Chế độ tiết độ sứ thời Đường (618-907)
96
TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ Hꢀ NỘI
CHẾ ĐỘ TIẾT ĐỘ SỨ THỜI ĐƯỜNG (618 ꢀ 907)
Nguyꢀn Thꢁ Bꢂng1
Trưꢀng Đꢁi hꢂc Thꢃ ñô Hà Nꢄi
Tóm tꢅt: Xuꢆt phát tꢇ nhꢈng yêu cꢉu thꢊc tꢋ cꢃa viꢌc không ngꢇn mꢍ rꢄng lãnh thꢎ và
bꢏo vꢌ vùng biên cương, ñꢏm bꢏo sꢊ lưu thông cꢃa con ñưꢀng buôn bán tơ lꢐa trên bꢄ
qua các nưꢑc Tây vꢊc, các vꢒ vua nhà Đưꢀng (618ꢓ907) ñã ñꢔt ra mꢄt chꢕc quan gꢂi là
Tiꢋt ñꢄ sꢕ. Nꢅm trong tay các quyꢖn quân sꢊ, hành chính, tài chính và giám sát, các Tiꢋt
ñꢄ sꢕ ngày càng lꢑn mꢁnh cꢏ vꢖ sꢗ lưꢘng và thꢋ lꢊc, mang trong mình nhꢈng mưu ñꢙ
chính trꢒ riêng, tiêu biꢚu là An Lꢄc Sơn và cuꢄc nꢎi loꢁn An – Sꢛ (755), ñưa tꢑi sꢊ hình
thành cꢐc diꢌn Phiên trꢆn, ñánh dꢆu bưꢑc ngoꢔt tꢇ thꢒnh trꢒ ñꢋn suy vong cꢃa vương
triꢖu nhà Đưꢀng.
Tꢇ khoá: Tiꢋt ñꢄ sꢕ, thꢀi Đưꢀng.
1. Mꢃ ĐꢄU
Trong lꢀch sꢁ phát triꢂn cꢃa chꢄ ñꢅ phong kiꢄn Trung Quꢆc, nhà Đưꢇng, cùng nhà Chu
và nhà Hán, ñưꢈc coi là ba triꢉu ñꢊi ñꢂ lꢊi nhiꢉu dꢋu ꢋn nhꢋt trong lꢀch sꢁ. Thꢌm chí vꢉ
nhiꢉu mꢍt (lãnh thꢎ, tôn giáo...), nhà Đưꢇng còn vưꢈt hơn hai triꢉu ñꢊi trưꢏc. Nhꢐc tꢏi nhà
Đưꢇng, ngưꢇi ta biꢄt ñꢄn "Thꢀnh trꢀ thꢇi Trinh Quán" (627 ꢑ 650) và "Thꢀnh trꢀ thꢇi Khai
Nguyên" (713 ꢑ 742), biꢄt ñꢄn nhꢒng thi nhân như Lý Bꢊch, Đꢓ Phꢃ, ñꢄn Vương Duy vꢏi
lꢆi vꢔ tranh "thi trung hꢒu hoꢊ"...
Là triꢉu ñꢊi rꢕc rꢖ nhꢋt trong lꢀch sꢁ Trung Quꢆc, nhà Đưꢇng cũng ñꢗng thꢇi là triꢉu
ñꢊi hꢓn loꢊn nhꢋt trong lꢀch sꢁ vꢏi bꢆn vꢋn nꢊn chính cꢃa chꢄ ñꢅ phong kiꢄn, diꢘn ra ꢙ
mꢚc nghiêm trꢛng nhꢋt, ñó là: ngoꢊi thích, hoꢊn quan, tiꢄt ñꢅ sꢚ và khꢙi nghĩa nông dân.
Trong ñó, cuꢅc nꢎi loꢊn An – Sꢁ (755 ꢑ 763) và khꢙi nghĩa nông dân Hoàng Sào (874ꢑ884)
ñã tàn phá hoàn toàn nguyên khí cꢃa nhà Đưꢇng, khiꢄn triꢉu ñꢊi này trưꢈt dài trên con
ñưꢇng ñi xuꢆng và xa rꢇi vũ ñài chính trꢀ vào năm 907, ñꢂ lꢊi sꢕ tiꢄc nuꢆi trong lòng mꢓi
ngưꢇi dân Trung Hoa khi nghĩ vꢉ nhꢒng thꢇi Trinh Quán, Khai Nguyên.
Loꢊn An – Sꢁ ñã ñánh dꢋu bưꢏc ngoꢍt ñi tꢜ thꢀnh trꢀ ñꢄn suy vong cꢃa nhà nưꢏc
phong kiꢄn Trung ương; là biꢂu hiꢝn cao nhꢋt và dꢞn chꢚng ñiꢂn hình cho sꢕ phát triꢂn cꢃa
1
Nhꢌn bài ngày 22.04.2016; gꢁi phꢟn biꢝn và duyꢝt ñăng ngày 24.05.2016
Liên hꢝ tác giꢟ: Nguyꢘn Thꢀ Bꢠng; Email: ntbang@daihocthudo.edu.vn
TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 5/2016
97
chꢄ ñꢅ Tiꢄt ñꢅ sꢚ dưꢏi thꢇi Đưꢇng. Tꢜ mꢅt chꢚc quan trông coi viꢝc quân sꢕ vùng biên
cương, Tiꢄt ñꢅ sꢚ ñã phát triꢂn thành mꢅt chꢄ ñꢅ vꢏi nhꢒng cơ chꢄ nhꢋt ñꢀnh và có tác
ñꢅng to lꢏn ñꢄn tiꢄn trình phát triꢂn cꢃa lꢀch sꢁ Trung Quꢆc.
2. NꢅI DUNG
2.1. Cơ sꢆ hình thành chꢇ ñꢈ Tiꢇt ñꢈ sꢉ thꢊi Đưꢊng (618 ꢋ 907)
Nhu cꢡu ñꢟm bꢟo, kꢄt hꢈp chꢍt chꢔ giꢒa lꢈi ích chính trꢀ vꢏi lꢈi ích kinh tꢄ ñã ñưa ñꢄn
cơ sꢙ cho sꢕ ra ñꢇi cꢃa chꢚc quan Tiꢄt ñꢅ sꢚ thꢇi Đưꢇng.
Thꢕ nhꢆt: xuꢆt phát tꢇ nhu cꢉu mꢍ rꢄng lãnh thꢎ và giꢈ gìn ꢎn ñꢒnh vùng biên cương
Tiꢄp nꢆi nhꢒng triꢉu ñꢊi trưꢏc ñó, ñꢇi nhà Đưꢇng, chꢃ nghĩa bành trưꢏng tiꢄp tꢢc phát
triꢂn. Trên cơ sꢙ tình hình kinh tꢄ ꢑ chính trꢀ ñꢋt nưꢏc ꢎn ñꢀnh và phát triꢂn, nhà Đưꢇng ñã
ñꢣy mꢊnh viꢝc mꢙ rꢅng ñꢋt ñai. Ngưꢇi mꢙ ñꢡu cho viꢝc xâm lꢋn các nưꢏc xung quanh là
Đưꢇng Thái Tông. Sꢁ Trung Quꢆc viꢄt: "Sꢊ nghiꢌp cꢃa Đưꢀng Thái Tông cũng to lꢑn như
Hán Cao Tꢎ"[1]. Thành tích lꢏn nhꢋt cꢃa Đưꢇng Thái Tông là viꢝc ñánh chiꢄm Đꢅt Quyꢄt
ꢙ phía Tây. Tiꢄp ñó, các vꢀ vua ñꢡu nhà Đưꢇng ñã áp dꢢng nhiꢉu biꢝn pháp bành trưꢏng
khác nhau bꢠng cꢟ vũ lꢕc và hoà bình, tꢜng bưꢏc chinh phꢢc các dân tꢅc thiꢂu sꢆ Hꢉ, Khiꢄt
Đan, Tꢌp ꢙ phía Đông Bꢐc; các nưꢏc nhꢤ Hꢗi Hꢅt, Thꢎ Phiên, Tân La, Cao Ly, Nam Chiꢄu...
Lãnh thꢎ cꢃa nhà Đưꢇng rꢋt rꢅng lꢏn, lúc cꢕc thꢀnh ñꢊt gꢋp rưꢖi lãnh thꢎ cꢃa nhà Hán.
Trên cơ sꢙ ñó, nhà Đưꢇng tꢎ chꢚc lꢊi hꢝ thꢆng hành chính cai trꢀ ñꢋt nưꢏc, chia cꢟ
nưꢏc thành 10 ñꢊo. ꢥ 3 ñꢊo phía Bꢐc, các vùng mꢏi chinh phꢢc ñưꢈc ñꢍt thành 6 phꢃ ñô
hꢅ, mꢓi phꢃ do mꢅt quan Đô hꢅ sꢚ cai trꢀ, gꢗm có An Bꢐc Đꢅ hꢅ phꢃ, An Đông Đô hꢅ
phꢃ, Đan Vũ Đô hꢅ phꢃ, An Tây Đô hꢅ phꢃ, Côn Lăng ñô hꢅ phꢃ, Mông Trì Đô hꢅ phꢃ.
Dưꢏi phꢃ ñô hꢅ có các phꢃ ñô ñꢆc do các quan ñô ñꢆc cai trꢀ. Năm 679, Đưꢇng Cao Tông
nhꢌp 2 phꢃ ñô hꢅ Côn Lăng và Mông Trì thành Bꢐc Đình ñô hꢅ phꢃ. Đꢍc biꢝt, Đưꢇng Cao
Tông cũng ñꢎi tên vùng Giao Châu ꢙ phía Nam thành An Nam ñô hꢅ phꢃ nꢠm trong ñꢊo
Lĩnh Nam.
Tuy nhiên, dưꢏi sꢕ cai trꢀ cꢃa các quan ñô hꢅ nhà Đưꢇng, các dân tꢅc vùng biên giꢏi
ñã nhiꢉu lꢡn nꢎi dꢌy. Ngay tꢜ niên hiꢝu Vꢊn Tuꢄ Thông Thương nguyên niên ñꢇi Võ Chu
(năm 696), chúa nô lꢝ cꢃa Khiꢄt Đan là Lý Tꢌn Trung ñã lꢈi dꢢng mꢆi mâu thuꢞn dân tꢅc,
sách ñꢅng bꢅ hꢊ cꢃa ông ta cꢁ binh nꢎi loꢊn, ñánh chiꢄm Doanh Châu, tiꢄp ñó 12 thành do
phꢃ Đô Đꢆc cꢃa Doanh Châu cai quꢟn là Liên Xương, Sư, Tiên... lꢊi nꢆi tiꢄp nhau thꢋt thꢃ.
Võ Tꢐc Thiên tꢜng phái Vương Hiꢄu Kiꢝt phꢟn công, nhưng kꢄt quꢟ bꢀ thꢋt bꢊi, Vương
Hiꢄu Kiꢝt bꢀ tꢁ trꢌn, toàn quân gꢡn như bꢀ tiêu diꢝt hoàn toàn. Tꢜ ñó trꢙ ñi, quý tꢅc Khiꢄt
Đan ñã dꢕa trên ñꢀa vꢀ có lꢈi qua nhꢒng cuꢅc chiꢄn thꢐng, thưꢇng xâm phꢊm nꢅi ñꢀa Trung
Quꢆc, sát hꢊi các dân tꢅc.
98
TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ Hꢀ NỘI
Tꢊi vùng phía Bꢐc, quý tꢅc Đꢅt Quyꢄt vào năm Hoꢠng Đꢊo nguyên niên ñꢇi vua
Đưꢇng Trung Tông (năm 683) cꢁ binh tꢋn công Uý Châu (nay là huyꢝn Uý, tꢦnh Hà Bꢐc),
Đꢀnh Châu (nay là huyꢝn Đꢀnh, tꢦnh Hà Bꢐc), mꢅt vùng ñꢋt rꢅng lꢏn ꢙ phía Bꢐc Trưꢇng
Thành cũng bꢀ thꢋt thꢃ.
Vương triꢉu nhà Đưꢇng vào niên hiꢝu Thuꢧ Cꢃng nguyên niên ñꢇi Võ Châu (năm
685) buꢅc phꢟi tꢊm thꢇi dꢇi An Bꢐc Đô hꢅ phꢃ vꢉ Đꢗng Thành cho tꢏi niên hiꢝu Khai
Nguyên.
Tꢜ khi Đưꢇng Huyꢉn Tông lên ngôi thì ꢙ phía Bꢐc cꢃa Toái Diꢝp, Đꢀnh Châu và phía
Bꢐc cũng như phía Đông Bꢐc cꢃa Vân Châu gꢗm 12 châu thuꢅc vùng Liêu Tây ñꢉu bꢀ Đꢅt
Quyꢄt và Khiꢄt Đan chiꢄm ñóng. Nhân dân ꢙ vùng Lũng Hꢒu và Hà Bꢐc thưꢇng xuyên bꢀ
quꢋy nhiꢘu cưꢏp phá. Biên phòng cꢃa vương triꢉu Đưꢇng không yên ꢎn, cꢢc diꢝn thꢆng
nhꢋt cũng bꢀ uy hiꢄp.
Tình trꢊng bꢋt ꢎn cꢃa khu vꢕc biên cương ñã ñꢍt ra yêu cꢡu bꢚc thiꢄt cho nhà nưꢏc
phong kiꢄn lúc bꢋy giꢇ, ñó là cꢡn tăng cưꢇng hơn sꢕ kiꢂm soát nhꢒng nơi bꢀ chinh phꢢc và
ñꢉ phòng sꢕ tꢌp kích cꢃa các nưꢏc láng giꢉng. Vì thꢄ, nhà Đưꢇng ñã ñưa rꢋt nhiꢉu quân
ñꢅi ñꢗn thú gꢡn biên giꢏi. Thꢆng soái cꢃa quân ñꢅi ñó gꢛi là "Tiꢄt ñꢅ sꢚ".
Thꢕ hai: yêu cꢉu ñꢏm bꢏo sꢊ thông suꢗt cꢃa viꢌc buôn bán qua con ñưꢀng tơ lꢐa
Vào thꢇi nhà Đưꢇng, thông thương trên con ñưꢇng tơ lꢢa rꢋt phát triꢂn. Triꢉu ñình có
quan hꢝ thân hꢒu vꢏi hơn 100 quꢆc gia lꢏn nhꢤ ꢙ khu vꢕc Tây Vꢕc, nhꢋt là mꢅt sꢆ quꢆc
gia nơi con ñưꢇng tơ lꢢa ñi qua có vꢀ trí hꢄt sꢚc quan trꢛng trong chính sách ñꢆi ngoꢊi cꢃa
nhà Đưꢇng. Viꢝc tiꢄn hành nhꢒng cuꢅc chiꢄn tranh vꢏi các nưꢏc như Đꢅt Quyꢄt, Thꢎ
Phiên không chꢦ nhꢠm mꢙ rꢅng lãnh thꢎ mà còn ñꢂ tranh giành ꢟnh hưꢙng và ñꢟm bꢟo sꢕ
thông suꢆt cꢃa con ñưꢇng thương mꢊi quan trꢛng này. Vꢏi viꢝc thiꢄt lꢌp bꢆn trꢋn ꢙ An Tây
Đô hꢅ phꢃ gꢗm Quy Tư, Sơ Lꢍc, Vu Điꢉn, Toái Diꢝp (ngày nay thuꢅc khu vꢕc Trung Á)
thành mꢅt ñơn vꢀ hành chính gꢛi là "An Tây tꢚ trꢋn" và lꢌp Bꢐc Đình Đô hꢅ phꢃ ꢙ Đình
Châu (nay là phía Bꢐc huyꢝn Cát Mꢅc Tát Nhĩ – Tân Cương) thì nhà Đưꢇng ñã nꢐm toàn
quyꢉn kiꢂm soát hai ngꢟ Bꢐc và Nam cꢃa con ñưꢇng tơ lꢢa. Ngoài hai ngꢟ ñưꢇng Bꢐc và
Nam ñã khai thông, nhà Đưꢇng còn mꢙ mꢅt con ñưꢇng thông thương mꢏi, tꢜ An Tây Đô
hꢅ phꢃ ñꢄn thành Toái Diꢝp.
Con ñưꢇng tơ lꢢa chính là sꢈi dây nꢆi Trung Quꢆc vꢏi các quꢆc gia ꢙ phía Tây. Viꢝc
ñꢟm bꢟo sꢕ lưu thông cꢃa con ñưꢇng này có ý nghĩa hꢄt sꢚc quan trꢛng. Trong khi ñó, các
bꢅ tꢅc thiꢂu sꢆ ꢙ vùng biên cương lꢊi không ngꢜng gây chiꢄn tranh vꢏi nhà Đưꢇng. Niên
hiꢝu Trưꢇng An năm thꢚ ba ñꢇi Võ Chu (năm 703), quý tꢅc cꢃa Đꢅt Quyꢄt ꢙ phía Tây là Ô
Chꢋt Lꢍc tꢋn công chiꢄm ñưꢈc mꢅt sꢆ ñꢀa phương ꢙ Bꢐc Đình, làm cho con ñưꢇng An Tây
TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 5/2016
99
và "con ñưꢀng tơ lꢐa" bꢀ gián ñoꢊn. Chính vì vꢌy, ñꢂ ñꢟm bꢟo an toàn cho lưu thông hàng
hoá và quꢟn lý chꢍt chꢔ chính quyꢉn ñꢀa phương nhꢒng nơi con ñưꢇng ñi qua, nhà Đưꢇng
bꢆ trí lꢕc lưꢈng quân sꢕ ꢙ các thành, trꢋn dꢛc theo hành lang Hà Tây, bꢐt ñꢡu tꢜ Lương
Châu (Uy Vũ, Cam Túc ngày nay). Thꢇi Đưꢇng Huyꢉn Tông, triꢉu ñình cꢐt ñꢍt chꢚc Tiꢄt
ñꢅ sꢚ thꢆng lĩnh 7 vꢊn quân và 1900 ngꢕa ꢙ Hà Tây [2].
2.2. Sꢌ thiꢇt lꢍp và phát triꢎn cꢏa chꢇ ñꢈ Tiꢇt ñꢈ sꢉ thꢊi Đưꢊng (618ꢋ907)
2.2.1. Khái niꢐm "Tiꢇt ñꢈ sꢉ"
Lý giꢟi vꢉ "Tiꢄt ñꢅ sꢚ" ñã có rꢋt nhiꢉu ý kiꢄn ñưa ra:
− Theo Vương Văn Ngũ ñꢁi tꢇ ñiꢚn (tiꢄng Trung): Tiꢄt ñꢅ sꢚ là chꢚc quan thꢇi
Đưꢇng – Tꢆng nꢐm viꢝc quân chính và dân chính ꢙ ñꢀa phương [3].
− Theo Tꢜ ñiꢂn Tꢜ Hꢟi (tiꢄng Trung): "Tiꢄt ñꢅ sꢚ là mꢅt chꢚc quan. Khi nhà Đưꢇng
bꢐt ñꢡu ñꢍt ñꢋt nưꢏc thành châu, huyꢝn và vꢊch các ñꢊo thì mꢓi ñꢊo ñꢍt mꢅt chꢚc quan
trông coi, giꢒ gìn ñꢀa phương ñó. Đꢍc biꢝt, ꢙ vùng biên cương – vùng ñꢋt thưꢇng hay có
giꢍc hoꢊt ñꢅng thì cꢡn phꢟi có ngưꢇi trông coi nên ñꢍt thêm gꢛi là Tiꢄt ñꢅ sꢚ. Bꢐt ñꢡu có tꢜ
năm Cꢟnh Vân thꢚ hai. Ngưꢇi ñꢡu tiên tên là Hꢊ Bꢊt Diên Tꢕ ñang làm Đô Đꢆc Kinh Châu
ñưꢈc phong thêm chꢚc Hà Tây Tiꢄt ñꢅ sꢚ. Sau này các ñꢊo cũng dꢕa theo ñó mà ñꢍt" [4].
− Theo Tꢇ ñiꢚn lꢒch sꢛ Trung Hoa: Tiꢄt ñꢅ sꢚ là tên chꢚc quan. Năm 711 (Cꢟnh Vân
thꢚ hai ñꢇi Đưꢇng Duꢝ Tông), triꢉu Đưꢇng bꢐt ñꢡu ñꢍt chꢚc quan Tiꢄt ñꢅ sꢚ, lúc ñꢡu chꢦ
có ꢙ các khu vꢕc biên giꢏi hoꢍc nơi trꢛng yꢄu ñꢂ tăng cưꢇng phòng ngꢕ. Tiꢄt ñꢅ sꢚ trông
coi các châu trong trꢋn [5].
− Theo Quan chꢋ, binh chꢋ và khoa cꢛ chꢋ qua các triꢖu ñꢁi phong kiꢋn Trung Quꢗc:
Tiꢄt ñꢅ sꢚ là khi nhꢌn chꢚc ñưꢈc triꢉu ñình ban cho cꢇ tiꢄt nên gꢛi như vꢌy. Thꢇi Đưꢇng
Sơ, các châu biên cꢟnh ñꢍt Tꢎng Quꢟn, sau ñꢎi gꢛi là Đô Đꢆc trông coi quân sꢕ trong châu.
Vĩnh Huy vꢉ sau, các Đô ñꢆc có mang hàm "Sꢕ trì tiꢋt" trên thꢕc tꢄ ñã là Tiꢄt ñꢅ sꢚ. Cꢟnh
Vân năm thꢚ hai (711) bꢐt ñꢡu dùng Hꢊ Bꢊt Diên Tꢕ làm Tiꢄt ñꢅ sꢚ Hà Tây [6].
− Theo Dictionary of Chinese history (Tꢜ ñiꢂn lꢀch sꢁ Trung Quꢆc): Tiꢄt ñꢅ sꢚ là mꢅt
viên quan cꢃa nhà Đưꢇng thay mꢍt vua phꢢ trách công viꢝc quân sꢕ và dân sꢕ ꢙ vùng biên
cương. Hꢛ ñã xây dꢕng và cꢃng cꢆ lꢕc lưꢈng cꢃa mình ngày càng mꢊnh và cuꢆi cùng trꢙ
thành nhꢒng ông vua ñꢅc lꢌp có quyꢉn lꢕc rꢋt lꢏn ꢙ lãnh thꢎ mà hꢛ kiꢂm soát, làm cho nhà
Đưꢇng bꢀ sꢢp ñꢎ. Tiêu biꢂu trong sꢆ ñó là An Lꢅc Sơn [7].
Như vꢌy, xung quanh khái niꢝm "Tiꢄt ñꢅ sꢚ", ta thꢋy có rꢋt nhiꢉu ý kiꢄn, trong ñó có
nhꢒng ñiꢂm tương ñꢗng và nhꢒng ñiꢂm khác nhau. Giꢟi nghĩa cꢢm tꢜ "Tiꢄt ñꢅ sꢚ" ta thꢋy:
+ Tiꢄt: nghĩa là "Cꢇ lꢝnh"
100
TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ Hꢀ NỘI
+ Đꢅ: nghĩa là "Điꢉu ñꢅng"
+ Sꢚ: nghĩa là "Chꢚc quan"
Kꢄt hꢈp vꢏi nhꢒng khái niꢝm nêu trên chúng ta có thꢂ hiꢂu: Tiꢄt ñꢅ sꢚ là chꢚc quan
ñưꢈc nhà vua giao cho cꢇ lꢝnh và ñiꢉu ñꢅng ñꢄn các vùng biên cương ñꢂ thay mꢍt nhà vua
bꢟo vꢝ, phòng thꢃ biên giꢏi.
Tiꢄt ñꢅ sꢚ ñưꢈc bꢐt nguꢗn tꢜ "Sꢕ trì tiꢋt": là chꢚc quan trꢕc tiꢄp thi hành quyꢉn lꢕc
quân sꢕ chính trꢀ ñꢀa phương thay cho Hoàng ñꢄ thꢇi Nguꢨ Tꢋn, Nam Bꢐc Triꢉu. "Tiꢋt" là
vꢌt làm tin thưꢇng dùng ꢙ Trung Quꢆc thꢇi cꢎ. Sꢚ giꢟ do Hoàng ñꢄ sai khiꢄn ñưꢈc quy
ñꢀnh phꢟi giꢒ "Tinh tiꢋt", sau khi hoàn thành sꢚ mꢝnh mꢏi ñưꢈc trꢙ vꢉ. Tinh tiꢄt gꢛi tꢐt là
"Tiꢄt" – làm bꢠng lông, trên dưꢏi nꢍng như nhau, giꢆng như mꢋu tre. Ngưꢇi giꢒ vꢌt làm tin
là Khâm sai, quyꢉn lꢕc rꢋt lꢏn; triꢉu ñình phái tưꢏng ñi các ñꢀa phương cũng dùng Tiꢄt làm
tín vꢌt, có thꢂ chꢦ huy quân ñꢅi. Tô Vũ cꢡm "tiꢄt" ñi sꢚ ñꢄn Hung Nô bꢀ bꢐt giam, kiên trì ꢙ
lꢊi Bꢐc Hꢟi chăn dê 19 năm liꢉn, vꢞn cꢡm Tiꢄt không khinh nhꢇn sꢚ mꢝnh.
Tiꢄt ñꢅ sꢚ ra ñꢇi năm 711: "Cꢏnh Vân năm thꢕ hai bꢅt ñꢉu dùng Hꢁ Bꢁt Diên Tꢊ ñang
làm Đô Đꢗc ꢍ Kinh Châu phong thêm chꢕc Hà Tây Tiꢋt ñꢄ sꢕ" [8]. Thꢇi Đưꢇng Duꢝ Tông
bꢐt ñꢡu có chꢚc hàm Tiꢄt ñꢅ sꢚ, trong khoꢟng các năm Khai Nguyên, Thiên Bꢟo thꢇi
Đưꢇng Huyꢉn Tông thì trꢙ thành chꢄ ñꢅ quy ñꢀnh.
2.2.2. Nguꢑn gꢒc xuꢓt thân cꢏa các Tiꢇt ñꢈ sꢉ
Mꢏi ñꢡu, Tiꢄt ñꢅ sꢚ thưꢇng là các quan văn cao cꢋp ngưꢇi Hán ñꢟm nhiꢝm do vương
triꢉu Đưꢇng xem trꢛng thông thương và chính sách ñꢆi vꢏi các ngoꢊi tꢅc. Thꢇi ñꢡu vương
triꢉu, tưꢏng soái ngoài biên cương ñꢉu do các danh thꢡn trung hꢌu ñꢟm ñương. Hꢛ thưꢇng
không giꢒ chꢚc vꢢ ñó lâu dài vì sau mꢅt thꢇi gian cꢡm quân tꢊi vùng biên cương, nhꢒng
tưꢏng lĩnh có danh vong và công trꢊng lꢏn thưꢇng ñưꢈc ñiꢉu ñꢅng trꢙ vꢉ triꢉu ñình ñꢂ làm
Tꢂ tưꢏng, như: Lý Tꢀnh, Lý Tích, Lưu Nhân Quꢩ, Lâu Sư Đꢚc... Trong nhꢒng năm ñꢡu
niên hiꢝu Khai Nguyên, các Tꢂ tưꢏng như Tiꢄt Nꢅt, Quách Nguyên Chꢋn, Trương Gia
Trinh, Vương Thoa, Trương Thuyꢄt, Tiêu Khao... cũng ñꢉu là tưꢏng soái ñꢟm nhiꢝm Tiꢄt
ñꢅ sꢚ ngoài biên cương ñưꢈc ñiꢉu ñꢅng vꢉ triꢉu ñình.
Cùng vꢏi viꢝc sꢁ dꢢng các quan lꢊi ngưꢇi Hán trꢋn giꢒ vùng biên cương, các vua
Đưꢇng ñã bꢎ nhiꢝm nhꢒng ngưꢇi có tài thuꢅc dân tꢅc ít ngưꢇi vào làm quan trong triꢉu và
nhiꢉu ngưꢇi ñưꢈc cꢁ làm tưꢏng, thưꢇng ñưꢈc gꢛi là "Phiên tưꢑng’'. Tuy nhiên, hꢛ không
ñưꢈc giao trách nhiꢝm thꢆng soái. Đꢆi vꢏi "Phiên tưꢑng" (tꢚc tưꢏng lãnh thuꢅc ngưꢇi dân
tꢅc thiꢂu sꢆ) mꢍc dù hꢛ trung dũng song toàn như A Sꢁ Na Đꢓ Nhĩ, Khiꢄt Mꢌt Hà Lꢕc...
nhưng nói chung là không ñꢂ cho hꢛ "ñưꢘc giꢈ chꢕc ñꢁi tưꢑng"; khi hꢛ ñi viꢘn chinh, triꢉu
ñình bao giꢇ cũng phái mꢅt ñꢊi thꢡn ñi kèm ñꢂ giꢒ vai trò thꢆng soái nhꢠm kiꢉm chꢄ hꢛ.
TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 5/2016
101
Như lúc A Sꢁ Na Đꢓ Nhĩ kéo quân ñánh Cao Xương thì Hꢡu Quân Tꢌp ñưꢈc cꢁ làm
nguyên soái; khi Khiꢄt Mꢌt Hà Lꢕc ñánh Cao Ly thì Lý Tích ñưꢈc cꢁ làm nguyên soái.
Mꢢc ñích cꢃa viꢝc làm này là nhꢠm hꢊn chꢄ tình trꢊng quân phiꢝt cát cꢚ có thꢂ xꢟy ra.
Nhưng ñꢄn nhꢒng năm sau niên hiꢝu Khai Nguyên, khi Lý Lâm Phꢃ lên làm Tꢂ tưꢏng,
do muꢆn cꢃng cꢆ ñꢀa vꢀ cꢃa mình nên ñã ñưa ra mꢅt chꢃ trương cho Đưꢇng Huyꢉn Tông là
dùng ngưꢇi Hꢗ ñꢂ làm thꢆng soái ngoài biên cương vꢏi lý do là "văn thꢉn vi tưꢑng dꢜ bꢒ
khiꢋp nhưꢘc" còn ngưꢇi Hꢗ dũng cꢟm thiꢝn chiꢄn, không có mꢆi quan hꢝ xã hꢅi phꢚc tꢊp ꢙ
Trung nguyên, cô lꢌp không bè cánh, không biꢄt Hán văn, so vꢏi ngưꢇi Hán thì càng ñáng
tin cꢌy hơn.Nhưng dꢢng ý thꢕc sꢕ cꢃa Lý Lâm Phꢃ là cꢐt ñꢚt con ñưꢇng các tưꢏng lĩnh
ngoài biên cương trꢙ vꢉ triꢉu ñình giꢒ chꢚc Tꢂ tưꢏng. Vì các tưꢏng ngưꢇi Hꢗ không có
trình ñꢅ văn hoá cho nên không thꢂ làm Tꢂ tưꢏng ñưꢈc. Trưꢏc khi Lý Lâm Phꢃ có kiꢄn
nghꢀ trên ñã có ngưꢇi vu cáo Tiꢄt ñꢅ sꢚ bꢆn trꢋn ꢙ Hà Tây là Vương Thꢜa Tꢕ muꢆn dꢕa
vào binh lꢕc cꢃa mình ñꢂ ñưa Thái tꢁ lên ngôi vꢀ hoàng ñꢄ. Đưꢇng Huyꢉn Tông vꢜa sꢈ hãi
vꢜa tꢚc giꢌn, không cꢡn tìm hiꢂu sꢕ thꢌt ra sao xuꢆng lꢝnh xꢁ tꢁ Vương Thꢜa Tꢕ và cꢟm
thꢋy nꢄu Tiꢄt ñꢅ sꢚ có mꢆi liên hꢝ vꢏi các vương công ñꢊi thꢡn thì rꢋt nguy hiꢂm, cho nên
khi nghe kiꢄn nghꢀ cꢃa Lý Lâm Phꢃ vua nhanh chóng tiꢄp nhꢌn. Nhà vua ñã lꢡn lưꢈt ñꢉ bꢊt
An Lꢅc Sơn (bꢆ là ngưꢇi Đꢅt Quyꢄt, mꢪ là ngưꢇi Hꢗ) là Tiꢄt ñꢅ sꢚ ꢙ Phꢊm Dương, Bình
Lư, Hà Đông; An Tư Thuꢌn (ngưꢇi Hꢗ) là Tiꢄt ñꢅ sꢚ ꢙ Hà Tây, Sóc Phương; Ca Thư Hàn
(bꢆ là ngưꢇi Đꢅt Quyꢄt, mꢪ là ngưꢇi Hꢗ) là Tiꢄt ñꢅ sꢚ ꢙ Lũng Hꢒu; Cao Tiên Chi (ngưꢇi
Cao Ly) làm Tiꢄt ñꢅ sꢚ ꢙ An Tây...
Vương triꢉu Đưꢇng có truyꢉn thꢆng trꢛng dꢢng các tưꢏng lĩnh ngưꢇi dân tꢅc thiꢂu sꢆ,
viꢝc sꢁ dꢢng ngưꢇi Hꢗ làm tưꢏng vꢏi vai trò thꢆng soái ꢙ ngoài biên cương thì ñây là lꢡn
ñꢡu tiên.
2.2.3. Sꢒ lưꢔng và ñꢁa bàn hoꢕt ñꢈng
Nꢄu như năm Cꢟnh Vân thꢚ hai ñꢇi vua Đưꢇng Duꢝ Tông (711) bꢐt ñꢡu dùng Hꢊ Bꢊt
Diên Tꢕ làm Tiꢄt ñꢅ sꢚ Hà Tây và bꢐt ñꢡu có chꢚc hàm "Tiꢋt ñꢄ sꢕ" thì các năm Khai
Nguyên, Thiên Bꢟo thꢇi Đưꢇng Huyꢉn Tông thì "Tiꢋt ñꢄ sꢕ" ñã trꢙ thành chꢄ ñꢅ quy ñꢀnh.
Nhꢒng năm ñꢡu niên hiꢝu Khai Nguyên (713ꢑ741) ñã ñꢍt 7 Tiꢄt ñꢅ sꢚ Hà Tây, Lũng
Tây, U Châu, Kiꢄm Nam, Sóc Phương, Hà Đông, Tĩnh Tây.
Năm Khai Nguyên 29 (741) chia Tĩnh Tây thành 2 Tiꢄt ñꢅ sꢚ là An Tây và Bꢐc Đình.
Năm Thiên Bꢟo (742) chia U châu thành 2 Tiꢄt ñꢅ sꢚ là Phꢊm Dương và Bình Lư. Đꢄn lúc
này ñã lꢌp tꢎng cꢅng 9 Tiꢄt ñꢅ sꢚ: An Tây, Bꢐc Đình, Hà Tây, Lũng Hꢒu, Sóc Phương, Hà
Đông, Phꢊm Dương, Bình Lư, Kiꢄm Nam.
102
TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ Hꢀ NỘI
Đꢗng thꢇi vùng duyên hꢟi Đông Nam ñꢍt 4 Kinh lưꢈc sꢚ là Lĩnh Nam (ñꢇi Túc Tông
năm Chí Đꢚc ñꢡu tiên, tꢚc năm 756 thăng làm Tiꢄt ñꢅ sꢚ), Trưꢇng Lꢊc, Đông Mâu, Đông
Lai. Như vꢌy, ñꢄn trưꢏc khi loꢊn An – Sꢁ nꢎ ra, sꢆ Tiꢄt ñꢅ sꢚ ñã tăng lên 10 ngưꢇi, ñóng
quân ꢙ các vùng biên trꢋn.
1. Sóc Phương tiꢋt ñꢄ sꢕ, trꢀ sꢙ ꢙ Linh Châu, có 2 Đꢅ hꢅ phꢃ là An Bꢐc và Thiꢉn Vu,
chꢄ ngꢕ Đꢅt Quyꢄt.
2. Hà Tây tiꢋt ñꢄ sꢕ, trꢀ sꢙ ꢙ Lương Châu, chꢍn ñưꢇng qua lꢊi giꢒa Thꢎ Phiên và Đꢅt
Quyꢄt.
3. Hà Đông tiꢋt ñꢄ sꢕ, trꢀ sꢙ ꢙ Thái Nguyên vꢏi Sóc Phương tꢊo thành thꢄ ꢧ dꢆc,
phòng ngꢕ Đꢅt Quyꢄt và Hꢗi Hꢅt.
4. Lũng Hꢈu tiꢋt ñꢄ sꢕ, trꢀ sꢙ ꢙ Thiꢝn Châu, khꢆng chꢄ Thꢎ Phiên.
5. An Tây tiꢋt ñꢄ sꢕ, trꢀ sꢙ ꢙ An Tây Đô hꢅ phꢃ, cai quꢟn các tiꢂu quꢆc ꢙ Tây Vꢕc.
6. Bꢅc Đình tiꢋt ñꢄ sꢕ, trꢀ sꢙ ꢙ Bꢐc Đình Đꢅ hꢅ phꢃ, phòng ngꢕ các bꢅ lꢊc Đꢅt Quyꢄt.
7. Phꢁm Dương tiꢋt ñꢄ sꢕ, trꢀ sꢙ ꢙ U Châu, khꢆng chꢄ các bꢅ lꢊc Hꢉ, Khiꢄt Đan.
8. Bình Lư tiꢋt ñꢄ sꢕ, trꢀ sꢙ ꢙ Doanh Châu, gꢗm cꢟ An Đông Đô hꢅ phꢃ, trꢋn ngꢕ các
bꢅ lꢊc Mꢊt Hꢊt.
9. Kiꢋm Nam tiꢋt ñꢄ sꢕ, trꢀ sꢙ ꢙ Ích Châu, ngăn chꢍn Thꢎ Phiên ꢙ phía Tây, phꢃ dꢢ
Man Di ꢙ phía Nam.
10. Lĩnh Nam tiꢋt ñꢄ sꢕ, trꢀ sꢙ ꢙ Quꢟng Châu, gꢗm cꢟ An Nam Đô hꢅ phꢃ, ràng buꢅc
các tiꢂu quꢆc ꢙ Nam Hꢟi.
Sau loꢊn An ꢑ Sꢁ, sꢆ lưꢈng Tiꢄt ñꢅ sꢚ không ngꢜng tăng lên và phꢊm vi lúc này ñã mꢙ
rꢅng hơn là cꢟ trong nꢅi ñꢀa. Ưꢏc tính thꢇi kỳ này có khoꢟng 47 tiꢄt ñꢅ sꢚ, hình thành nên
cꢢc diꢝn Phiên trꢋn [9].
2.2.4. Thꢇ lꢌc và cơ chꢇ
• Thꢋ lꢊc
Tiꢄt ñꢅ sꢚ ñꢚng ñꢡu trông coi các trꢋncó quy mô khác nhau: ñꢀa phương lꢏn có khoꢟng
10 châu, vùng nhꢤ 2, 3 châu. Lúc ñꢡu Tiꢄt ñꢅ sꢚ nꢐm quân quyꢉn, còn công viꢝc tài chính
các châu ñꢉu do triꢉu ñình cꢁ quan khác ñꢄn quꢟn lý. Nhưng sau ñó, ñꢍc biꢝt là khi sꢁ
dꢢng các phiên tưꢏng ngưꢇi Hꢗ thì Tiꢄt ñꢅ sꢚ lꢊi có quyꢉn lꢕc rꢋt lꢏn, nꢐm giꢒ cꢟ công
viꢝc quân sꢕ, dân sꢕ và tài chính ꢙ khu vꢕc mà mình cai quꢟn. Thꢚ sꢁ cꢃa các châu cũng
ñꢉu dưꢏi quyꢉn Tiꢄt ñꢅ sꢚ.Tꢜ sau loꢊn An – Sꢁ, thꢄ lꢕc cꢃa các Tiꢄt ñꢅ sꢚ càng lꢏn mꢊnh.
Khu vꢕc Tiꢄt ñꢅ sꢚ cai quꢟn, chính phꢃ Trung ương nhà Đưꢇng không thꢂ bꢎ nhiꢝm, cách
TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 5/2016
103
chꢚc quan lꢊi, không trưng thu nꢎi thuꢄ má, cũng không ñiꢉu ñꢅng ñưꢈc quân ñꢅi. "Viꢌc cꢛ
ngưꢀi trông coi và viꢌc tài chính ñưꢘc tꢊ chꢃ nên ñã hình thành nên phiên trꢆn" [10].
Thông thưꢇng, mꢅt ngưꢇi kiêm nhiꢝm Tiꢄt ñꢅ sꢚ hai, ba trꢋn.An Lꢅc Sơn dꢕa vào bꢟn
thân làm Tiꢄt ñꢅ sꢚ ba trꢋn ñꢂ làm loꢊn. An Lꢅc Sơn ñã ñưꢈc kiêm nhiꢝm Tiꢄt ñꢅ sꢚ cꢃa cꢟ
ba vùng Bình Lư (nay là Triꢉu Dương, tꢦnh Liêu Ninh), Phꢊm Dương (nay là Bꢐc Kinh),
Hà Đông (nay là vùng Tây Nam thành phꢆ Thái Nguyên, tꢦnh Sơn Tây) và chꢚc Thái
Phꢤng Sꢚ Trí Sꢚ ñꢊo Hà Bꢐc, thꢆng lĩnh 18 vꢊn ñꢊi binh trong tꢎng sꢆ hơn 40 vꢊn quân cꢟ
nưꢏc, khꢆng chꢄ cꢟ mꢅt vùng ñꢋt rꢅng lꢏn, bao gꢗm các tꢦnh Sơn Tây, Hà Bꢐc, Bꢐc Kinh,
Thiên Tân và miꢉn Tây tꢦnh Liêu Ninh ngày nay.
Sau "loꢊn An – Sꢁ", ñꢂ ñꢉ phòng quân phꢟn loꢊn tꢋn công, chꢄ ñꢅ Tiꢄt ñꢅ sꢚ mꢙ rꢅng
vꢉ nꢅi ñꢀa, ꢙ nhꢒng châu quan trꢛng lꢌp Tiꢄt ñꢅ sꢚ chꢦ huy quân sꢕ cꢟ mꢋy châu. Các
châu không quan trꢛng lꢐm thì lꢌp Phòng ngꢕ sꢚ hoꢍc Đoàn luyꢝn sꢚ ñꢂ giꢒ nhꢒng nơi
hiꢂm yꢄu.
− Vꢖ mꢔt kinh tꢋ, các Tiꢄt ñꢅ sꢚ nꢐm quyꢉn thu tô thuꢄ ꢙ vùng mình cai quꢟn, "viꢌc tài
chính ñưꢘc tꢊ chꢃ", bóc lꢅt nꢍng nꢉ sꢚc lao dꢀch cꢃa binh lính và nhân dân vùng mình cai
quꢟn và ngày càng trꢙ nên giàu có. Hàng năm, các Tiꢄt ñꢅ sꢚ thưꢇng dâng lên triꢉu ñình
nhiꢉu tù binh, nhꢒng loài thú quý hiꢄm và ñꢗ chơi ñꢐt giá...
Các Tiꢄt ñꢅ sꢚ còn tăng cưꢇng mꢆi liên hꢝ vꢏi nhꢒng ñꢀa chꢃ, cưꢇng hào tꢊi ñꢀa
phương mình cai quꢟn ñꢂ ngày càng giàu có. Các chꢃ ñiꢉn trang các nơi cũng tìm cách dꢕa
vào các phiên trꢋn ñꢂ cꢃng cꢆ quyꢉn thꢆng trꢀ phong kiꢄn cꢃa hꢛ ꢙ ñiꢉn trang, vì thꢄ thꢄ
lꢕc cꢃa các Tiꢄt ñꢅ sꢚ ngày càng mꢙ rꢅng.
− Vꢖ quân sꢊ: các Tiꢄt ñꢅ sꢚ tìm mꢛi cách ñꢂ cꢃng cꢆ lꢕc lưꢈng quân sꢕ cꢃa mình
ngày càng mꢊnh. Đꢍc biꢝt khi chính sách mꢅ binh ñưꢈc thi hành rꢅng rãi thì binh lꢕc cꢃa
các Tiꢄt ñꢅ sꢚ ngoài biên trꢋn luôn luôn ñưꢈc tăng cưꢇng, trong khi quân ñꢅi chung quanh
kinh ñô thì lꢊi ngày càng giꢟm bꢏt. Có ngưꢇi thꢆng kê vào nhꢒng năm niên hiꢝu Thiên
Bꢟo, binh lꢕc ꢙ vùng biên trꢋn có khoꢟng 49 vꢊn, còn Quꢐc Kꢨ (lính mꢅ chuyên nghiꢝp)
do triꢉu ñình Trung ương cꢃa nhà Đưꢇng trꢕc tiꢄp khꢆng chꢄ tꢊi kinh thành và ꢙ các châu
chꢦ có hơn 8 vꢊn ngưꢇi.
• Cơ chꢋ
Tiꢄt ñꢅ sꢚ là mꢅt chꢚc quan do vua lꢌp ra và ñã trꢙ thành mꢅt chꢄ ñꢅ nhꢋt ñꢀnh trong
chꢄ ñꢅ chính trꢀ cꢃa Trung Quꢆc thꢇi Đưꢇng. Lúc ñꢡu, chꢚc quan này do nhà vua ñꢍt ra và
cꢐt cꢁ ngưꢇi ñꢄn kiêm nhiꢝm.
Sau loꢊn An – Sꢁ, các Tiꢄt ñꢅ sꢚ mꢊnh lên và hình thành cꢢc diꢝn Phiên trꢋn. Lúc này,
các Tiꢄt ñꢅ sꢚ "mꢔc dù xưng là phiên thꢉn, nhưng thꢝt ra không phꢏi là bꢖ tôi cꢃa vua, vꢖ
104
TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ Hꢀ NỘI
các mꢔt chính trꢒ, quân sꢊ, kinh tꢋ, hꢂ còn nꢅm thꢊc quyꢖn rꢆt lꢑn, hơn nꢈa, ngôi vꢒ cꢃa hꢂ
lꢁi ñưꢘc cha truyꢖn con nꢗi, hoꢔc truyꢖn giꢈa anh em vꢑi nhau; cũng có nhꢈng ngưꢀi
ñưꢘc bꢄ hꢁ ñꢖ cꢛ tꢊ xưng là "Lưu Hꢝu", sau ñó, hꢂ rúng ép vương triꢖu nhà Đưꢀng phꢏi
nhìn nhꢝn"[11].
Như vꢌy, các Tiꢄt ñꢅ sꢚ cũng áp dꢢng chꢄ ñꢅ "cha truyꢖn con nꢗi". Hꢛ chꢄt ñi, ñꢋt ñai
truyꢉn lꢊi cho con cháu, cha chꢄt con nꢐm binh quyꢉn, tưꢏng chꢄt bꢅ hꢊ lên thay, gꢛi là
Tiꢄt Đꢅ Lưu Hꢌu, cũng tꢕ xưng là Quan Sát Lưu Hꢌu, công viꢝc xong phꢡn nhiꢉu do triꢉu
ñình Trung ương công nhꢌn.
An Khánh Tꢕ, Sꢁ Tư Minh vꢆn là con và bꢅ tưꢏng cꢃa An Lꢅc Sơn nhưng sau ñó
cũng ñꢉu ñã nꢐm quyꢉn Tiꢄt ñꢅ sꢚ.
Hay như Lý Chính ñꢊi tưꢏng trꢋn Tri Thanh (còn gꢛi là Bình Lư, nay là Ích Đô, Sơn
Đông) ñã ñuꢎi Tiꢄt ñꢅ sꢚ Hꢡu Hy Dꢌt. Nhà Đưꢇng lꢊi phong cho làm Tiꢄt ñꢅ sꢚ Thương
Trꢀ khu Sơn Đông, cha truyꢉn con nꢆi bꢆn ngưꢇi ñꢄn ba ñꢇi.
Năm 809, Vương Sĩ Trân, Tiꢄt ñꢅ sꢚ Thành Đꢚc chꢄt, con là Thꢜa Tông tꢕ giꢒ chꢚc.
Hiꢄn Tông cꢁ hoꢊn quan Thꢎ Đꢅt Thꢜa Thôi ñưa quân ñánh nhưng không thꢐng, ñành phꢟi
thoꢟ hiꢝp thꢜa nhꢌn Thꢜa Tông làm chꢚc vꢢ ñó.
Năm 812, Diên Lý An, Tiꢄt ñꢅ sꢚ Nguꢨ Bꢊo chꢄt, con là Tùng Luyꢝn còn nhꢤ lên kꢄ
vꢀ, quân ñꢅi lꢌp Điꢉn Hưng làm ñꢊi tưꢏng.
Đꢍc biꢝt là trong và sau loꢊn An – Sꢁ, các Tiꢄt ñꢅ sꢚ ñã áp dꢢng triꢝt ñꢂ chꢄ ñꢅ Tiꢄt
Đꢅ Lưu Hꢌu, dꢞn ñꢄn cꢢc diꢝn con giꢄt cha, bꢅ hꢊ giꢄt tưꢏng ñꢂ tranh giành quyꢉn lꢕc, gây
mâu thuꢞn trꢡm trꢛng trong hàng ngũ các thꢄ lꢕc phiên trꢋn cát cꢚ.
2.3. Tác ñꢈng cꢏa chꢇ ñꢈ Tiꢇt ñꢈ sꢉ ñꢒi vꢖi nhà Đưꢊng
Ra ñꢇi xuꢋt phát tꢜ nhu cꢡu ñꢟm bꢟo lꢈi ích kinh tꢄ cũng như chính trꢀ cꢃa chính
quyꢉn phong kiꢄn Trung ương, sꢕ hình thành, phát triꢂn cꢃa chꢄ ñꢅ Tiꢄt ñꢅ sꢚ ñã tác ñꢅng
nhiꢉu mꢍt ñꢄn quá trình phát triꢂn cũng như suy vong cꢃa triꢉu ñꢊi nhà Đưꢇng.
Thꢚ nhꢋt, các viên quan Tiꢄt ñꢅ sꢚ trꢋn giꢒ các châu, nꢐm giꢒ binh mã ñꢊi quyꢉn, cai
quꢟn chung mꢅt vùng ñã góp phꢡn gìn giꢒ sꢕ ꢎn ñꢀnh ꢙ vùng biên cương, ngăn chꢍn sꢕ
quꢋy phá cꢃa các dân tꢅc thiꢂu sꢆ và nhꢒng nưꢏc nhꢤ xung quanh. Binh uy cꢃa nhà Đưꢇng
lꢊi vang lꢜng khꢐp trong ngoài. Chꢫng hꢊn, Huyꢉn Tông ñꢍt U Châu Tiꢄt ñꢅ sꢚ, thꢆng lĩnh
cꢟ 6 châu U, Dꢀch, Bình, Quy, Đán, Yên, khꢆng chꢄ mꢊn Tây Bꢐc. Đꢅt Quyꢄt, Thꢎ Phiên,
Khiꢄt Đan tuy mꢋy lꢡn quꢋy rꢆi vùng biên nhưng rꢆt cuꢅc không dám thâm nhꢌp, lꢊi
thưꢇng bꢀ Tiꢄt ñꢅ sꢚ ñánh lui.
Sꢕ ꢎn ñꢀnh vꢉ chính trꢀ là tiꢉn ñꢉ quan trꢛng góp phꢡn giúp cho sꢕ phát triꢂn kinh tꢄ,
giao lưu buôn bán trên con ñưꢇng tơ lꢢa ñưꢈc thông suꢆt, ñem lꢊi nhꢒng lꢈi ích kinh tꢄ to
TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 5/2016
105
lꢏn cho triꢉu ñꢊi nhà Đưꢇng. Thành Trưꢇng An vꢆn là nơi xuꢋt phát cꢃa con ñưꢇng tơ lꢢa,
"ñưꢈc xem là khu vꢕc giàu có nhꢋt thiên hꢊ, không ñâu sánh bꢠng" [12]. Trên con ñưꢇng
thương mꢊi quꢆc tꢄ ñó, ngưꢇi ta không chꢦ buôn bán vꢟi lꢢa, gꢋm vóc, hương liꢝu cꢃa
Trung Quꢆc ñꢄn vꢏi các nưꢏc phương Tây mà còn diꢘn ra sꢕ giao lưu văn hoá giꢒa các
quꢆc gia vꢏi nhau.
Cũng có nhꢒng viên quan Tiꢄt ñꢅ sꢚ trong quá trình ñóng quân tꢊi vùng biên cương
chú trꢛng chăm lo ñꢇi sꢆng cho nhân dân, phát triꢂn kinh tꢄ tꢊi ñꢀa phương. Thꢇi Đưꢇng
Huyꢉn Tông, Tiꢄt ñꢅ sꢚ Lũng Tꢟ "lâu nay giàu có ñꢕng ñꢉu thiên hꢁ, cai trꢒ mꢄt khoꢏng
ñꢆt tꢇ An Viꢜn ñꢋn tꢝn Đưꢀng Cꢏnh dài 12 ngàn dꢔm, xóm làng nꢗi tiꢋp, nông nghiꢌp phát
triꢚn" [13].
Thꢚ hai, bên cꢊnh nhꢒng tác ñꢅng tích cꢕc, sꢕ tꢗn tꢊi, phát triꢂn cꢃa chꢄ ñꢅ Tiꢄt ñꢅ sꢚ
ñã tꢜng bưꢏc trꢙ thành mꢆi nguy cơ ñe doꢊ ñꢄn cꢢc diꢝn chính trꢀ cꢃa vương triꢉu nhà
Đưꢇng. Điꢉu này ñưꢈc lý giꢟi bꢙi sꢕ lꢏn mꢊnh không ngꢜng cꢃa các Tiꢄt ñꢅ sꢚ cꢟ vꢉ thꢄ
lꢕc kinh tꢄ lꢞn quân sꢕ.
Đꢇi Hiꢄn Tông, Tiꢄt ñꢅ sꢚ Tuyên Vũ quân (huyꢝn Khai Phong, Hà Nam) là Hàn
Hoꢠng vào triꢉu, dâng ngꢕa 3000 con, lꢢa 5000 tꢋm, hàng lꢢa vꢍt 3 vꢊn tꢋm, các ñꢗ vꢌt
bꢠng vàng bꢊc 1000 cái. Lꢊi còn dâng lꢢa 25 vꢊn tꢋm, trꢗi 3 vꢊn tꢋm, ñꢗ vꢌt bꢠng bꢊc 270
cái. Chuꢗng ngꢕa và kho nhà Tuyên Vũ hãy còn lꢊi hơn 100 vꢊn quan tiꢉn, hơn 100 vꢊn
tꢋm lꢢa, 7000 ngꢕa, 300 vꢊn hꢅc lương [14].
Thꢇi Đưꢇng Huyꢉn Tông, quan Tiꢄt ñꢅ sꢚ Sóc Phương là Ngưu Tiên Khách khai man
các công lao "tiêu dùng có tiꢋt ñꢄ, chăm chꢞ làm viꢌc, kho ñꢐn ñꢉy, khí giꢑi sáng và sꢅc"
ñưꢈc phong làm Tꢂ tưꢏng trong triꢉu. Các Tiꢄt ñꢅ sꢚ khác cũng bꢐt chưꢏc lꢆi Ngưu Tiên
Khách, cưꢖng bꢐt các thú tꢆt ñem nꢅp tài vꢌt cꢃa mình, gꢁi vào kho quân, ban ngày thì làm
viꢝc lao khꢎ như trâu ngꢕa, ñêm ñꢄn bꢀ nhꢆt vào chꢓ kín, lꢆi ꢋy làm cho quân lính ñi thú bꢀ
bꢝnh chꢄt, tiꢉn cꢃa tꢀch thu làm cꢃa công, chꢦ có mꢅt hay hai phꢡn mưꢇi các lính thú ñưꢈc
sꢆng sót vꢉ nhà.
Vꢏi thꢄ lꢕc ngày càng mꢊnh, các Tiꢄt ñꢅ sꢚ dꢡn trꢙ thành nhꢒng "ông vua bán ñꢅc
lꢌp", hình thành các Phiên trꢋn, có âm mưu và hành ñꢅng chꢆng ñꢆi lꢊi triꢉu ñình Trung
ương. Đꢍc biꢝt, khi hꢛ có nhꢒng mꢆi quan hꢝ mꢌt thiꢄt vꢏi nhꢒng thꢄ lꢕc khác trong bàn
cꢇ chính trꢀ thꢇi ñó, cꢢ thꢂ là sꢕ liên hꢝ giꢒa Tiꢄt ñꢅ sꢚ và các hoꢊn quan trong triꢉu ñình
nhà Đưꢇng thꢇi Đưꢇng Huyꢉn Tông. Tiêu biꢂu nhꢋt phꢟi kꢂ ñꢄn An Lꢅc Sơn tiꢄt ñꢅ sꢚ có
các mꢆi quan hꢝ vꢏi Lý Lâm Phꢃ, Dương Quꢆc Trung, Cao Lꢕc Sĩ. Dꢕa vào ưu thꢄ nꢐm
giꢒ ba trꢋn, An Lꢅc Sơn và Sꢁ Tư Minh ñã nꢎi dꢌy bꢊo loꢊn, gây nên cuꢅc loꢊn An – Sꢁ,
ñꢂ lꢊi nhꢒng tác ñꢅng mꢊnh mꢔ ñꢆi vꢏi sꢕ thꢆng trꢀ và tꢗn tꢊi cꢃa vương triꢉu nhà Đưꢇng.
106
TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ Hꢀ NỘI
Đꢂ ñàn áp cuꢅc nꢎi dꢌy cꢃa An Lꢅc Sơn, triꢉu ñình huy ñꢅng sꢕ tham gia cꢃa các Tiꢄt
ñꢅ sꢚ khác. Bꢙi vꢌy, sau loꢊn An – Sꢁ, Tiꢄt ñꢅ sꢚ ngày càng tăng mꢊnh cꢟ vꢉ sꢆ lưꢈng và
thꢄ lꢕc. Chính các Tiꢄt ñꢅ sꢚ vꢏi nhꢒng âm mưu chính trꢀ cꢃa mình ñã làm cho tình hình
chính trꢀ ꢑ xã hꢅi cuꢆi thꢇi Đưꢇng trꢙ nên hꢓn loꢊn, như: hoꢊn quan chuyên quyꢉn, quan lꢊi
mâu thuꢞn, kinh tꢄ miꢉn Bꢐc bꢀ tàn phá nꢍng nꢉ, ñưa tꢏi sꢕ chuyꢂn dꢀch trꢛng tâm kinh tꢄ
xuꢆng phía Nam; nꢅi chiꢄn giꢒa triꢉu ñình Trung ương và phiên trꢋn; khꢙi nghĩa nông dân
diꢘn ra mꢊnh mꢔ; sꢕ chꢆng ñꢆi cꢃa các bꢅ tꢅc xung quanh và các vùng ñꢋt phiên thuꢅc...
Tꢋt cꢟ ñã làm cho sꢕ thꢆng trꢀ cꢃa nhà Đưꢇng lung lay ñꢄn tꢌn gꢆc rꢘ. Nguyên nhân cꢃa
nhꢒng vꢋn ñꢉ trên chính là tꢜ sꢕ lꢤng lꢬo trong chính sách cai trꢀ cꢃa chính quyꢉn Trung
ương, là hꢝ quꢟ tꢋt yꢄu khi các vꢀ vua lơ là viꢝc triꢉu chính ñi vào con ñưꢇng ăn chơi sa ñoꢊ.
3. KꢗT LUꢘN
Trung Quꢆc là mꢅt quꢆc gia phong kiꢄn ñiꢂn hình vꢉ viꢝc tꢎ chꢚc hꢝ thꢆng chính trꢀ
quy cꢃ, chꢍt chꢔ tꢜ Trung ương ñꢄn ñꢀa phương, trꢙ thành khuôn mꢞu cho các nưꢏc khác
noi theo trong mꢅt thꢇi kỳ lꢀch sꢁ nhꢋt ñꢀnh. Song bꢟn thân mꢓi cách thꢚc tꢎ chꢚc chính
quyꢉn lꢊi chꢚa ñꢕng nhꢒng ñiꢉu hꢊn chꢄ nhꢋt ñꢀnh và hiꢝn thꢕc lꢀch sꢁ ñã minh chꢚng cho
ñiꢉu này.
Tiꢄt ñꢅ sꢚ không chꢦ làm cho ánh hào quang cꢃa nhà Đưꢇng phꢟi lꢢi tꢐt mà còn làm
cho mꢅt quꢆc gia thꢆng nhꢋt phꢟi chia năm, xꢬ mưꢇi. Đꢂ rꢗi, theo lꢔ tꢕ nhiên, chia rꢔ rꢗi
lꢊi thꢆng nhꢋt, vꢏi sꢕ ra ñꢇi cꢃa mꢅt vương triꢉu mꢏi – Bꢐc Tꢆng, ñánh dꢋu mꢅt bưꢏc phát
triꢂn mꢏi cꢃa lꢀch sꢁ phong kiꢄn Trung Quꢆc cùng vꢏi sꢕ dꢀch chuyꢂn trung tâm kinh tꢄ,
văn hoá cꢃa ñꢋt nưꢏc xuꢆng phía Nam.
Nhꢒng tác ñꢅng cꢃa chꢄ ñꢅ Tiꢄt ñꢅ sꢚ ñꢆi vꢏi chính quyꢉn phong kiꢄn Trung ương
thꢇi Đưꢇng ñã ñꢂ lꢊi nhꢒng bài hꢛc kinh nghiꢝm quan trꢛng cho các vương triꢉu sau ñó vꢉ
viꢝc tꢎ chꢚc phòng thꢃ, cai quꢟn vùng biên cương ñꢋt nưꢏc.
TÀI LIꢙU THAM KHꢚO
1. Hꢛc viꢝn quân sꢕ cꢋp cao (1992), Lꢒch sꢛ Trung Quꢗc tóm tꢅt tꢇ thưꢘng cꢎ ñꢋn thꢀi kỳ Năm
ñꢀi Mưꢀi nưꢑc, Hà Nꢅi, tr. 141.
2. Nguyꢘn Minh Mꢞn, Hoàng Văn Viꢝt (2007), Con ñưꢀng tơ lꢐa – quá khꢕ và tương lai, Nxb
Giáo dꢢc, Hà Nꢅi, tr. 80.
3. Vương Vân Ngũ ñꢁi tꢇ ñiꢚn, Wei Tung Book Store, 106, Wellington st. 3RD FL, Hong Kong,
1968, tr. 1332.
4. Tꢇ ñiꢚn Tꢇ Hꢏi, xuꢋt bꢟn năm Dân quꢆc thꢚ 36, tr. 1018.
5. Trꢡn Văn Chánh, Nguyꢘn Hꢒu Tài, Huỳnh Quang Vinh, (2006), Tꢇ ñiꢚn lꢒch sꢛ Trung Hoa,
Nxb Thanh niên, Hà Nꢅi, tr. 130.
TẠP CHÍ KHOA HỌC − SỐ 5/2016
107
6. Thái Hoàng (1983), Quan chꢋ ꢓ Binh chꢋ ꢓ Khoa cꢛ các triꢖu ñꢁi Trung Quꢗc, Nxb Đꢊi hꢛc
Sư phꢊm Hà Nꢅi, Hà Nꢅi, tr. 66.
7. Michael Dilon (1979), Dictionary of Chinese history, Frank Cass, London, tr. 173.
8. Tꢇ ñiꢚn Tꢇ Hꢏi, sñd, tr. 1018.
9. Chu Phát Tăng, Trꢡn Long Đào, Lê Cát Tưꢇng (2001), Tꢇ ñiꢚn lꢒch sꢛ chꢋ ñꢄ chính trꢒ
Trung Quꢗc, Nxb Trꢬ, TP. Hꢗ Chí Minh, tr. 291.
10. Tꢇ ñiꢚn Tꢇ Hꢏi, sñd, tr. 1018.
11. Cát Kiꢄm Hùng (chꢃ biên) (2005), Bưꢑc ñꢉu thꢒnh suy cꢃa các triꢖu ñꢁi phong kiꢋn Trung
Quꢗc, (Tꢝp 2: Nhà Đưꢀng, Lưꢟng Tꢗng, Nguyên), Nxb Văn hoá Thông tin, Hà Nꢅi, tr. 218.
12. Con ñưꢀng tơ lꢐa – quá khꢕ và tương lai, sñd, tr. 80.
13. Ngô Nguyên Phi (1997), Nhân vꢝt Tuỳ ꢓ Đưꢀng, Tꢌp 2, Nxb Văn hꢛc, Hà Nꢅi, tr. 219.
14. Trꢡn Văn Giáp (1955), Lꢒch sꢛ Trung Quꢗc tꢇ thưꢘng cꢎ ñꢋn trưꢑc Nha phiꢋn chiꢋn tranh,
Khu hꢛc xá Trung ương, Hà Nꢅi, tr. 37.
THE JIEDUSHI REGIME OF THE TANG DYNASTY
(618 – 907)
Abstract: Originally set up to expand territory, counter external threats and ensure the
flow of silk road trade routes via Western countries, Kings of Tang Dynasty (618ꢓ907)
had ordained a title ꢓ named the Jiedushi (Tiet do su). The Jiedushi had enormous power
including the ability to maintain their own armies, collect taxes and supervise their
subordinates. Gradually, the Jiedushi increased in both quantity and power aiming to
prepare for their political intrigue. An Lushan and the An ꢓ Shi Rebellion (755) were
famous early examples that abruptly ended the golden age of the Tang Dynasty.
Keywords: Jiedushi, Tang Dynasty.
12 trang
21/04/2022
780
Bạn đang xem tài liệu "Chế độ tiết độ sứ thời Đường (618-907)", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- che_do_tiet_do_su_thoi_duong_618_907.pdf
