Chất lượng sống của người cao tuổi ở nội thành thành phố Hồ Chí Minh (Nghiên cứu tại Phường 5, Quận 10)

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (266) 2020

34

CHẤT LƢỢNG SỐNG CỦA NGƢỜI CAO TUỔI

Ở NỘI THÀNH THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

(N ứu tại ƣ 5 u )

NGUYỄN THỊ CÚC TRÂM^*

TRẦN ĐAN TÂM^**

m s t t s n t n t n v v t t n o tu p n n n s n

t n t t i vớ n i cao tu i. Thành ph Hồ Chí Minh (TPHCM)

với dân s ôn v tỷ l n t n k n n , n ên ứu về an sinh xã h i

n un v ặc bi t n m n ý n ĩ t c tiễn. D a trên nghiên cứu

ịn t n t ị n p ng 15, qu n 10, TPH M n m 2020 v kết h p phân

tích m t s các tài li u thứ c p k , v ết p n t ụ thể ơn m t s th c

tr n l ên qu n ến ch t l ng s ng củ n i cao tu i t i TPHCM. Kết qu

nghiên cứu cho th y, n i cao tu i t i qu n n i thành TPHCM khá hài lòng về

ch t l ng s ng của b n thân. Mứ lòn i vớ i s ng tinh th n, v t

ch t có s khác nhau giữa các nhóm mức s ng, tình tr ng sức khỏe v n n l c

t chủ về kinh tế củ n i cao tu i.

Từ khóa: chất lượng sống, người cao tuổi, già hóa, an sinh xã hội

Nh n bài ngày: 1/10/2020; v o ên t p: 2/10/2020; ph n bi n: 7/10/2020;

duy t n : 24/10/2020

1. DẪN NHẬP

những đặc trưng của quá trình già hóa

dân số diễn ra tại Việt Nam; phân tích

biến đổi đời sống gia đ nh mà chủ yếu

là cơ cấu hộ gia đ nh; chi ti u y tế và

một số vấn đề li n quan đến lao động

việc làm và an sinh xã hội của người

cao tuổi ở Việt Nam. Báo cáo trình

bày quá trình già hóa dân số và

những thách thức mà Nhà nước cần

có kế hoạch để đảm bảo an sinh cho

người cao tuổi (ii) Điều tra về người

cao tuổi Việt Nam (VNAS) năm 2011,

cuộc điều tra quy m có tính đại diện

quốc gia đầu tiên ở Việt Nam. Các

nhóm th ng tin được thu th p gồm:

các thông tin cá nhân; thông tin về đời

Trong bối cảnh già hóa dân số diễn ra

nhanh tại Việt Nam cũng như nhiều

nước khác trên thế giới, việc nghiên

cứu chất lượng sống của người cao

tuổi có ý nghĩa thực tiễn và cấp thiết

Hai c ng tr nh nổi t nghi n cứu về

người cao tuổi: (i) Báo cáo của Quỹ

Dân số Liên hợp quốc về “Già hóa

dân số và người cao tuổi ở Việt Nam-

thực trạng dự báo và một số khuyến

nghị chính sách” Báo cáo dựa vào số

liệu của Tổng cục Thống kê phân tích

*, ** Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ

NGUYỄN THỊ CÚC TRÂM - TRẦN ĐAN TÂM – CHẤT LƯỢNG SỐNG CỦA NGƯỜI…

35

sống gia đ nh và th ng tin về quan hệ qu n 10, bài viết tìm hiểu về chất

lượng sống của người cao tuổi tại

qu n nội thành TPHCM từ “nh n thức”

của chính những người cao tuổi với

cách tiếp c n này “chính quyền thành

phố có thể sử dụng lối tiếp c n từ phía

cảm nh n chủ quan của người dân để

soi rọi và kiểm tra lại hiệu quả thực

thụ của các chính sách đ thị và các

lĩnh vực phúc lợi ở đ thị” (Trần Hữu

Quang, 2011).

cộng đồng xã hội của người cao tuổi.

Kết quả phân tích được chia theo bốn

nội dung: các đặc điểm inh tế và xã

hội; các đặc điểm về sức hỏe, chăm

sóc sức khỏe và tiếp c n các dịch vụ y

tế; việc tiếp c n với các quyền lợi và

quyền pháp lý dựa theo lu t và chính

sách Việt Nam; vai tr của người cao

tuổi trong gia đ nh, cộng đồng và xã

hội C ng tr nh đã hái quát các vấn

đề kinh tế, xã hội, sức khỏe và tiếp

c n các quyền của người cao tuổi.

Mặc dù kết quả định lượng được trích

dẫn trong nhiều các nghiên cứu, song

nghiên cứu công trình khuyến cáo

“cần tiến hành các nghi n cứu định

tính để hai thác sâu ản chất và đề

xuất giải pháp phù hợp cho một hiện

tượng cụ thể”

2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƢƠNG

PHÁP NGHIÊN CỨU

2. . Cơ sở lý thuyết

Theo pháp lu t Việt Nam, người cao

tuổi là công dân Việt Nam từ đủ 60

tuổi trở lên (Điều 2 Lu t Người cao

tuổi 2009).

Về ch t l ng s ng, theo Tổ chức Y

tế Thế giới (WHO) (1995) là nh n thức

Các nghiên cứu khác chủ yếu phân của cá nhân (individual’s perception) về

tích theo từng vấn đề, như già hóa vị trí của họ trong cuộc sống, trong bối

dân số, sức khỏe của người cao tuổi, cảnh văn hóa và hệ thống giá trị mà

sắp xếp đời sống gia đ nh, m h nh họ sống và li n quan đến mục tiêu, kỳ

chăm sóc người cao tuổi… và chủ yếu vọng, tiêu chuẩn và mối quan tâm của

phân tích tình hình chung của cả họ Theo đó, những ti u chí đo lường

nước hoặc của một số địa bàn.

chất lượng sống như sự hài lòng với

sức khỏe thể chất, trạng thái tâm lý,

mức độ độc l p, mối quan hệ xã hội,

niềm tin cá nhân và mối quan hệ của

họ với các đặc điểm nổi b t của môi

trường.

Theo kết quả cuộc Tổng điều tra dân

số và nhà ở năm 2019, số lượng

người cao tuổi ở TPHCM khoảng

841 000 người, tương đương 9,35%

tổng dân số toàn Thành phố (Ủy ban

Nhân dân TPHCM, 2019). Song song Chất lượng sống người cao tuổi Việt

đó tỷ lệ dân số cao tuổi ở TPHCM Nam ở vị trí 41/96 quốc gia. Chỉ số

tăng há nhanh nhưng chưa có nhiều đánh giá chất lượng sống người cao

các nghiên cứu về chất lượng sống tuổi (Global AgeWatch Index 2015) –

của nhóm người cao tuổi này Tr n cơ là chỉ số được xây dựng bởi Quỹ Dân

sở dữ liệu của cuộc khảo sát do tác số Liên hiệp quốc (UNFPA) và Tổ

giả thực hiện năm 2020 tại phường 15, chức V n động quyền lợi cho người

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (266) 2020

36

cao tuổi (HelpAge International) dựa trong sinh hoạt; (2) Khía cạnh sức

vào tình trạng kinh tế và xã hội của hỏe thể chất; (3) Khía cạnh kinh tế;

người cao tuổi. Global AgeWatch

Index 2015 đưa ra tổng cộng 13 chỉ số

để đánh giá chất lượng sống của

người cao tuổi thuộc 4 lĩnh vực: (1)

bảo đảm thu nh p; (2) tình trạng sức

khỏe; (3) năng lực của người cao tuổi

và (4) m i trường sống Đây là những

chỉ số rất có ý nghĩa trong nghi n cứu

chất lượng sống của người cao tuổi.

(4) Khía cạnh khả năng lao động; (5)

Khía cạnh m i trường sống và (6)

Khía cạnh tín ngưỡng tâm linh Đây là

bộ công cụ hữu ích cho những nhà

nghiên cứu tại Việt Nam tham khảo.

Trong nghiên cứu này, chúng t i đồng

quan điểm với khái niệm về chất

lượng sống do Tổ chức Y tế Thế giới

đưa ra Tr n cơ sở tham khảo cách

đo lường về chất lượng sống của

WHO bao gồm sự cảm nh n (feeling),

sự hài lòng (satisfied) của người cao

Như v y, liên quan chất lượng sống

của người cao tuổi, tuy không hoàn

toàn trùng lặp nhưng cả khái niệm của

WHO và Global AgeWatch Index 2015 tuổi, tổng hợp các khái niệm và các

đều nhấn mạnh đến những khía cạnh khía cạnh đo lường về chất lượng

sống, chúng tôi tiến hành thu th p dữ

liệu, sắp xếp kết quả khảo sát chất

lượng sống của người cao tuổi tại

TPHCM theo các chiều cạnh: sức

khỏe thể chất của người cao tuổi; khả

năng lao động và bảo đảm thu nh p

của người cao tuổi; đời sống tinh thần

của người cao tuổi; và m i trường

sống của người cao tuổi.

cảm nh n cá nhân của người cao tuổi

về sức khỏe thể chất, tinh thần; mức

độ độc l p; bảo đảm thu nh p; môi

trường sống và mối quan hệ xã hội

của người cao tuổi.

Tại Việt Nam cũng đã có những

nghiên cứu cố gắng làm rõ hơn các

chỉ số đo lường chất lượng sống của

người cao tuổi. Từ nhu cầu chuẩn hóa

bộ công cụ đo lường chất lượng sống

nhằm đánh giá ết quả của các

chương tr nh can thiệp nâng cao sức

khỏe, nhóm tác giả Lê Thị Hải Hà

(2012) đã ế thừa bộ công cụ của

2.2. P ƣơ á ứu

Nghiên cứu về chất lượng sống của

người cao tuổi TPHCM khu vực nội

thành được tiến hành bằng phương

pháp định tính. Trong nghiên cứu này,

WHO, đồng thời tiến hành các ước số mẫu được phỏng vấn là 16 người

nghiên cứu tổng quan, nghiên cứu tại phường 15 qu n 10 TPHCM (được

định tính, phỏng vấn chuyên gia và mã hóa theo thứ tự từ TH1 đến TH16)

nghiên cứu định lượng để hoàn chỉnh bao gồm những người cao tuổi đang

sống tại địa bàn nghiên cứu và đại

diện chính quyền địa phương Đây là

địa àn đ thị có lịch sử hình thành

từ lâu của TPHCM và nằm ở vị trí

không quá trung tâm cũng h ng quá

bộ công cụ. Kết quả, nhóm tác giả đã

đưa ra ộ câu hỏi chất lượng sống

của người cao tuổi tại Việt Nam (gồm

65 tiểu mục) thuộc 6 nhóm: (1) Khía

cạnh tinh thần mối quan hệ h trợ

NGUYỄN THỊ CÚC TRÂM - TRẦN ĐAN TÂM – CHẤT LƯỢNG SỐNG CỦA NGƯỜI…

37

ngoại vi của TPHCM. Cư dân ở đây chăm sóc sức khỏe Có người có bác

tương đối ổn định, những năm gần sĩ ri ng tư vấn việc chăm sóc sức

khỏe và chữa trị bệnh t t; có những

người nh n sự điều trị thường xuyên

từ ác sĩ của các bệnh viện lớn và họ

có đủ năng lực để thực hiện được các

biện pháp chăm sóc sức khỏe theo lời

khuyên của ác sĩ Trường hợp TH3

là người cảm thấy chất lượng cuộc

sống tốt, đang h ng phải điều trị

bệnh và có cách thức tự phòng bệnh

theo kinh nghiệm của bản thân. TH3

trước đây đã trải qua phẫu thu t và

từng gần như mất tiếng vì bệnh viêm

thanh quản Theo ng, do đi chữa

nhiều nơi và “gặp thầy gặp thợ nên

mới được như ây giờ”; ng chia sẻ

với chúng tôi bí quyết chăm sóc sức

khỏe : “… Sáng uống nửa lít nước lọc,

uống hơi nóng già, uống từng chút

một để đánh động cơ thể trước…

muốn ngủ ngon thì phải làm cho khí

huyết lưu th ng ằng cách t p thể dục

đều đặn” (TH3, nam, 70 tuổi, mức

sống trung nh) Đồng thời, hàng

ngày TH3 mát xa chân 30 phút bằng

đá muối hồng Hymalaya – một sản

phẩm chăm sóc sức khỏe đang được

quảng cáo rất phổ biến. Những kinh

nghiệm này theo TH3 hoàn toàn là

kinh nghiệm của bản thân Trường

hợp TH12 nằm trong nhóm hộ kinh tế

khá giả, mặc dù đang mang nhiều

bệnh mãn tính, đi lại hó hăn nhưng

TH12 vẫn cảm thấy hài lòng với sức

khỏe của m nh Gia đ nh TH12 có điều

kiện kinh tế há, do đó gần như người

này có ác sĩ ri ng để tư vấn và chữa

đây giảm thiểu các yếu tố ảnh hưởng

bởi quá trình biến động dân số cơ học.

Mẫu nghiên cứu được lựa chọn theo

các tiêu chí về mức sống, tình trạng

thu nh p, giới, việc làm, loại hình gia

đ nh và t nh trạng sức khỏe (Phụ lục 1).

3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

3.1. Khía cạnh sức khỏe thể chất

của ƣ i cao tuổi

Theo quy lu t của v ng đời, bệnh t t

có thể xem là vấn đề hó hăn nhất

của nhóm người cao tuổi. Nhiều

nghiên cứu trước đây đã chỉ ra thực

trạng nhiều người cao tuổi bị nhiều

loại bệnh mãn tính cùng lúc (Văn Thị

Ngọc Lan, 2009; UNFPA, 2011; VNAS,

2011; Nguyễn Thị Cúc Trâm, 2017).

Trong nghiên cứu này, nhiều người

cao tuổi cũng đang có vấn đề sức

khỏe với các mức độ khác nhau; chỉ

có một người cảm thấy sức khỏe ổn

định. Chúng tôi nh n thấy, những

người cao tuổi có đời sống kinh tế

trung bình và khá hài lòng với sức

khỏe của bản thân hơn Nguy n nhân

có thể vì họ bệnh ít hơn và cũng được

điều trị tốt hơn Điều này tương đồng

với kết quả nghiên cứu và quan sát

của chúng tôi trong một nghiên cứu ở

vùng ven đ TPHCM (Nguyễn Thị Cúc

Trâm, 2017) - những người có đời

sống kinh tế khá giả dễ dàng tiếp c n

các cơ hội khám chữa bệnh hơn và

hài l ng hơn về vấn đề sức khỏe của

bản thân.

Những người này thường có kiến trị bệnh bất cứ lúc nào cần Đồng thời,

thức và quan tâm nhiều tới vấn đề khi có nhu cầu gia đ nh vẫn mời thêm

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (266) 2020

38

ác sĩ hác về để chăm sóc sức khỏe như chủ động hơn trong việc tìm kiếm

cho TH12.

cách thức chữa bệnh, từ đó họ cảm

thấy hài l ng hơn với cuộc sống.

Ngược lại, những người cao tuổi

thuộc hộ nghèo và c n nghèo mà

chúng tôi gặp thường đang ị bệnh

hoặc không hài lòng về tình trạng sức

khỏe của m nh Trường hợp TH7

đang phải nằm liệt giường nhiều năm

và mọi sinh hoạt đều phải nhờ vợ

chăm sóc Chúng t i nh n thấy, bệnh

t t đang ảnh hưởng rất lớn đến đời

sống hàng ngày của cả gia đ nh ng

Vì kinh tế hó hăn, gia đ nh TH7

đang dành phần lớn thời gian vào việc

tạo thu nh p để trang trải cuộc sống

và chữa bệnh. Nhìn chung, những hộ

gia đ nh nghèo và c n nghèo trong

nghiên cứu này chỉ chữa bệnh khi có

dấu hiệu bệnh nặng, họ ít có các biện

pháp phòng ngừa cũng như t p luyện

để chăm sóc sức khỏe cho bản thân.

3.2. Khả ă lao độ và đảm bảo

thu nh p của ƣ i cao tuổi

Qua khảo sát và phỏng vấn, có một số

người cao tuổi đang làm việc có thu

nh p, một số người làm việc nội trợ

và có những người già yếu, bệnh t t

không làm việc được (khả năng lao

động tùy vào tình trạng sức khỏe). Có

một người cao tuổi trong mẫu khảo

sát hiện nằm một ch , một người sức

khỏe yếu phải có người h trợ trong

sinh hoạt, những người còn lại đều có

thể tự chủ được các sinh hoạt hàng

ngày Người cao tuổi nằm liệt giường

(TH7) thuộc diện hộ nghèo, đang phải

đối diện hó hăn cả về tinh thần và

v t chất. Tất cả mọi sinh hoạt cá nhân

của trường hợp TH7 đều phụ thuộc

vào người vợ. TH7 nh n được trợ cấp

xã hội của Nhà nước tuy h ng đáng

kể và các chi phí sinh hoạt đều phải

Nh n chung, người cao tuổi tương đối

hài lòng về sức khỏe của bản thân

(trừ trường hợp TH7 đang nằm liệt

giường). Sự “hài l ng” và đánh giá nhờ vào vợ và các con. M i khi ông

như lời trường hợp TH1 (87 tuổi, mức đau ệnh th gia đ nh đều phải “mượn

người ta rồi làm trả người ta sau”

(TH7, Nam, 70 tuổi, hộ nghèo).

Trường hợp này an sinh cho cả gia

đ nh rất bấp bênh và khó có thể thoát

nghèo vì vợ chồng TH7 đã lớn tuổi và

các con đều là lao động phổ thông.

sống trung nh) là: “chỉ già nên có

bệnh già thôi còn sức khỏe ổn định”.

Cảm giác hài lòng có sự khác nhau

tùy thuộc vào tình trạng sức khỏe, khả

năng inh tế của bản thân người cao

tuổi và gia đ nh họ. Ngoài ra, những

người cao tuổi ở hộ có mức sống

trung nh và há đều có học vấn cao

hơn những người cao tuổi nhóm

nghèo. Nguyên nhân có thể là do

những người cao tuổi hộ trung bình và

khá có nhiều kiến thức hơn trong việc

dự ph ng và chăm sóc sức khỏe cũng

Trường hợp TH12 mặc dù sức khỏe

khá yếu, đi lại hó hăn nhưng v có

điều kiện kinh tế há do đó người này

đang nh n được sự chăm sóc tốt về y

tế, dinh dưỡng và có người thường

xuyên h trợ trong sinh hoạt. Mặc dù

sức khỏe không tốt nhưng TH12 vẫn

NGUYỄN THỊ CÚC TRÂM - TRẦN ĐAN TÂM – CHẤT LƯỢNG SỐNG CỦA NGƯỜI…

39

có điều kiện làm công việc mình yêu Về thu nh p của người cao tuổi, khác

thích như đọc sách báo và viết báo. với vùng ngoại đ mà chúng t i đã

nghiên cứu, có nhiều người cao tuổi

trong nghiên cứu này đang có lương

hưu hoặc có công việc tạo thu nh p.

Trong nhóm người cao tuổi được

phỏng vấn tại phường 15, qu n 10,

trừ những người thuộc hộ nghèo, khá

nhiều người có nguồn thu nh p ổn

định. Những nguồn thu nh p hiện tại

của nhóm người cao tuổi được nghiên

cứu bao gồm: cho thuê nhà cửa;

lương hưu; u n án nhỏ; trợ cấp của

con cái, họ hàng; trợ cấp của chính

quyền địa phương

Chúng tôi nh n thấy được làm công

việc theo mong muốn và khả năng

của bản thân đã mang đến rất nhiều

sự thoải mái cho người cao tuổi này.

Những người cao tuổi còn lại trong

mẫu khảo sát, ngoài việc có thể tự

chăm sóc ản thân, có người còn có

thể nội trợ, chăm sóc cháu và có một

số người vẫn có thể làm việc tạo thu

nh p Trường hợp TH11 – hộ c n

nghèo, hiện tại 62 tuổi vẫn đang làm

việc và là trụ cột kinh tế của 3 người

trong gia đ nh Mẹ của TH11 gần 80

tuổi và bị bệnh, con của TH11 bị bệnh

tâm thần nhẹ có trợ cấp của Nhà

nước nhưng h ng nhiều. Thu nh p

của gia đ nh TH11 đến từ việc bà bán

đồ ăn sáng tại nhà. Theo TH11 thu

nh p hiện tại “[…] coi như đủ trang trải

tiền chợ nhưng nếu đau ệnh sẽ khó

xoay xở […] nhiều khi không dám ốm

vì mình nằm rồi không biết trông c y

vào ai […]” (TH11, nữ, 62 tuổi, hộ c n

nghèo). Bà tự đánh giá sức khỏe bình

thường, tuy nhiên có thể thấy có nhiều

rủi ro đối với an sinh cho hộ người

cao tuổi này trong tương lai gần.

Kết quả khảo sát cho thấy những

người cao tuổi có mức sống từ trung

nh đến khá hầu hết đều có lương

hưu và một số người c n có nhà để

cho thuê kinh doanh hoặc phòng trọ.

Con cái của họ phần lớn đều có công

việc ổn định, họ ít phải nhờ sự h trợ

của con về mặt kinh tế mà ngược lại

có người còn có thể giúp đỡ con.

Trong hi đó, những người cao tuổi hộ

nghèo và c n nghèo có cuộc sống rất

hó hăn Với hộ người cao tuổi là lao

động chính nhưng do tuổi cao và sức

khỏe không ổn định, trong gia đ nh có

người bệnh nặng thì thu nh p chỉ đủ

trang trải tiền thực phẩm hàng ngày.

Bệnh t t là khó khăn đáng lo nhất đối

với nhiều người cao tuổi, khi không có

quỹ dự ph ng Nhà nước và chính

quyền địa phương đã có h trợ cho

những hộ nghèo và c n nghèo có

người cao tuổi, tuy nhiên h trợ này

chỉ mang tính chất tạm thời, phụ thuộc

vào quỹ Hội Người cao tuổi của địa

phương do các mạnh thường quân

Nhìn chung, trong số những người

cao tuổi còn làm việc, có người làm

việc trong điều kiện thoải mái về sức

khỏe và tinh thần, không quá áp lực

về vấn đề kinh tế; đồng thời, có người

đang cảm thấy cần phải làm việc vì

cần có thu nh p nhưng sức khỏe vẫn

đáp ứng được, và có những người

đang cố phải làm việc để có thu nh p

nhưng cảm thấy mệt, quá sức.

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (266) 2020

40

ủng hộ. Con cái của những người cao 3.3.2. Hài lòng với gia đình

tuổi thuộc hộ nghèo đều đang h ng

“Kính tr n”, “ ính lão” là truyền thống,

có công việc và thu nh p không ổn

định nên h ng giúp đỡ cho cha mẹ

được nhiều về kinh tế.

là nét đẹp văn hóa thể hiện tình yêu

thương, l ng hiếu thảo của con cháu

với cha mẹ, ông bà. Theo nghiên cứu

của L Văn Thành (2018), tỷ lệ loại

h nh chăm sóc người cao tuổi của gia

đ nh chiếm trên 99,5% trong các loại

h nh chăm sóc V v y, sự hài lòng

của người cao tuổi đối với gia đ nh là

yếu tố rất quan trọng quyết định đến

chất lượng sống của người cao tuổi.

Trong một nghiên cứu khác về người

cao tuổi (Nguyễn Thị Cúc Trâm, 2019),

chúng t i đã gặp trường hợp người

cao tuổi bệnh nặng lại sống không

hòa hợp với gia đ nh con trai n n tâm

lý và sức khỏe bị ảnh hưởng rất nhiều.

Như v y, học vấn cũng có thể là yếu

tố quan trọng đã giúp cho người cao

tuổi có công việc ổn định khi còn trẻ

và hiện tại họ có lương hưu hoặc tiền

tích lũy để “dưỡng già”

3.3. Khía cạnh tinh thần của ƣ i

cao tuổi

3.3.1. Hài lòng với cuộc sống của

bản thân

Nhiều người cao tuổi cho biết họ hài

lòng với cuộc sống của mình, với

những g m nh đã đạt được ở độ tuổi

hiện tại. Những người cao tuổi có sức

khỏe tốt, có vợ chồng và có điều kiện

kinh tế tốt hơn th mức độ hài lòng cao

hơn Người cao tuổi có mức sống

trung bình và khá hầu hết đều đi du

lịch m i năm; có trường hợp h ng đi

nhưng h ng phải do h ng có điều

kiện. Những người cao tuổi có đời

sống kinh tế hó hăn th chưa hài

lòng với cuộc sống hiện tại, hiếm khi

đi du lịch và ít có hoạt động vui chơi

giải trí cho bản thân. Khi nói về dự

định trong tương lai, người cao tuổi có

mức sống khá và trung bình chủ yếu

t p trung vào việc chăm sóc sức khỏe

và chữa bệnh; còn những người cao

Trong nghiên cứu này, chúng tôi chỉ

nghe một người cao tuổi là TH5 chưa

thực sự hài lòng về đời sống vợ

chồng Đây cũng là một trong những

vấn đề của người cao tuổi đã được đề

c p trong Điều tra về người cao tuổi

Việt Nam (2011). Phần lớn người cao

tuổi hài lòng với các mối quan hệ

trong gia đ nh và những người có vợ

chồng đang sống với nhau có vẻ hài

l ng hơn Có thể do sống tại thành thị

n n người cao tuổi ít có các mối quan

hệ láng giềng, con cái đi làm suốt

ngày và người thường xuyên tâm sự

với họ chính là vợ/chồng.

tuổi thuộc hộ nghèo thường nói “chưa Đối với mối quan hệ giữa người cao

biết thế nào” Những người cao tuổi tuổi và con cháu của mình, cảm nh n

không có con cái (TH4, TH13) cũng của người cao tuổi ở m i hoàn cảnh

mang đến nhiều điều khá thú vị.

Trường hợp TH3 đang sống chung

với con cháu nhưng có dự định cho

không muốn nói về việc sắp xếp cuộc

sống cá nhân họ trong tương lai và

theo họ là “tới đâu hay tới đó”

NGUYỄN THỊ CÚC TRÂM - TRẦN ĐAN TÂM – CHẤT LƯỢNG SỐNG CỦA NGƯỜI…

41

con cái ra riêng. Việc ra riêng xuất người thì cảm thấy việc chăm sóc các

phát từ mong muốn của con nhưng cháu tuy hơi mệt, hơi ồn nhưng đó là

bản thân TH3 cũng cảm thấy nhiều niềm vui và họ cảm thấy hài lòng.

thói quen sinh hoạt của con dâu

Kết quả khảo sát cho thấy rất ít người

không phù hợp với ông và không thoải

cao tuổi còn giữ các mối quan hệ m t

mái lắm khi sống chung. Bản thân vợ

chồng TH3 sức khỏe ổn định, cơ ản

có thể giúp đỡ, chia sẻ với họ chủ yếu

độc l p về kinh tế, có nhiều kinh

nghiệm sống nên họ cảm thấy khá

Một vài người cao tuổi độc thân, góa

thoải mái với quyết định này. Theo

thiết với anh em hay họ hàng Người

là vợ/chồng, con, cháu trong gia đ nh

vợ/chồng nh n được sự giúp đỡ của

TH3 việc phát sinh vấn đề khi sống

cháu và anh/chị/em. Những trường

chung với con cái sau khi l p gia đ nh

là vấn đề phổ biến: “… Nhiều gia đ nh,

tuổi được phỏng vấn đều là người từ

nhiều ông bà tâm sự với nhau đều

trường hợp gần giống như nhau trong

TPHCM nhiều năm n n mối quan hệ

mối quan hệ với dâu rể …” (TH3, nam,

hợp này có thể do đa phần người cao

tỉnh hác đến, lớn tuổi và ở tại

với quê gốc không còn bền chặt.

70 tuổi, hộ mức sống trung bình). Một

Chúng tôi nh n thấy, sự hài lòng về

trường hợp khác, vợ chồng người cao

mối quan hệ gia đ nh h ng li n quan

tuổi thuộc hộ có mức sống trung bình

nhiều đến điều kiện kinh tế của gia

còn tự chăm sóc nhau được, cũng

đ nh Tuy nhi n, những người cao tuổi

độc l p về kinh tế và cảm thấy việc

có vợ chồng, có thu nh p và có sức

sống chung với con cháu “… đ i lúc

khỏe chủ động hơn trong việc đưa ra

khá ồn ào […] cũng muốn sống riêng

các quyết định li n quan đến bản thân

nhưng con cái chưa có điều kiện”

họ và những lựa chọn lớn hơn như có

(TH2, nữ, 70 tuổi, hộ mức sống trung

sống chung với con cái hay không.

bình). Tuy nhiên, dù sống riêng,

Trong các vấn đề li n quan đến người

những người cao tuổi này vẫn tin rằng

cao tuổi, vấn đề “thay đổi hệ thống giá

khi họ bị bệnh thì các con sẽ chăm

sóc v các con đều ở gần và sẵn sàng

các dàn xếp đời sống gia đ nh” đã

lo cho họ Người cao tuổi có đời sống

khá nhất mà chúng tôi gặp (TH12) độc

từ há lâu Tuy nhi n, để điều hòa ổn

l p về kinh tế, mặc dù sống chung với

trị xã hội”, “thay đổi kiểu gia đ nh và

được Bùi Thế Cường (2001) dự báo

thỏa các mối quan hệ trong gia đ nh

gia đ nh con nhưng cảm thấy rất hài

cũng như thích ứng với sự thay đổi hệ

l ng v có người thường xuyên h trợ

trong sinh hoạt và có không gian sinh

thống giá trị xã hội, có nhiều vấn đề

không dễ giải quyết.

hoạt riêng cho bản thân Có 3 người

cao tuổi thuộc hộ nghèo và c n nghèo

trong nghiên cứu này, một người

không có con, một người con bị tâm

thần nhẹ chưa có gia đ nh c n một

Theo Tổng điều tra dân số và nhà ở

năm 2019, quy m hộ gia đ nh có xu

hướng giảm. Quy mô hộ gia đ nh từ 2

đến 4 người chiếm phần nhiều hơn –

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (266) 2020

42

với 66% (Ủy ban Nhân dân TPHCM, người cao tuổi sống ở nội thành ít

2019) Trong nhóm người cao tuổi giao lưu, tr chuyện với hàng xóm so

được nghiên cứu cũng ít có gia đ nh với vùng ngoại thành Điều này có thể

từ 3 thế hệ; nếu có th cũng trong xu do sự khác biệt về lối sống, về đặc

hướng sẽ tách ri ng hi đủ điều kiện. điểm cư trú

Điều này thể hiện xu hướng chung

3.3.4. Hài lòng với các tổ chức

của đời sống gia đ nh hiện đại nhưng

cũng là thách thức lớn trong việc

chăm sóc, phụng dưỡng người cao

tuổi và truyền thụ các giá trị văn hóa

trong gia đ nh giữa các thế hệ.

chính trị xã hội tại địa phương

Phần lớn người được phỏng vấn cảm

thấy hài lòng về các tổ chức chính trị

xã hội tại địa phương Trong 16

trường hợp, có 3 trường hợp người

cao tuổi đang tham gia Hội Cựu chiến

binh và hầu hết đều tham gia Hội

Người cao tuổi. (Nguyễn Thị Cúc

Trâm, 2017, 2019), Nh n chung, người

cao tuổi có tham gia các tổ chức xã

hội, song ít có ý nghĩa đối với đời

sống. Hội Cựu chiến inh có tính đặc

thù hơn n n có nhiều hoạt động hơn

so với Hội Người cao tuổi. Các hoạt

động chủ yếu của Hội Người cao tuổi

là thăm hỏi và tổ chức mừng thọ; các

cuộc họp chi hội có tổ chức định kỳ

nhưng hầu hết người cao tuổi chưa

tham gia hoặc tham gia h ng thường

xuy n, do: “sức khỏe yếu”, “ h ng ai

tr ng nhà”, “ n tr ng cháu”…

3.3.3. Hài lòng với hàng xóm

Những người cao tuổi tại địa bàn khảo

sát hầu hết đều cho biết họ hài lòng

với mối quan hệ hàng xóm nơi m nh ở.

Các hoạt động giao tiếp phổ biến là

chào hỏi khi gặp nhau; một số ít người

cao tuổi có thăm hỏi và được hàng

xóm thăm hỏi khi ốm đau; vài người

thỉnh thoảng sang nhà hàng xóm trò

chuyện Trường hợp TH4 cho biết: “ở

khu này mọi người cũng h a đồng,

gặp nhau thì chào và biết ai ốm đau

th qua thăm hỏi” (TH4, nữ, 69 tuổi,

mức sống trung bình). Tuy nhiên, có

khác biệt so với vùng ngoại thành. Ở

Củ Chi và B nh Chánh, người cao tuổi

có sự gắn kết và giao lưu nhiều hơn

Ở ngoại thành, những người khỏe

mạnh thường tới nhà hàng xóm uống

trà, cà phê và trò chuyện; hoạt động

qua nhà hàng xóm há thường xuyên.

Đại diện Hội Người cao tuổi cho biết

hiện tại không có hội nhóm sinh hoạt

nào cho người cao tuổi tr n địa bàn

hoạt động. Theo chúng tôi, mặc dù có

thể người cao tuổi cảm thấy hài lòng

Hơn thế, những người cao tuổi gặp nhưng các tổ chức chính trị tại địa

hó hăn hoặc đau ốm còn nh n được phương n n có nhiều chương tr nh có

sự giúp đỡ về tinh thần và h trợ khác ý nghĩa, thiết thực hơn giúp người cao

từ nhiều người hàng xóm của mình.

tuổi sống vui sống khỏe.

Trong đời sống tâm linh, tín ngưỡng,

người cao tuổi cảm thấy “… thoải mái,

ai muốn theo đạo g th theo…” (TH10,

Như v y, hầu hết người cao tuổi đều

nh n thấy hài lòng, tuy nhiên kết quả

khảo sát và quan sát của chúng tôi thì

NGUYỄN THỊ CÚC TRÂM - TRẦN ĐAN TÂM – CHẤT LƯỢNG SỐNG CỦA NGƯỜI…

43

nam, 73 tuổi, hộ trung bình). Nhóm 4. KẾT LUẬN

người cao tuổi được phỏng vấn có

người theo đạo Ph t, đạo Thiên Chúa,

có người chỉ thờ ông bà và tất cả họ

xem đây h ng phải là vấn đề khó

hăn hi sống tại địa phương

Đời sống người cao tuổi tại phường

15, qu n 10 phản ánh khá nhiều vấn

đề điển hình cho cuộc sống người cao

tuổi tại nội thành TPHCM. Kết quả từ

phỏng vấn phản ánh thực tế cảm

nh n về chất lượng sống của người

cao tuổi và đặt ra nhiều vấn đề cần

thảo lu n sâu về mặt chính sách ở

những nghiên cứu lớn hơn trong

tương lai

3.4. Mô trƣ ng sống của ƣ i

cao tuổi

Người cao tuổi khá hài lòng về môi

trường an ninh tr t tự tại địa phương,

m i trường tự nhiên khá tốt. Điều họ

ăn hoăn nhất là về vấn đề vệ sinh

an toàn thực phẩm tại TPHCM. Nhiều

trường hợp người cao tuổi xem việc

“hạn chế ăn ngoài” là cách để bảo vệ

Về sức khỏe thể ch t, nhìn chung

người cao tuổi trong nhóm được khảo

sát tương đối hài lòng về sức khỏe

hiện tại của mình. Mặc dù đa số người

sức khỏe cho bản thân và gia đ nh cao tuổi đều bị bệnh nhưng họ hài

lòng với dịch vụ y tế mà họ đang nh n

được khi khám chữa bệnh Người cao

tuổi không hài lòng với vấn đề sức

Theo TH4 (nữ, 63 tuổi, mức sống

trung nh) “… chính quyền Thành

phố cần phải có các biện pháp để

người dân an tâm hơn hi ăn uống và khỏe là người bị bệnh nặng, gần như

không còn khả năng phục vụ bản thân

và thuộc nhóm hộ nghèo h ng đủ

tiền để chữa trị bệnh theo nhu cầu.

mua sắm”

Về nhà ở, những người cao tuổi trong

khảo sát đều đang sống tại nhà riêng

và hầu hết là nhà kiên cố và có sự

khác nhau về điều kiện sinh hoạt.

Người cao tuổi có đời sống kinh tế

Về n n l c kinh tế, những người cao

tuổi có mức sống trung bình và khá

đều là những người có lương hưu, có

khá giả nhất có nhà nhiều tầng kiên cố người còn có nhà cho thuê và phần

lớn họ cảm thấy “đủ sống” Một số

người còn có thể h trợ con cái từ

khoản thu nh p đã tích lũy Những

người cao tuổi thuộc nhóm này dễ

dàng ra quyết định hơn đối với nhiều

vấn đề của bản thân như: lựa chọn

cách chăm sóc sức khỏe, nơi hám

chữa bệnh, sắp xếp việc gia đ nh…

Bên cạnh đó, hó hăn về kinh tế là

vấn đề chi phối rất lớn đối với chất

lượng sống của những người cao tuổi

hộ nghèo và c n nghèo, và việc kiếm

và trong nhà có người giúp việc, có

nu i thú cưng và nhiều các tiện nghi

sinh hoạt hiện đại Ngược lại, người

cao tuổi thuộc hộ nghèo thì sống trong

căn nhà rất nhỏ, thiếu ánh sáng, hẻm

vào sâu và sống chung với nhiều

người, nhiều thế hệ. Mặc dù nhà của

người này theo quan sát của chúng tôi

đã rất xuống cấp nhưng mối quan tâm

của họ là chi phí chữa bệnh cho thành

viên trong hộ, còn nhà cửa họ cảm

thấy đã tạm hài lòng.

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (266) 2020

44

thêm thu nh p là vấn đề ưu ti n trong đổi kịp thời nhanh chóng về mặt chính

cuộc sống, chiếm phần lớn thời gian sách để tìm ra những m h nh chăm

và tâm lực của họ Đặc điểm này sóc người cao tuổi thích hợp trong xã

tương đồng với những nghiên cứu hội hiện đại và làm sao để người dân

của chúng tôi về người cao tuổi ở thích ứng được về mặt văn hóa xã hội.

vùng ven đ của TPHCM. Từ kết quả

Về dịch vụ khám chữa b nh, mong

khảo sát, cũng là từ thực tiễn, chúng

muốn của người cao tuổi là được

tôi cho rằng, trong tương lai, các

khám bệnh nhanh hơn v hiện nay các

chính sách của Nhà nước cần phải có

bệnh viện đều quá đ ng Điều này

sự tính toán để nhóm những người

củng cố tầm quan trọng của yếu tố

lao động phi chính thức - chưa tham

khoảng cách đối với việc thụ hưởng

gia các loại hình bảo hiểm xã hội ở

các dịch vụ y tế của người cao tuổi.

TPHCM - có một “tuổi già chủ động”

Về mô tr ng s ng, nhìn chung

hơn, như th ng điệp của các tổ chức

người cao tuổi hài lòng về điều kiện

quốc tế đang đưa ra

nhà ở và tình hình an ninh tr t tự. Tuy

Về ìn , gia đ nh đang là yếu tố

nhiên, nhiều người cao tuổi hiện nay

quan trọng nhất trong việc chăm sóc

chưa có h ng gian phù hợp để vui

người cao tuổi. Mặc dù v y, hiện nay

chơi giải trí chưa an tâm về an toàn

việc chăm sóc người cao tuổi vẫn chủ

thực phẩm, an toàn giao th ng đ thị.

yếu dựa vào đạo đức, văn hóa trong

Kết quả nghiên cứu này phần nào góp

gia đ nh là chính, các chế tài được đề

phần làm rõ chất lượng sống của

c p đến trong lu t nhưng chưa mang

người cao tuổi tại qu n nội thành

tính răn đe trong thực tiễn và theo

TPHCM. Từ góc độ cảm nh n của

chúng t i là chưa ảnh hưởng tới việc

người cao tuổi đã cho thấy những

điều tiết hành vi phụng dưỡng cha mẹ

điểm sáng và những hạn chế trong

của con cái trong gia đ nh Mặt khác,

các khía cạnh của chất lượng sống.

xã hội phát triển cần đưa đến cho

Chúng tôi hi vọng kết quả nghiên cứu

người cao tuổi nhiều lựa chọn để họ

này sẽ góp phần vào việc hoạch định

không phải quá phụ thuộc vào con cái

các chính sách phù hợp trong tương

và con cái cũng bớt cảm thấy chăm

lai nhằm hướng tới một chất lượng

sóc cha mẹ già là gánh nặng. Tuy

sống tốt hơn cho nhóm người cao tuổi

nhiên, già hóa dân số đang diễn ra rất

và gia đ nh của họ. 

nhanh vì v y cần phải có những thay

Phụ lục 1. Mô tả mẫu khảo sát

Việc làm

Thu nh p

Giới

tính

Tình trạng

sức khỏe

Mã số

Tuổi

Loại h nh gia đ nh

Mức sống

TH1

TH2

Nam 87 Hưu trí

Nữ 73 Nội trợ

Sống chung vợ, con, cháu

Sống chung con, cháu

Có bệnh

Trung bình

NGUYỄN THỊ CÚC TRÂM - TRẦN ĐAN TÂM – CHẤT LƯỢNG SỐNG CỦA NGƯỜI…

45

TH3

TH4

TH5

TH6

TH7

TH8

TH9

Nam 70 Hưu trí

Nữ 69 Hưu trí

Nam 70 Hưu trí

Nữ 68 Nội trợ

Sống chung vợ, con, cháu

Độc thân

B nh thường

Có bệnh

Trung bình

Sống chung vợ, con, cháu

Sống chung chồng, con, cháu

Có bệnh

Nam 70 Già yếu Sống chung vợ, con, cháu

Nằm liệt giường Nghèo

Nữ

62 Buôn bán Sống chung chồng, cháu

Có bệnh

B nh thường

Trung bình

64 Nội trợ

72 Nội trợ

Sống chung con, cháu

Trung bình

C n nghèo

Khá

TH10 Nữ

TH11 Nữ

TH12 Nữ

63 Buôn bán Sống chung mẹ, con

77 Hưu trí Sống chung con, cháu

TH13 Nam 65 Chở hàng Sống chung vợ

C n nghèo

Trung bình

TH14 Nam 62 Bảo vệ

Sống chung vợ, con, cháu

TÀI LIỆU TRÍCH DẪN

1. Bùi Thế Cường 2001 “Già hóa dân số ở Việt Nam và những vấn đề đặt ra đối với

chính sách người cao tuổi” T p chí Xã h i học. Số 1 (73).

2. Cổng th ng tin điện tử chính phủ TPHCM. http://tphcm.chinhphu.vn/chi-so-gia-hoa-

dan-so-cua-tphcm-cao-nhat-ca-nuoc, truy c p ngày 10/07/2020.

3. Hội Li n hiệp Phụ nữ Việt Nam. 2012. ều tr qu về n o tu t m

n m 2011 - kết qu ủ yếu Hà Nội: Nxb. Phụ nữ.

4. Lê Thị Hải Hà, Nguyễn Thanh Hương, Nguyễn Trang Nhung. 2012. “Áp dụng phương

pháp nghiên cứu kết hợp định tính và định lượng trong xây dựng và chuẩn hóa công cụ

đo lường chất lượng cuộc sống người cao tuổi ở Việt Nam” T p chí Xã h i học, số 2.

5. L Văn Thành 2018 “Một số vấn đề dân số li n quan đến sự phát triển bền vững

của TPHCM”, in trong Lê Thanh Sang. 2018. ô t ị hóa và phát triển ô t ị bền vững

vùng Nam B : Lý lu n, th c tiễn v i tho i chính sách. Kỷ yếu hội thảo khoa học quốc

gia Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ. Hà Nội: Nxb. Khoa học Xã hội.

6. Nguyễn Thị Cúc Trâm 2017 Báo cáo đề tài “Chăm sóc sức khỏe người cao tuổi ở

những hộ c n nghèo vùng ven đ TPHCM” Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ chủ trì.

7. Nguyễn Thị Cúc Trâm 2019 “Tiếp c n bảo hiểm y tế của người cao tuổi diện nghèo

tại TPHCM. Đề tài thuộc chương tr nh nghi n cứu o p ủ v mứ s ụn o

ểm y tế t Nam” do Teramoto Minoru - Viện Nghi n cứu Kinh tế Châu Á (IDE-

JETRO) chủ trì.

8 Quốc hội 2009 Lu t Người cao tuổi http://www.vanban.chinhphu.vn, truy c p ngày

24/10/2020.

9. Quỹ Dân số Liên hợp quốc (UNFPA). 2011. Già hóa dân s v n i cao tu i Vi t

Nam: Th c tr ng, d báo và các khuyến nghị chính sách. Hà Nội.

10. Tổ chức Quốc tế Trợ giúp người cao tuổi (HelpAge International). Chỉ s n

ch t l ng s n n i cao tu i 2015. https://www.helpage.org/global-agewatch/popu

lation-ageing-data/infographic-index-at-a-glance/, truy c p ngày 30/7/2020.

11. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). WHOQOL-100 February 1995. MNH/PSF/

95.1.D.Rev.1

TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (266) 2020

46

12. Trần Hữu Quang 2011 “Cư dân đ thị TPHCM và chất lượng sống” https://www.

thesaigontimes.vn/48937/Cu-dan-do-thi-TPHCM-va-chat-luong-song.html, truy c p ngày

20/6/2020.

13 . Ủy ban Nhân dân TPHCM. “TPHCM c ng ố kết quả sơ ộ T n ều tra dân s và

nhà n m 2019” http://www.hochiminhcity.gov.vn/thongtinthanhpho/tintuc/Lists/Posts/

Post.aspx?List=5eb16142%2Df62d%2D4d6e%2Da0c3%2D94b5fbf93d65&ID=62925&

Web=47b63c10%2D8ed8%2D4592%2D97d8%2D1f436710fa9b,

10/7/2020 .

truy

c p

ngày

14. Ủy ban Nhân dân TPHCM. 2019. Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2019. Tổng

điều tra dân số và nhà ở năm 2019. http://tongdieutra danso.vn/tphcm-cong-bo-ket-qua-

so-bo-tong-dieu-tra-dan-so-va-nha-o-nam-2019.html, truy c p ngày 10/7/2020.

15. Văn Thị Ngọc Lan. 2009 “Người cao tuổi với vấn đề chăm sóc sức khỏe” T p chí

Khoa học Xã h i TPHCM, số 01(125), tr. 43-47.