Điều tra hiện trạng cây Ba kích tím (Morinda oficinalis How) có trong tự nhiên tại tỉnh Quảng Nam

ĐIỀU TRA HIỆN TRẠNG CÂY BA KÍCH TÍM

(Morinda oficinalis How)

CÓ TRoNG TỰ NHIÊN TẠI TỈNH QUẢNG NAM

Vũ Thị Phương Anh¹, Nguyễn Văn Khánh²

Kiều Thị Kính³, Phạm Hồng Chương⁴

Tóm tắt: Kết quả điều tra hiện trạng cây ba kích tím có trong tự nhiên của tỉnh

Quảng Nam cho thấy, nhu cầu sử dụng cây ba kích tím làm dược liệu ngày càng tăng

kéo theo tình trạng thu mua với giá ngày càng cao dẫn đến tình trạng người dân khai

thác cây ba kích trong tự nhiên một cách bừa bãi, không kiểm soát. Vì vậy mà hiện nay,

cây ba kích tím ngoài tự nhiên gần như cạn kiệt, chỉ còn phân bố khu vực rừng sâu, tại

những vị trí người dân khó tiếp cận. Tuy nhiên, dưới sự hỗ trợ của UBND huyện Tây

Giang, tỉnh Quảng Nam nhằm bảo vệ nguồn giống cây dược liệu và cải thiện đời sống

người dân nên số lượng cây ba kích được trồng hàng năm liên tục tăng. Cây ba kích

dần trở thành cây trồng giúp xóa đói, giảm nghèo bền vững tại các xã Lăng, A-tiêng,

xã Dang, A-nông của Tây Giang. Mặc dù vẫn còn một số khó khăn nhưng nhìn chung,

trồng cây ba kích đang mở ra hướng đi đúng đắn về mô hình phát triển kinh tế cho

đồng bào dân tộc Cơ tu kết hợp với bảo vệ rừng.

Từ khóa: Ba kích tím, Morinda oﬁcinalis How, điều tra, bảo vệ rừng, Quảng

Nam

1. Mở đầu

Ba kích là một loại dược liệu quý được biết đến với các công dụng trong chữa

bệnh về gan và thận, ngoài ra, các nghiên cứu gần đây cũng đã cho thấy ba kích có hiệu

quả trong việc điều trị các bệnh về thần kinh và sinh lý [3]. Các nhà nghiên cứu cũng

chỉ ra rằng ba kích là một loại thuốc an toàn, không gây tác dụng phụ nếu sử dụng lâu

dài ở liều thông thường. Chính vì những công dụng và giá trị sử dụng này mà nhu cầu

sử dụng ba kích ngày càng cao.

Tại Việt Nam, ba kích được tìm thấy chủ yếu ở khu vực miền núi phía Bắc, cụ thể

là các tỉnh Bắc Giang, Cao Bằng, Hòa Bình, Lạng Sơn, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Yên Bái

và Quảng Ninh [2]. Mặc dù có phân bố tại khu vực miền núi tỉnh Quảng Nam nhưng

vẫn chưa có nhiều công trình nghiên cứu về phân bố, đặc điểm của cây ba kích tại đây.

Hiện chỉ có công trình của nhóm tác giả Võ Châu Tuấn và Huỳnh Minh Tư (2010),

nghiên cứu về kỹ thuật nhân giống Invitro cây ba kích lấy từ Quảng Nam [6].

1. PGS.TS., Phó Hiệu Trưởng trường Đại học Quảng Nam

2. ThS., Đại học Sư Phạm Đà Nẵng

3. TS., Đại học Sư Phạm Đà Nẵng

4. ThS., Phó Hiệu Trưởng trường Cao đẳng Kinh tế Kỹ thuật Quảng Nam

4

Vũ THị PHươNG ANH, NGuYễN VăN KHáNH, KIều THị KíNH, PHạM HồNG CHươNG

Thực trạng nhu cầu sử dụng cây ba kích làm dược liệu ngày càng cao đã dẫn

đến tình trạng khai thác cây ba kích trong tự nhiên một cách ồ ạt. Do đó, vùng phân

bố của ba kích bị tàn phá nghiêm trọng khiến loài cây này rơi vào tình trạng gần như

tuyệt chủng và được đưa vào sách đỏ Việt Nam cần phải được bảo vệ (Nghị định số

48/2002/NĐ-CP).

Chính vì vậy, bài báo này cung cấp kết quả điều tra Hiện trạng cây ba kích tím

có trong tự nhiên của tỉnh Quảng Nam, nhằm đánh giá hiện trạng của loài cây này tại

huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam.

2. Phương pháp nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu là cây ba kích tím (Morinda ofﬁcinalis How), thuộc họ Cà

phê (Rubiaceae), bộ Long đởm (Gentianales) sống phổ biến tại huyện Tây Giang, tỉnh

Quảng Nam [1].

Đối tượng khảo sát là cán bộ huyện và người dân sinh sống lâu năm tại huyện

Tây Giang, tỉnh Quảng Nam.

2.1. Phương pháp thu thập hồi cứu số liệu

Trong thời gian nghiên cứu, những số liệu đã thu thập được bao gồm:

a) Các báo cáo nghiên cứu khoa học về đặc điểm của cây ba kích tím, phân bố

cây ba kích trong điều kiện tự nhiên tại Việt Nam và các nước trên thế giới;

b) Các tài liệu liên quan đến cây ba kích tím và chủ trương bảo tồn, phát triển cây

dược liệu của uBND tỉnh Quảng Nam.

Nhóm tài liệu (a) là nguồn cơ sở dữ liệu quan trọng giúp nhận dạng và phân loại

cây ba kích tím, xác định vùng phân bố và đặc điểm của cây ba kích tím trong tự nhiên.

Nhóm tài liệu (b) là nguồn cung cấp thông tin định hướng phát triển và bảo tồn cây ba

kích tím tại Tây Giang, đánh giá mức độ quan tâm của chính quyền và người dân đến

cây dược liệu nói chung và cây ba kích tím nói riêng. Từ đó, xác định số lượng cây ba

kích tím phân bố tại Tây Giang và dự báo sự phát triển của loài cây này trong tương lai.

2.2. Phương pháp phỏng vấn sâu

ưu điểm của phương pháp phỏng vấn sâu là có thể khai thác tối đa thông tin,

nhất là đối với đối tượng chủ yếu người Cơ tu, nhờ đó phát hiện được nhiều vấn đề có

liên quan đến cây ba kích tím, tạo cơ sở dữ liệu ban đầu cho những nghiên cứu chuyên

sâu tiếp theo.

Trong khuôn khổ nghiên cứu, chúng tôi lựa chọn 6 người tham gia phỏng vấn

sâu được trình bày ở bảng 1 dưới đây:

Bảng 1. Danh sách người được phỏng vấn

Họ tên

Lý do lựa chọn

Nội dung phỏng vấn

5

ĐIều TRA HIỆN TRạNG CÂY BA KíCH TíM...

- Phân bố cây ba kích tím trong tự

nhiên ở Tây Giang

- Sự thay đổi cây ba kích tím qua

các năm

- Chính sách hỗ trợ của xã và

huyện để phát triển cây ba kích

tím

- Phó Chủ tịch uBND xã Lăng,

huyện Tây Giang, tỉnh Quảng

Nam

Nguyễn Bá

- Người tham gia nghiên cứu về

Hiển

cây ba kích tím từ rất sớm và có

nhiều kinh nghiệm nhân giống

và trồng cây ba kích tím

- Người đầu tiên nghiên cứu bảo

tồn và nhân giống cây ba kích

tím

- Đã từng công tác tại xã Lăng

- Có kinh nghiệm phối hợp khảo

sát với nhóm nghiên cứu của TS.

Ngô Văn Trại, Viện dược liệu

trung ương về cây ba kích tím

- Phân bố cây ba kích tím trong tự

nhiên ở Tây Giang

- Sự thay đổi cây ba kích tím qua

các năm

- Tình hình sản xuất cây ba kích

tím tại Tây Giang

- Đặc điểm của cây ba kích tím

Bhriu Pố

Người dân, có hiểu biết ba kích

tím

Người dân, có hiểu biết ba kích

tím

Bhriu Tế

Nội dung như trên

Zo Râm Chrot

Alang Thị Cà Người dân, có hiểu biết ba kích

Mâm

tím

Người dân, có hiểu biết ba kích

tím

Người dân, có hiểu biết ba kích

tím

Kloi Thị Pấp

Bhriu Năm

Ngôn ngữ chính sử dụng trong phỏng vấn là tiếng Cơ tu (có phiên dịch), để

khuyến khích người trả lời đưa ra tối đa thông tin cần thiết cho đề tài.

2.3. Phương pháp khảo sát thực

địa

Để đối chiếu kết quả phỏng vấn

và kết quả từ tài liệu thu thập được,

nhóm nghiên cứu đã tiến hành khảo sát

thực địa khu vực rừng có xuất hiện cây

ba kích tím huyện Tây Giang. Khảo sát

tập trung đánh giá mật độ phân bố của

cây ba kích, đặc điểm sinh trưởng và

phát triển của cây ở các giai đoạn khác

nhau và điều kiện thổ nhưỡng khu vực

Hình 1. Phỏng vấn người dân

có cây ba kích tím.

6

Vũ THị PHươNG ANH, NGuYễN VăN KHáNH, KIều THị KíNH, PHạM HồNG CHươNG

3. Kết quả và thảo luận

3.1. Phân bố cây ba kích tím tại Tây Giang

Kết quả phỏng vấn cho thấy ở Tây Giang như sau: Ba kích tím tự nhiên tại Tây

Giang chỉ có 3 xã đã được phát hiện và khai thác từ năm 2006. Đó là xã Lăng, Atiêng

và Anông. Người dân cho biết, do đặc điểm thổ nhưỡng của rừng Tây Giang với thảm

mùn dày, tơi xốp, lại có độ che phủ của các tán cây nên cây ba kích tím phát triển rất

tốt (ví dụ như núi A Dương). Trong điều kiện tự nhiên, một cây ba kích tím có thể phát

triển và thu hoạch trong thời gian từ 5 đến 7 năm, thậm chí 10 năm.

Hình 2. Khảo sát thực địa tại Tây Giang cùng với đoàn kiểm tra tiến độ của Sở Khoa

học và Công nghệ Quảng Nam

Tuy nhiên, từ năm 2006, khi cây ba kích tím được khai thác và cho giá trị kinh

tế cao, nhiều người dân đã đi đào lấy củ. Đa số người dân vẫn có thói quen khai thác

cây có sẵn trong tự nhiên, họ cho rằng đây là cây của Giàng (trời), vì vậy không nên cố

tình lấy về trồng. Chính vì vậy mà hiện nay, cây ba kích tím tự nhiên gần như cạn kiệt,

chỉ còn phân bố khu vực rừng sâu, tại những vị trí người dân khó tiếp cận. Vì số lượng

cây ba kích tím còn ít nên việc xác định mật độ và sự phân bố cây ba kích tím một cách

chi tiết hơn rất khó. Trong phạm vi nghiên cứu, chúng tôi chỉ xác định phân bố cây ba

kích tím tự nhiên và dừng lại ở mức độ có phát hiện cây ba kích tím chứ chưa kiểm tra

số lượng cây và mật độ phân bố.

7

ĐIều TRA HIỆN TRạNG CÂY BA KíCH TíM...

Mặc dù số lượng cây

ba kích tự nhiên giảm, nhưng

số lượng cây ba kích tím do

người dân trồng có xu hướng

tăng. Từ năm 2010 đến nay,

ba kích tím phát triển mạnh

tại huyện Tây Giang, hằng

năm lồng ghép các nguồn

vốn từ nhà nước nên các xã

đã tập trung trồng và mở

rộng vùng trồng tại các xã

như Tr’hy, Dang, Avương,

Bhalêê. Ví dụ, tại xã Lăng,

tính đến cuối năm 2016, đã

có 325.000 cây đã trồng [4].

Hình 3. Cây ba kích tím 2 năm tuổi

Trong số những người

được phỏng vấn có ông

Bhríu Pố, ở thôn A Rớh, xã Lăng, là người đầu tiên nỗ lực nghiên cứu cách trồng và

nhân giống cây ba kích để bảo tồn loài cây quý này. Trước đây, khi kỹ thuật nhân giống

và trồng cây chưa tốt, tỷ lệ cây chết rất cao. Bắt đầu từ năm 2010, kỹ thuật trồng thâm

canh dưới tán rừng đã được nghiên cứu và áp dụng, giúp nâng cao tỷ lệ cây sống đến

hơn 80%. Kết quả phỏng vấn cho thấy, một số hộ trồng cây ở tán rừng gần, không làm

cỏ hay tác động gì (trồng như tự nhiên) thì khoảng 6 – 7 năm sẽ thu hoạch, trường hợp

này rơi vào những hộ có đất rẫy hoặc đất được giao quản lý, canh tác xa, không có điều

kiện chăm sóc cây hằng ngày. Nếu trồng có kết hợp làm cỏ, lựa chọn những vị trí mùn

nhiều, thì khoảng 3 – 5 năm là khai thác được.

3.2. Khôi phục và phát triển cây ba kích tím Tây Giang

Từ mô hình trồng cây ba kích tím của ông Bhríu Pố thành công. Hiện nay, diện

tích trồng thử nghiệm đã tăng mạnh dưới sự hỗ trợ của tỉnh Quảng Nam. Hiện nay trồng

nhiều nhất là tại huyện Tây Giang, theo số liệu thống kê từ báo cáo 5 năm thực hiện Nghị

quyết 23 của HDND huyện, số lượng hộ dân tham gia trồng cây ba kích không ngừng

tăng lên, tập trung chủ yếu trên địa bàn 3 xã: xã Lăng, Atiêng và Anông. Tổng số cây

trồng và diện tích trồng cây ba kích do huyện hỗ trợ qua các năm được trình bày như

hình 4 và 5.

Song song với việc hỗ trợ giống cho người dân, huyện còn hỗ trợ xây dựng vườn

ươm cây ba kích tím. Năm 2013, huyện hỗ trợ xây dựng một vườn ươm đầu tiên tại xã

A-tiêng với số lượng 30.000 cây trên diện tích 500m². Tiếp theo, năm 2015, huyện hỗ

trợ xây dựng một vườn ươm đầu tiên tại xã A-nông với số lượng 13.500 cây trên diện

tích 250m²[5].

8

ĐIều TRA HIỆN TRạNG CÂY BA KíCH TíM...

thanh niên địa phương cũng trở nên phổ biến hơn. Vì người dân thường trồng ở rừng,

xa khu vực ở và cây ba kích tím cũng dễ trồng, không đòi hỏi công chăm sóc nên người

dân khó có mặt ở rừng thường xuyên để giữ gìn củ như khi trồng trong vườn.

4. Kết luận

Cây ba kích tím với nhiều công dụng tăng cường sức khỏe và chữa bệnh đang

được quan tâm tại nhiều địa phương, trong đó có Tây Giang. Cây có khả năng phát

triển tốt trong điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng tại Tây Giang nên từ lâu, người dân đã

khai thác để sử dụng. Tuy nhiên, trước nhu cầu ngày càng cao của thị trường, tình trạng

người dân khai thác tận thu đã làm cho cây ba kích tím giảm số lượng nghiêm trọng,

có nguy cơ bị tận diệt.

Hiện nay, đã có một số kỹ thuật nhân giống và trồng thâm canh cây ba kích tím

để bảo tồn nguồn dược liệu quý tại Tây Giang. Hơn nữa, dưới sự hỗ trợ của chính

quyền, số lượng cây ba kích được trồng hàng năm liên tục tăng. Cây ba kích dần trở

thành cây trồng giúp xóa đói, giảm nghèo bền vững tại các xã Lăng, A-tiêng, xã Dang,

A-nông của huyện Tây Giang. Mặc dù vẫn còn một số khó khăn nhưng nhìn chung,

trồng cây ba kích tím đang mở ra hướng đi đúng đắn về mô hình phát triển kinh tế cho

đồng bào dân tộc Cơ tu kết hợp với bảo vệ rừng.

TÀI LIỆU THAM KHẢo

[1] Lê Mộng Châu, Lê Thị Huyên (2000), “Giáo trình Thực vật rừng” - Trường đại

học Lâm nghiệp - Việt Nam, NXB Nông nghiệp Hà Nội.

[2] Nguyễn Chiều, Nguyễn Tập (2007), “Ba kích”, Dự án hỗ trợ chuyên ngành lâm

sản ngoài gỗ Việt Nam. NXB laođộng. Hà Nội.

[3] Lim, T.K. (2016), “Edible Medicinal and Non-Medicinal Plants: Volume 11,

Modiﬁ ed Stems, Roots, Bulbs”. Springer International Publishing Switzerland.

[4] Văn kiện đại hội đại biểu Đảng bộ huyện Tây Giang lần thứ 16, nhiệm kỳ 2015 -

2020. (2016).

[5] Ủy ban nhân dân huyện Tây Giang: Tài liệu phục vụ kỳ họp thứ 7 Hội đồng nhân

dân huyện khóa 10, nhiệm kỳ 2011 - 2016. (2013).

[6] Võ Châu Tuấn và Huỳnh Minh Tư (2010), “Nghiên cứu nhân nhanh in vitro cây ba

kích nhằm bảo tồn nguồn dược liệu quý (Morinda ofﬁcinalis How) phương pháp

nuôi cấy mô”, Tạp chí khoa học và công nghệ, Đại học Đà Nẵng.

10

Vũ THị PHươNG ANH, NGuYễN VăN KHáNH, KIều THị KíNH, PHạM HồNG CHươNG

Title: AN INVESTIGATIoN INTo NATURAL MoRINDA oFICINALIS

How IN QUANG NAM PRoVINCE

Vu THI PHuONG ANH, NGuYEN VAN KHANH,

KIEu THI KINH, PHAM HONG CHuONG

Abstract: Our investigation shows that the popular of natural Morinda oﬁcinalis

How in Quang Nam province has almost run out, which is the result of people’s

indiscriminate and uncontrolled exploitation of this species for sales as medicinal

herbs. Morinda oﬁcinalis How can just be found in deep forest areas which it is quite

difﬁcult for people to visit. However, the number of Morinda oﬁcinalis How planted

is continuously increasing year after year thanks to the support from the Tay Giang

district People’s Committee (Quang Nam province) in order to protect the resource of

medicinal herbs and to improve locals’ lives. Morinda oﬁcinalis How has gradually

become the stable means of poverty eradication in several communes in Tay Giang

district such as Lang, A-tieng, Dang, and A-nong. Planting Morinda oﬁcinalis How is

considered the right way of economic development in Co Tu ethnic communities and

of forest protection.

Keywords: Morinda oﬁcinalis How, investigation, forest protection, Quang Nam.

11