò điều
phối các bên liên quan khác. Thực trạng phát
triển du lịch cộng đồng hiện nay tại huyện Tây
Giang cho thấy địa phương còn thiếu và yếu
về sự tương tác giữa các bên tham dự. Nếu như
không có sự liên kết chặt chẽ giữa các bên liên
quan trong quá trình tham dự, tình trạng hoạt
động manh mún, chộp giật, phát triển nóng
dẫn tới hoang phí và mất mát tài nguyên rất
dễ xảy ra. Bởi vậy, ngay từ giai đoạn đầu này,
rất cần sự vào cuộc ngay lập tức của quản lý
nhà nước trong vai trò điều phối các bên liên
quan tham dự mô hình quản lý để mỗi bên
nhận thức rõ trách nhiệm và cùng tham gia
gây dựng hoạt động phát triển cộng đồng một
cách hiệu quả và bền vững.
Kết luận
Sự phát triển du lịch cộng đồng một cách
tự phát và nóng vội sẽ dẫn đến hệ quả khó
lường trong bảo tồn nguồn tài nguyên, bảo vệ
đời sống văn hóa xã hội địa phương. Đây chính
là bài học kinh nghiệm cho những nơi mà du
lịch cộng đồng mới nhen nhúm như Tây Giang.
Việc này đòi hỏi ngay từ những bước đi đầu
tiên, Tây Giang cần xác định một mô hình quản
lý phù hợp đối với hoạt động phát triển du lịch
cộng đồng tại địa phương. Mô hình này nhất
thiết phải đặt ra vai trò và trách nhiệm của các
bên liên quan trong việc vận hành các hoạt
động du lịch gắn với phát triển cộng đồng.
Trong mô hình này, cộng đồng có vai trò chính
yếu trong việc tham gia vào các hoạt động du
lịch và cũng là người hưởng lợi từ sự phát triển
Mô hình quản lý tham dự đặt ra trách nhiệm
và lợi ích của các bên liên quan trong phát
triển du lịch cộng đồng tại huyện Tây Giang,
tỉnh Quảng Nam. Ngoài sự tương tác của các
bên liên quan đến sự phát triển du lịch cộng
đồng trên địa bàn, mô hình còn thể hiện mối
quan hệ của các nhóm đối tượng với nhau.
Mối quan hệ này cho thấy vai trò chủ đạo của
quản lý nhà nước. Mặc dù để phát triển du lịch
cộng đồng tại địa phương, cộng đồng bản địa
giữ vai trò chính yếu nhưng nếu thiếu sự định
NGHIÊN CỨU
Số 30 (Tháng 12 - 2019)
89
V
ĂN H Ó
A
NGHIÊN CỨU
V
ĂN H Ó
A
3. Nguyễn Đình Hòe, Vũ Văn Hiếu (2001), Du
lịch bền vững, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà
Nội.
du lịch tại địa phương của mình. Nhưng quản
lý nhà nước sẽ giữ vai trò chủ đạo trong việc
điều phối, đánh giá, giám sát các hoạt động
diễn ra tại địa phương. Mô hình không chỉ
thể hiện sự tương tác của các bên liên quan
đến hoạt động chính là du lịch cộng đồng mà
còn thể hiện mối quan hệ của các bên đó với
nhau, trong đó, quản lý nhà nước giữ vai trò
kết nối cộng đồng với thị trường, cộng đồng
với các nhà chuyên môn và khoa học, cộng
đồng với các nhân tố khác. Trong khuôn khổ
của bài viết, tác giả dừng lại ở việc đặt ra vấn
đề xây dựng một mô hình quản lý phù hợp cho
sự phát triển cộng đồng tại một địa phương
trong sự khởi đầu khai thác và phát triển du
lịch như Tây Giang. Hy vọng rằng, từ nền tảng
này, chính quyền địa phương kết hợp với các
nhà chuyên môn, nhà khoa học có thể đưa ra
những giải pháp cụ thể hơn trong quy hoạch
điểm du lịch, xây dựng sản phẩm du lịch đặc
thù, xây dựng thang bậc giám sát, đánh giá sự
phát triển bền vững… Là một điểm đến đầy
hấp dẫn với nguồn tài nguyên hoang sơ, giàu
bản sắc, Tây Giang sẽ khởi sắc nhờ phát triển
du lịch bằng sức mạnh nội lực của mình, nhưng
nhất thiết phải đặt trong một mô hình quản lý
chặt chẽ để sự phát triển hôm nay không ảnh
hưởng đến quyền lợi của các thế hệ mai sau.
4. Tô Duy Hợp, Lương Hồng Quang (2000),
Phát triển cộng đồng: Lý thuyết và vận dụng, Nxb.
Văn hóa - Thông tin, Hà Nội.
5. Lê Hồng Lý (chủ biên) (2010), Giáo trình
Quản lý di sản văn hóa với sự phát triển du lịch,
Giáo trình do quỹ Ford tài trợ, Trường Đại học Văn
hóa Hà Nội.
6. Nguyễn Minh Tuệ (chủ biên) (1999), Địa lý
du lịch, Nxb. Tp. Hồ Chí Minh, Tp. Hồ Chí Minh.
7. Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch (2011),
Chiến lược phát triển du lịch Việt Nam đến năm
2020, tầm nhìn đến năm 2030, Hà Nội.
8. Viện Nghiên cứu và Phát triển ngành nghề
nông thôn Việt Nam (2012), Tài liệu hướng dẫn
phát triển du lịch cộng đồng, Hà Nội.
Tiếng Anh
9. Berker. M (1983), Traditional landscape and
mass tourism in the Alps, The Geogr Review, Vol.
4, 395 - 415.
10. Bien, Amos (2004), The simple user’s
guide to cetification for subtailnabe tourism and
ecotourism, The international Ecotuorism Society.
11. Donald G. Reid (2003), Tourism,
Globalization and Development Responsible
Tourism Planning, Pluto Press, USA.
12. Liedewij van Breugel (2013), Community-
based tourism: Local participation and perceived
impacts - A comparative study between two
communities in Thailand, Faculty of Social
Sciences Radboud University Nijmegen.
Đ.T.P.A
(TS., Khoa Việt Nam học,
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội)
13. Silvers, Julia Rutherford (2003),
Professional coordination, John Wiley & Sons, Inc.,
Hoboken.
Tài liệu tham khảo
Tiếng Việt
14. Sue Beeton (2006), Community
development through tourism, Landlinks Press,
Australia.
1. Chương trình phát triển năng lực du lịch
có trách nhiệm với môi trường và xã hội do liên
minh châu Âu tài trợ (2013), Giới thiệu về du lịch
có trách nhiệm, Tờ thông tin số 1, Bộ Văn hóa, Thể
thao và Du lịch, Hà Nội.
15. The Mountain Institute (2000), Community
-BasedTourismforConservationandDevelopment:
A Resource Kit, The Mountain Institute, USA.
2. Chương trình phát triển năng lực du lịch
có trách nhiệm với môi trường và xã hội do liên
minh châu Âu tài trợ (2013), Du lịch có trách nhiệm
và ngành lữ hành ở Việt Nam, Tờ thông tin số 2, Bộ
Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Hà Nội.
Ngày nhận bài: 25 - 11 - 2019
Ngày phản biện, đánh giá: 4 - 12 - 2019
Ngày chấp nhận đăng: 27 - 12 - 2019
90 Số 30 (Tháng 12 - 2019)
9 trang
16/04/2022
4640
Bạn đang xem tài liệu "Mô hình quản lý tham dự trong phát triển du lịch cộng đồng tại huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- mo_hinh_quan_ly_tham_du_trong_phat_trien_du_lich_cong_dong_t.pdf
