Các con đường giao lưu văn hóa trong lịch sử

CÁC CONĐƯỜNG

GIAOLƯUVĂN HÓATRONGLỊCHSƯ

̉

LÊ THỊ KIM LOAN

Tóm tắt

̉

Giao lưu văn hóa là một hiện tượng phổ biến trong lịch sư nhân loại. Mỗi nền văn hóa và mỗi

cộng đồng người có thể bị cưỡng bức hoặc chủ động tham gia vào quá trình này theo các cách thức/

phương thức khác nhau. Đây chính là những con đường trong hành trình biến đổi văn hóa của các

dân tộc trên phạm vi toàn thế giới. Những con đường này một mặt có thể phá vỡ tính bền vững và ổn

định tương đối của văn hóa một dân tộc nhưng mặt khác lại góp phần làm nên sự đa dạng, tiến bộ văn

hóa của chính dân tộc đó. Cho đến nay, nhân loại đã trải qua 4 con đường giao lưu văn hóa là: di dân,

̉

thương mại, chiến tranh và viễn thông điện tư.

Từ khóa: Con đường, tiếp xúc, giao lưu, tiếp biến, văn hóa

Abstract

Cultural exchange is a well-known phenomenon in the human history. Each culture and each

human community may be forced or active in its participation into the process of cultural exchange

by different ways/ approaches. These are ways of cultural change of nations in the world. On the one

hand, these ways may damage a relative stability and sustainability of the nation’s culture. On the

other hand, they also contribute to the creation of cultural multiform and development of this nation.

So far, the human being has been going through 4 ways of cultural exchange such as: migration,

trading, warfare and electronic communication.

Keywords: Way, contact, exchange, acculturation, culture

ác thuật ngữ tiếp xúc, giao lưu và tiếp

biến được dùng rất phổ biến trong

lĩnh vực văn hóa. Xét về mặt từ ngữ,

Thuật ngữ tiếp biến văn hóa là một thuật

ngữ kép, được sử dụng để chỉ sự tiếp thu rồi

biến đổi những yếu tố văn hóa trong quá trình

tiếp xúc, giao lưu của một nền văn hóa này với

một nền văn hóa khác. “Acculturation” là thuật

ngữ được phương Tây sử dụng để mô tả hiện

tượng này và nó được hiểu là tiếp biến văn hóa.

C

đây là các thuật ngữ Hán - Việt nhằm mô tả các

hiện tượng trong một quá trình tương tác giữa

chúng với nhau.

Thuật ngữ tiếp xúc văn hóa (cultural

contests) được sử dụng để chỉ sự va chạm vào

nhau của các nền văn hóa khi được đặt cạnh

nhau.

Không phải đến cuối thế kỷ XX, chúng ta

mới tiếp cận và hiểu rõ các thuật ngữ tiếp xúc,

giao lưu và tiếp biến văn hóa. Cuối thế kỷ XIX,

sự xuất hiện các lý thuyết Truyềnbá luận trong

nghiêncứuvăn hóa đã đề cậpvà giải thíchmột

số hiện tượng tương tự với hiện tượng tiếp

xúc và giao lưu văn hóa. Lý thuyết thiên di của

Thuật ngữ giao lưu văn hóa (cultural

exchanges) được sử dụng để chỉ sự trao đổi,

đan xen, chia sẻ giữa các nền văn hóa saukhi

tiếp xúc với nhau.

thủyvà cổ,trung đại. Cáccộng đồng/tộcngười

khác nhau, sau những cuộc di cư, đã đến với

nhau, sống cạnh nhau, xen kẽ nhau, dẫn đến

sự tiếp xúc và giao lưu văn hóa. Trải qua hàng

nghìn năm, mỗi cộng đồng/tộc người một mặt

bồi đắp nên bản sắc riêng của mình nhưng

mặt khác góp phần cùng các cộng đồng/tộc

người lân bang tạo lập ra một vùng văn hóa

với những đặc trưng riêng. Phải kể đến đó là

vùng văn hóa Nam Á, vùng Ả Rập, vùng Đông

Nam Á, vùng Bắc Á ở phương Đông; vùng Bắc

Âu, vùng Nam Âu, vùng Tây Âu, và vùngĐông

Âu ở phương Tây. Sau thời kỳ trung cổ, có hai

cuộc di dân lớn chưa từng thấy trong lịch sử

nhân loại đã được xáclập.

Friedrich Ratzel (1844-1904), người sáng lập ra

truyền bá luận ở Đức; lý thuyết vòng văn hóa

của Leo Frobeunius (1873-1928), chuyên gia về

văn hóa châu Phi; lý thuyết vòng văn hóa của

Fritz Graebner (1877-1934), chuyên gia nghiên

cứu các bộ tộc châu Úc và một số luận điểm của

các nhà nghiên cứu khác như E.Sapir, W.Riverer,

G.E.Smith, W.J.Perry, C.L Wissler và A.L.

Kroeber đã được xây dựng trên cơ sở phân tích

các biểu hiện văn hóa của một cộng đồng, một

tộc người cụ thể. Nhìn chung, các lý thuyết

Truyền bá luận cho rằng các nền văn hóa có tính

ổn định tương đối nhưng không phải là bất

biến, đôi khi có sự vay mượn các yếu tố từ nền

văn hóa khác, trong đó những đặc điểm lan

truyền văn hóa trong không gian đóng vai trò

lớn. Sự lan truyền/truyền bá diễn ra qua quá

trình thiên di của các yếu tố văn hóa hoặc các tổ

hợp văn hóa từ trung tâm đến các vùng. Thiên

di văn hóa là nội dung chủ yếu của quá trình lịch

sử và văn hóa của loài người. Sự biến đổi văn

hóa của mọi xã hội suy cho cùng là kết quả sự

vay mượn văn hóa từ các xã hội khác… Sau khi

phân tích hệ quả các lý thuyết Truyền bá luận,

có thể nhận thấy: mọi sự biến đổi to lớn về văn

hóa của một cộng đồng/tộc người đều xuất

phát từ việc tiếp xúc và giao lưu của cộng

đồng/tộc người đó với những cộng đồng/tộc

người khác.

Thứnhất,đólàcuộcdidâncủanhữngngười

châu Âu, châu Á, châu Phi đến một châu lục

mới, được tìm ra bởi nhà hàng hải Christopher

ColumbusvàF.Magellan.Năm1492,mộtđoàn

thámhiểm doC. Columbuschỉhuyđã tới được

quần đảo miền trung châu Mỹ nhưng ông lại

tưởng là đã tới được Ấn Độ, ông gọi những

người thổ dân ở đây là Indians. Sau này, một

nhà hàng hải người Italia là Amerigo Vespucci

mới phát hiện ra Ấn Độ của C. Columbus

không phải là Ấn Độ mà là một vùng đất hoàn

toàn mới đối với người châu Âu. Amerigo đã

viết một cuốn sách để chứng minh điều đó.

Vùng đất mới đó sau này mang tên America

hay còn gọi là châu Mỹ (Bắc Mỹ). Từ năm 1519

đến 1522, F. Magellan đã cầm đầu đoàn thám

hiểmTâyBanNha gồm 5 con tàuvới 265người

lần đầu tiên đi vòng quanh thế giới, vượt Đại

TâyDương,tới bờbiểnphíađông của châu Mỹ.

Họ đi theo một eo biển hẹp gần cực nam của

vùng đất mới và sang được đại dương mênh

mông ở phía bên kia một cách thuận buồm

xuôi gió và không gặp bất cứ một cơn bão

đáng kể nào. Ông đặt tên cho đại dương mới

đó là Thái Bình Dương và xác lập thêm vùng

cực nam của châu Mỹ hay còn gọi là Nam Mỹ.

Những người dân châu Âu, châu Á, châu Phi di

cư sang châu Mỹ mang theo những thói quen,

phong tục, tập quán, tôn giáo, tínngưỡng,văn

Mặc dù các thuật ngữ tiếp xúc, giao lưu và

tiếpbiếnvănhóa chỉ mới xuấthiệnvàphổbiến

trên thế giới từ cuối thế kỷ XX, nhưng các hiện

tượng và biểu hiện của nó đã tồn tại liên tục

từ thời kỳ cổ đại đến nay. Có 4 con đường hay

chính là 4 phương thức làm biến đổi văn hóa

của các cộng đồng/tộc người trong lịch sử

nhân loại, cụ thể nhưsau:

1. Con đường didân

Ngaytừ thờikỳtiềnsử,sự tiếpxúc,giaolưu

và tiếp biến văn hóa giữa các cộng đồng/tộc

người đã diễn ra. Có một số yếu tố chi phối

hoạt động này nhưng chủ yếu là do các cuộc di

dân tự nhiên (các nhà khoa học Truyềnbá luận

gọi đó là “thiên di”) xảy ra trong thời nguyên

học nghệ thuật… của dân tộc mình và sống đan

xen với người của các dân tộc khác bao gồm cả

thổ dân Indians. Sự tiếp xúc, giao lưu và tiếp

biến văn hóa của các cộng đồng châu Mỹ để tạo

ra sự đa dạng văn hóa là một điều tất yếu.

lập theo thế chân vạc ở miền Đông bán đảo

Đông Dương, nhưng luôn có mối quan hệ di

cư qua lại nhiều chiều với nhau, bổ sung,làm

phong phú cho nhau, đồng thời phát triển,

giao lưu với nhiều nền văn hóa khác ở khu vực

và phát triển thành ba nền văn minh lớn, ứng

với ba quốc gia cổ: Văn Lang - Âu Lạc, Sa

Huỳnh - Chămpa và Phù Nam. Ba phức hệ văn

hóa đó đều thu nhận nhiều yếu tố ngoại sinh

và bản địa hóa các yếu tố ấy để phát triển. Do

vậy, những nền văn minh ấy đều sáng rực rỡ,

lan tỏa ảnh hưởng ra toàn vùng Đông Nam Á

(7, tr.140).

Thứ hai, đó là cuộc di dân của những người

châu Âu đến một châu lục mới khác nằm ở cực

nam của Đông Nam Á. Cuộc đổ bộ đầu tiên lên

vùng đất này do nhà hàng hải người Hà Lan là

Willem Janszoon vào năm 1606, sau đó tổng

cộng có 29 nhà hàng hải người nước này tiếp

tục khám phá. Chính vì vậy, châu lục này (chủ

yếu là nước Australia hiện nay) có tên là Tân Hà

Lan. Một thế kỷ rưỡi sau đó, người Anh bắt đầu

đổ bộ lên châu lục này, tạo ra những xung đột

văn hóa với chính người Hà Lan đến trước và

những người thổ dân bản địa.Trải qua bốn thế

kỷ tiếp xúc và giao lưu, văn hóa châu Đại dương

mang đậm chuẩn mực của văn hóa Anh nhưng

vẫn có nét khoáng đạt, nhân văn của những

người thổ dân bản địa.

Quá trình di dân, đan xen các cộng đồng

và tộc người trong phạm vi lãnh thổ Việt Nam

vẫn không ngừng diễn ra trong suốt quá trình

lịch sử để tạo ra các vùng văn hóa: vùng Tây

Bắc, vùng Việt Bắc, vùng châu thổ Bắc Bộ, vùng

Trung Bộ, vùngTrường Sơn -TâyNguyên, vùng

Nam Bộ.Trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện

đại hóa đất nước, nhà nước chủ trương qui

hoạch các vùng kinh tế trọng điểm, kéo theo

việc giải phóng mặt bằng xây dựng, di dân

sang các vùng sinh sống mới, phát triển sản

xuất theo mô hình nông nghiệp hiện đại, đô

thị hóa nông thôn… Chính điều đó, một mặt

cưỡng bức một bộ phận cư dân phải di chuyển

sang vùng đất mới, buộc phải tiếp xúc và giao

lưu với cộng đồng dân cư đang sinh sống ổn

định; mặt khác, những chính sách mới của

chính phủ cũng có những lợi thế nhằm thu

hút một bộ phận dân cư từ các vùng đất khác

tình nguyện di cư về vùng đất được qui hoạch

để tham gia sản xuất và sinh nhai. Các yếu tố

vănhóa vùng, miềngần như đượcxóa nhòavà

thay vào đó là sự hỗn dung, pha tạp các loại

sắc thái văn hóa.

Ngoài các cuộc di dân lớn trong lịch sử

nhân loại, hiện nay hoạt động di dân vẫn

không ngừng diễn ra theo khuynh hướng đi

từ vùng đất nghèo đói, có chiến tranh, nhiều

bất ổn đến với các vùng đất thịnh vượng, hòa

bình và ổn định. Bản thân trong mỗi quốc gia

cũng diễn ra các cuộc di dân tự phát của người

dân hoặc di dân chủ động theo định hướng

của chính phủ.

Ở Việt Nam, hiện tượng tiếp xúc, giao lưu

văn hóa sớm nhất cũng thông qua con đường

di dân được xác định từ thời sơ sử. Trên vùng

biên giới và lãnh thổ nước ta có ba nền văn

hóa lớn, hoặc ba phức hệ văn hóa: phức hệ

văn hóa Bàu Trám – Sa Huỳnh, phức hệ văn

hóa Phùng Nguyên - Đông Sơn và phức hệ văn

hóa Đồng Nai. Đây là ba đỉnh cao của văn hóa

Đông Nam Á. Ba phức hệ văn hóa đó phát sinh

từ nền tảng chung của văn hóa thời đại đá mới

ở miền này với những tộc người Nam Á, Nam

Đảo luôn có tiếp xúc và giao lưu văn hóa với

nhau. Các phức hệ văn hóa này phát triển độc

2. Con đường thươngmại

Trong lịch sử văn minh nhân loại, nền văn

minh nông nghiệp là nền văn minh kéo dài nhất

được xây dựng trên cơ sở vì lẽ sinh tồn của con

người. Hoạt động nông nghiệp thời kỳ đầu chỉ

đáp ứng nhu cầu về lương thực và thực phẩm

của các cộng đồng. Về sau, với sự

cấp cho các nhà buôn phương Tây. Hoạt động

thương mại tự do này đã giúp hàng hóa được

trao đổi và mua bán để làm phong phú sản

phẩm tiêu dùng, vượt ra khỏi thói quen sinh

hoạt của cộng đồng phương Tây và phương

Đông.

nỗ lực trong trồng trọt và chăn nuôi, các sản

phẩm nông nghiệp dư thừa của một vài nhóm

người đã được tích trữ lại với mục đích cung cấp

cho các vùng thiếu thốn trên cơ sở trao đổi

hàng hóa. Hoạt động thương mại sơ khai ra đời

từ đó rồi dần dần giữ vai trò ngày càng quan

trọng trong đời sống xã hội.

Không đơn thuần chỉ là huyết mạch thông

thương buôn bán của những“thương nhân lạc

đà”,con đường tơ lụa còn là một hành trình văn

hóa, tôn giáo đa dạng được hòa trộn, là cầu nối

giữa hai nền văn minh Đông và Tây. Không phải

ngẫu nhiên hay tình cờ, người ta tìm thấy khá

nhiều biểu hiện văn hóa ngoại sinh đã xuất hiện

và tồn tại ở các quốc gia có nền thương mại phát

triển. Khi một cộng đồng mở cửa bang giao, sẵn

sàng mua các sản phẩm văn hóa vật chất tiến bộ

của một nền văn hóa khác thì cũng có nghĩa là

họ phải học hỏi các phương thức và thói quen

sử dụng sản phẩm đó trong đời sống sinh hoạt

của mình. Hơn thế, trong quá trình xúc tiến

thương mại, các sản phẩm văn hóa tinh thần

bên ngoài (ngoại sinh) có cơ hội len lỏi vào cộng

đồng bản địa. Đầu tiên, có thể chỉ là những tiếng

rao hát, hành vi ứng xử, ngôn ngữ giao tiếp, nghi

lễ tín ngưỡng, tôn giáo… của các thương nhân

nhằm tạo sự mới lạ, hấp dẫn trí tưởng tượng

đối với người dân bản xứ. Lâu dần, những biểu

hiện đó trở nên gần gũi và trở thành một phần

trong đời sống văn hóa nội sinh.

Những con đường thương mại tầm xa xuất

hiệnlầnđầu tiênvào thiênniên kỷ thứ baTCN,

khi những người Sumerians ở nền văn minh

LưỡngHàbuônbánvớinềnvănminhHarappan

ở lưu vực sông Ấn. Những con đường thương

mại cũng xuất hiện ở phía đông Địa Trung Hải

vàokhoảng thời kỳ này. Con đường tơ lụa giữa

Trung Quốc và Syria ra đời vào thiên niên kỷ

thứ hai TCN. Các thành phốTrung Á và BaTư là

ngã ba đường của các con đường thương mại

đó. Các nền văn minh Phoenician và Hy Lạp đã

lập ra các đế quốc ở lưu vực ĐịaTrung Hải vào

thế kỷ I TCN nhằm kiểm soát các con đường

thươngmại.Vàokhoảng cuối thiênniênkỷthứ

nhất, người Ả Rập và người Do Thái thống trị

các con đường thương mại ở Ấn Độ Dương,

Đông Á, Sahara, Địa Trung Hải và chỉ nhường

ngôi này cho người Italia vào đầu thiên niên

kỷ thứ hai.

Trong các con đường thương mại nói trên,

con đường dài nhất, tồn tại lâu bền và nổi

tiếng nhất là con đường tơ lụa. Đây là con

đường huyền thoại nối liền Trung Hoa rộng

lớn với vùngTây Á kỳ bí.

Làmột dântộccó văn hóa nội sinh mạnhmẽ

xuất phát từ cơ tầng văn hóa Đông Nam Á bản

địa nhưng Việt Nam vẫn có những tiếp xúc và

giao lưu văn hóa với Ấn Độ ngay từ những thế

kỷ đầu tiên sau Công nguyên. Tăng sĩ Ấn Độ đã

lên tàu buôn cùng với các thương nhân sang

Việt Nam bằng đường biển. Có thể kể tên một

số tăng sĩ Ấn Độ và Trung Á như Ma-ha-kỳ-vực

(Marajavaka), Khưu-đà-la (K’sudara) đến Việt

Nam vào cuối thế kỷ II; sau đó là Tăng Khương

Hội, Chi Lương Cương vào khoảng giữa thế kỷ

III. Thời kỳ này, Luy Lâu - Thuận Thành - Bắc Ninh

trở thành một trung tâm Phật giáo và Phật học

phồn thịnh, tương đương với trung

Người Trung Hoa từ thời cổ đại đã dành

thế chủ động trong việc di chuyển qua Tây Á

và sang tận phương Tây để cung cấp vải lụa,

gấm vóc, sa nhiễu. Mặt khác, các nhà buôn lớn

của các quốc gia ở phương Tây cũng mang

tiền, vàng đến Trung Hoa để trao đổi, mua

bán hàng hóa kiếm lời. Sau thế kỷ XV, do nhu

cầu mở rộng thị trường, người phương Tâyđã

dành thế chủ động khi tìm ra con đường

thông thương trên biểnsau các cuộc phátkiến

địalý. Nam Á, đặc biệt ẤnĐộ là thị trường giàu

có những mặt hàng đặc sản, cao cấp như tiêu,

quế, trầm hương, lụa tơ tằm, ngà voi... cung

tâm Lạc Dương của Đông Hán và Bình Thành

của nước Sở. Trong suốt nhiều thế kỷ sau đó,

do nằm ở cửa ngõ Đông Nam Á và thuận lợi

thông thương đường biển, Việt Nam đã có

nhiều thương cảng sầm uất như Vân Đồn, Hội

An, Phố Hiến, nơi diễn ra các cuộc tiếp xúcvà

giaolưubuônbánvới nhiềunước trên thế giới

như Trung Quốc, Chiêm Thành, Java, Xiêm La,

Indonesia, Nhật Bản… Bằng chứng sinh động

cho hoạt động tiếp xúc, giao lưu và tiếp biến

văn hóa giữaViệt Nam, Nhật Bản, Trung Quốc

và phương Tây trong suốt thế kỷ 17 và 18

chính là phổ cổ Hội An. Đây là một đô thị cổ

nằm ở hạ lưu sông Thu Bồn, thuộc vùng đồng

bằngvenbiểntỉnhQuảng Nam,ViệtNam.Nhờ

những yếutốđịalývàkhí hậuthuậnlợi,Hội An

đã từng là một thương cảng quốc tế sầm uất,

thu hút nhiều tầu buôn nước ngoài đến giao

thương, mua, bán hàng hóa. Hội An là vùng

đất ghi nhiều dấu ấn của sự pha trộn, giao

thoa văn hóa. Các hội quán, đền miếu mang

nhiều dấu tích của người Hoa nằm bên những

ngôi nhà phố truyền thống của người Việt và

những ngôi nhà mang phong cách kiến trúc

Nhật, Pháp. Bên cạnh những giá trị vật thể đó,

Hội An còn lưu giữ một nền văn hóa phi vật

thể đa dạng và phong phú. Cuộc sống thường

nhật của cư dân phố cổ với những phong tục

tập quán, sinh hoạt tín ngưỡng, nghệ thuật

dân gian, lễ hội văn hóa vẫn đang được bảo

tồn và phát triển. Hội An được xem như một

bảo tàng sống về kiến trúc và lối sống đô thị.

Với những giá trị nổi bật, tại kỳ họp lần thứ 23

(4.12.1999), UNESCO đã công nhận đô thị cổ

Hội An là một di sản văn hóa thế giới, dựa trên

hai tiêu chí. Thứ nhất, Hội An là biểu hiện vật

thể nổi bật của sự kết hợp các nền văn hóa

qua các thời kỳ trong một thương cảng quốc

tế. Thứ hai, Hội An là điển hình tiêu biểu về

một cảng thị châu Á truyền thống được bảo

tồn một cách hoànhảo.

đô thị cổ và thương cảng trên khắp thế giới và

Việt Nam.

3. Con đường chiến tranh

Lịch sử nhân loại đã chứng kiến nhiều trận

chiến không những ác liệt mà còn làm thay đổi

số phận của các quốc gia, dân tộc trên thế giới.

Có cuộc chiến mở ra niềm hy vọng tự do,độc

lập nhưng cũng có những cuộc chiến bắt đầu

cho một thời kỳ đen tối, điêu tàn.

Cuộc chiến tranh lớn nhất và rộng nhất

thời kỳ cổ đại phải kể đến là cuộc chiến do

Alexandros III của Macedonia (Alexandros đại

đế) - một chiến lược gia quân sự vĩ đại nhất

trong lịch sử - khởi xướng. Cuối thế kỷ IV TCN,

Alexandros Macedonia chinh phục phương

Đông đến tận miềnTây Bắc Ấn Độ. Sự việc này

đã để lại một hậu quả khách quan là thúc đẩy

sựgiaolưuvềkinhtế,vănhóagiữahaikhuvực.

Saukhi đế quốc Macedonia tan rã, trên đất đai

mà Alexandros chinh phục được ở Tây Á và

Đông Bắc châu Phi đã hình thành các quốc gia

như Ai Cập của vương triều Ptôlêmê, Xinicủa

vương triều Xêlơcut, Pecsgammum, Bắctơria

mà lịch sử gọi là những nước Hi Lạp hóa (giai

đoạn lịch sử từ khi Alexandros bắt đầu chinh

phục phương Đông - năm 334TCN - đến khi Ai

Cập bị biến thành một tỉnh của La Mã - năm

30 TCN - gọi là thời kỳ Hy Lạp hóa) [5; tr.314].

Trong thời kỳ này, quan hệ buôn bán giữa

phương Đông với phươngTâyđượcđẩymạnh,

cácthành thịpháttriển,tri thứcđượcphổbiến

lan tỏa từ Tây sang Đông. Ảnh hưởng củavăn

hóa Hi Lạp đối với phương Đông còn thể hiện

rõ rệt ở mặt nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc.

Thậm chí, ở các nước Ấn Độ xa xôi, các tượng

Phật được tạo nên trong thời kỳ muộn hơn

cũng chịu ảnh hưởng rõ rệt của nghệ thuật

điêu khắc Hi Lạp. Ngược lại, phương Tây đã

tiếp thu nhiều kiến thức về toán học và thiên

văn học của phương Đông, đặc biệt là phép

làm lịch.

Có thể thấy, bằng chứng về hoạt động tiếp

xúc, giao lưu và tiếp biến văn hóa thông qua

conđường thương mại vẫncòntồn tại ở nhiều

Cuộcchiếnlớnthứhai ởphươngTâynhưng

là cuộc chiến lớn nhất thời Trung đại là cuộc

viễn chinh của Thập tự quân hay phong trào

Thập tự chinh. Do sự hô hào của giáo hoàng

La Mã, từ đầu thế kỷ XI đến cuối thế kỷ XIII,

các đoàn kị sĩ một số nướcTây Âu, với hình cây

thánh giá khâu trên áo, đã tiến hành 8 cuộc

viễn chinh sang phương Đông. Những cuộc

chiến tranh này đã đem lại rất nhiều thảm họa

cho cư dân đông Địa Trung Hải nhưng cũng

góp phần thúc đẩy sự tiếp xúc văn minh giữa

hai bộ phận quan trọng của thế giới lúc bấy

giờ. Vào thời kỳ này, do sự suy thoái về văn

hóa,phươngTâylạchậu hơnphương Đông rất

nhiều. Qua phong trào viễn chinh, người Tây

Âu đã học tập một số nghề mới như làmgiấy,

làm thủy tinh, làm thuốc súng, kỹ thuật tiên

tiến trong nghề dệt, nghề luyện kim; học tập

đượccáchtrồng mộtsốgiống câymớinhư lúa,

kiềumạch, chanh, dưahấu v.v…Việc truyền bá

các thứ đó sang phương Tây, một phần là do

người Ảrập truyền quaTâyBan Nha, một phần

do quân Thập tự trực tiếp học kinh nghiệm và

đưa trực tiếp từ phương Đông về. Ngoài ra,

qua tiếp xúc với phương Đông, giai cấp phong

kiến Tây Âu đã học tập được nhiều điều mới

mẻ trong cuộc sống hàng ngày như các nghi

thức ở cung đình, những cử chỉ tao nhã,cách

giao tiếp lịch sự, cách để tóc, để râu, cách tắm

rửa v.v… Do vậy, đời sống văn hóa trong xã hội

TâyÂuđã cómột bướctiến rõ rệt (5, tr.117).

Mông chỉ mang tính chất tức thời, không ăn

sâu, bám rễ trong đời sống văn hóa của các

quốc gia bị Nguyên Mông thôn tính.

Có lẽ, những cuộc chiến tạo ra sự tiếp xúc,

giao lưu và tiếp biến văn hóa mạnh mẽ giữa các

quốc gia/ dân tộc còn nhiều dấu ấn đến ngày

nay chính là các cuộc chiến nhằm thôn tính

thuộc địa. Sau các cuộc phát kiến địa lý, các cuộc

cách mạng công nghiệp, các cuộc cách mạng tư

sản, một số nước châu Âu như Bồ Đào Nha, Tây

Ban Nha, Anh, Pháp, Hà Lan nổi lên như các đế

quốc siêu cường, những kẻ chinh phục mạnh

nhất và có ảnh hưởng lớn nhất. Trong một loạt

các cuộc chiến diễn ra vào thế kỷ XVII và XVIII,

Anh quốc nổi lên là siêu cường đầu tiên và mạnh

nhất của thế giới. Nó là một đế quốc trải rộng

khắp quả đất, có lúc đã kiểm soát gần một phần

tư bề mặt lục địa thế giới, trên đó “mặt trời

không bao giờ lặn”. Ngay sau khi xâm chiếm

châu Mỹ, người châu Âu đã dùng phường thức

truyền giáo, đồng thời sử dụng các tiến bộ kỹ

thuật để chinh phục các dân tộc ở châu Á, châu

Phi. Đầu thế kỷ XIX, người Anh chiếm quyền

kiểm soát tiểu lục địa Ấn Độ, Ai Cập, Malaysia,

Australia, New Zealand và Nam Phi; người Pháp

chiếm Đông Dương; người Hà Lan chiếm Đông

Ấn. Vào cuối thế kỷ XIX, những vùng cuối cùng ở

châu Phi còn chưa bị xâm chiếm được các nước

châu Âu đem ra chia chác với nhau. Sau khoảng

một thế kỷ bị thôn tính, các nước thuộc địa tuy

đã bị khai thác kiệt quệ về tài nguyên và nhân

lực nhưng lịch sử ghi nhận rằng, hầu hết các

nước này đã có sự thay đổi lớn về diện mạo kinh

tế, chính trị, văn hóa, xã hội. Cuộc tiếp xúc văn

minh phương Tây thời kỳ cận đại đã làm thay

đổi về chất nền văn hóa của nhiều nước. Lúc

này, các nước thuộc địa bị cưỡng chế tiếp xúc,

giao lưu và tiếp biến văn hóa với người phương

Tây. Họ phải trực tiếp xử lý mối quan hệ biện

chứng giữa yếu tố nội sinh với các yếu tố ngoại

sinh, kết quả có thể diễn ra theo hai trạng thái:

một là, yếu tố ngoại sinh lấn át triệt tiêu yếu tố

nội sinh và hai là, yếu tố ngoại sinh

Mộtcuộcchiếncóqui môcựclớnvàtrảidài

từ Đông sangTây là cuộc chiến được thực hiện

bởi Đế quốc Mông Cổ. Đế quốc này xuất hiện

khi các bộ lạc Mông Cổ và Đột Quyết thống

nhất dưới quyền lãnh đạo của Thành Cát Tư

Hãn năm 1206. Dưới sự lãnh đạo của ông,đế

quốc này đã tiến hành các cuộc xâm lược theo

mọi hướng, thôn tính liên lục địa rộng lớn, kết

nối phương Đông và phương Tây,thực thi hòa

bình kiểu Mông Cổ, cho phép mậu dịch, công

nghệ,hànghóavàphổbiếntri thức.Tuynhiên,

do lúc này, chế độ phong kiến ở phương Đông

đã định hình và phương Tây đang rơi vào tình

trạng bất ổn vì các cuộc thập tự chinh nên tầm

ảnh hưởng về văn hóa của đế quốc Nguyên

dần dần trở thành yếu tố nội sinh. Nhìn ở thái

độ của tộc người chủ thể, sự tiếp nhận yếu tố

ngoại sinh cũng có hai dạng: một là tự nguyện;

hai là, bị cưỡng bức có nghĩa là bị áp đặt văn

hóa. Và Việt Nam là một ví dụ.

Trước hết, xét về mặt từ ngữ, viễn thông là

một từ Hán - Việt có nghĩa là thông tin từ xa hay

được hiểu là việc truyền dẫn thông tin giao tiếp

qua một khoảng cách đáng kể về địa lý.

Vào thời xa xưa, viễn thông là việc dùng các

tín hiệu hình ảnh như đèn hiệu, khói, cờ hoặc

tín hiệu âm thanh như tù và, trống, còi… nhằm

truyền đi những thông tin ngắn gọn, cần thiết

để chào mừng, cảnh báo, chỉ dẫn…Thời hiện

đại, viễn thông là việc dùng các thiết bị điện như

máy điện báo, điện thoại, máy telex hoặc thiết

bị điện tử như viba, sợi quang kết hợp với vệ

tinh thông tin và internet .

Sau năm 1885, Pháp đã đặt xong bộ máy cai

trị ở Việt Nam và thực thi một chính sách văn

hóa nhằm củng cố địa vị thống trị của chúng ở

Đông Dương nói chung và Việt Nam nói riêng.

Vănhóa Việt Nam giai đoạn này có hai đặc trưng

lớn: một là, tiếp xúc, cưỡng bức và giao thoa

văn hóa Việt – Pháp; hai là, giao lưu văn hóa tự

nhiên - Việt Nam với các nước Đông, Tây. Nhìn

chung, văn hóa Việt nam có sự thay đổi rõ rệt

về văn hóa vật chất (đô thị, giao thông, kiến

trúc, trang phục) và văn hóa tinh thần (chữ viết,

hội họa, âm nhạc, văn chương, báo chí). Nhìn

vào diễn trình văn hóa Việt Nam, đây là giai

đoạn tiếp xúc, giao lưu và tiếp biến văn hóa

mạnh mẽ nhất trong lịch sử dân tộc.

̉

Như vậy, có thể hiểu, viễn thông điện tư

(Electronic Telecommunications) là hình thức

trao đổi thông tin qua những khoảng cách

tươngđốilớnbằngcácphươngtiệnđiệntử(9).

Nhờ có sự tiến bộ không ngừng của khoa

̉

học, viễn thông điện tư đã đạt được rất nhiều

thành tựu, đặc biệt là trong ngành truyền

thông. Nhờ có viễn thông điện tử, các cá nhân

và các cộng đồng khác nhau có thể cùng một

lúc được tiếp nhận thông tin mới hoặc thông

tin cần thiết một cách nhanh nhất mà không

bị giới hạn bởi không gian. Các vấn đề kinh tế,

chính trị, văn hóa của các nước, các khu vực

khác nhau liên tục được cập nhật xuyênquốc

gia và đang bị toàn cầu hóa. Thực chất, toàn

cầu hóa là quá trình xuất phát từ những hoạt

động tiếp xúc, giao lưu giữa nhiều quốc gia

với nhau trên các phương diện kinh tế, chính

trị, văn hóa, khoa học kỹ thuật và đi tới thống

nhất với nhau trên nhiều yếu tố. Có thể thấy,

các thay đổi trong xã hội tạo ra bởi mối liên

kết và trao đổi ngày càng tăng giữa các quốc

gia, các tổ chức hay các cá nhân đang diễn ra

liêntục, một phần thông qua việc tiếp xúc trực

tiếp song phần lớn là kết nối qua viễn thông

điện tử hay truyền thông không dây. Sự ra đời

của Qũy tiền tệ quốc tế (IMF), Ngân hàng thế

giới (WB),Tổchức thương mại thế giới (WTO),

Liên minh châu Âu (EU), Hiệp hội các quốc gia

Đông Nam Á ( ASEAN)… vào giữa và cuối thế

kỷ XX đã thúc đẩy nhanh quá trình toàn cầu

4. Con đường viễn thông điện tử

Còn một con đường dẫn đến việc tiếp xúc,

giao lưu và tiếp biến văn hóa chưa từng được

tổng kết trong các lý thuyết Truyền bá luận và

các nghiên cứu về văn hóa giai đoạn cuối thế kỷ

XX, đó là con đường viễn thông điện tử. Hiện

tượng giao lưu và tiếp biến văn hóa chỉ diễn ra

khi có sự tiếp xúc văn hóa trực tiếpgiữa các

cộng đồng/ tộc người với nhau (được hiểu một

cách cơ học là đặt cạnh nhau, chạm vào nhau)

dường như đã không còn phù hợp trong bối

cảnh nhân loại bước sang thời kỳ văn minh hậu

công nghiệp (hay còn được gọi là văn minh tin

học, văn minh tri thức). Những năm 40 của thế

kỷ XX, với sự ra đời của máy tính và hơn 20

năm sau đó là sự ra đời của mạng internet,

khoảng cách về không gian của các quốc

gia/dân tộc trên toàn thế giới đã được rút ngắn.

Bất cứ quốc gia/dân tộc nào cũng có thể tương

tác với nhau, kết nối và chia sẻ mọi thông tin

trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa xã

hội thông qua con đường viễn thông điện tử.

hóa. Một mặt nó nhanh chóng xã hội hóa lực

lượng sảnxuất, đưalại sự tăng trưởng cao cho

các quốc gia, góp phần chuyển biến cơ cấu

kinh tế; mặt khác, toàn cầu hóa cũng tạo ra

nguy cơ đánh mất bản sắc dân tộc và độc lập

tự chủ của nhiều quốcgia.

tại và phát triển của mình. Giao lưu và tiếp

biến văn hóa là sự tiếp nhận hay kế thừa văn

hóa nước ngoài bởi dân tộc chủ thể. Đó là quá

trình xử lý mối quan hệ biện chứng giữa yếu

tố nội sinh và yếu tố ngoại sinh. Mỗi dân tộc

sẽ có thái độ chủ động tiếp thu khi có sẵn bản

lĩnhhaynội lựcvănhóa mạnhmẽ. Mộtdân tộc

thiếu bản lĩnh hoặc cơ tầng văn hóa bản địa

mỏng và yếu sẽ luôn trong thế thụ động khi

tiếp thu văn hóa nhân loại và rất dễ bị áp đặt

hay đồng hóa về vănhóa.

Không phải ngẫu nhiên mà có mối liên hệ

mật thiết giữa viễn thông điện tử với hoạt

động tiếp xúc, giao lưu, tiếp biến văn hóa và

quá trình toàn cầu hóa. Khác với các giai đoạn

trước, con đường di dân, thương mại và chiến

tranh là điều kiện “cần” để các cộng đồng/

dân tộc có thể tiếp xúc với nhau; giao lưu là

điều kiện“đủ”để dẫn tới sự tiếp biến trên các

phương diện, đặc biệt là văn hóa của một

cộng đồng hoặc dân tộc nào đó. Ngày nay,

viễn thông điện tử chính là điều kiện“cần” để

tạo ra sự tiếp xúc và toàn cầu hóa dường như

là diều kiện“đủ”để các quốc gia/dân tộc biến

đổi một cách mạnh mẽ, vừa tiến bộ, văn minh

nhưng cũng có nguy cơ hòa tan và đánh mất

bản sắc.

L.T.K.L

(Ths, Khoa Văn hóa học)

Tài liệu tham khảo

́

1. A.A. Belik (2000), Văn hóa học - Những ly

thuyết nhân học văn hóa, Tạp chí Văn hóa nghệ

thuật xuất bản, Hà Nội.

2. A.A. Radugin (2004), Văn hóa học - Những

bài giảng (dịch từ tiếng Nga), Viện Văn hóa -

Thông tin xuất bản, HàNội.

3. A. SchultzEmily-H.LavendaRobert (2001),

Nhânhọc-Mộtquanđiểmvềtìnhtrạngnhânsinh,

Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội.

Có thể mô tả quá trình đó như sau:

Viễn thông điện tử - Tiếp xúc, giao lưu -

Toàn cầu hóa - Tiếp biến văn hóa

4. Từ Thị Loan, Lê Thị Kim Loan (2013), Bài

́

giảng môn học Các ly thuyết văn hóa, Trường Đại

học Văn hóa Hà Nội.

Tiếp xúc, giao lưu văn hóa là một hiện tượng

tất yếu, khách quan và phổ biến trong sự phát

triển của các nền văn hóa. Văn hóa có tính bền

vững và ổn định tương đối nhưng nó cũng luôn

đòi hỏi có sự giao lưu, tiếp biến thường xuyên,

không chấp nhận sự khép kín. Lịch sử cũng cho

thấy, những nền văn minh/ văn hóa lớn nếu

đóng cửa (bế quan tỏa cảng), tự giam mình

hoặc tự tôn thái quá, có thể đưa đến sự xói mòn

và tụt hậu. Ngược lại, nếu quá trình giao lưu

diễn ra quá mạnh mẽ, nguy cơ một dân tộc nào

đó bị hòa tan hoặc đánh mất bản sắc, thậm chí

có thể suy vong, cũng là điều tất yếu. Hiện

tượng tiếp xúc và hội nhập văn hóa với các quá

trình tiếp nhận, điều chỉnh, đồng hóa… là hiện

tượng phổ biến trong đời sống nhân loại, thể

hiện năng lực thích ứng của mỗi cộng đồng

trong suốt tiến trình tồn

̉

5. Vũ Dương Ninh (chủ biên, 2012), Lịch sư văn

minh thế giới, Nxb. Giáo dụcViệt Nam, Hà Nội.

6. Nguyễn Thị Thường (2009), Giáo trình Văn

hóa học, Nxb. Đại học Sư phạm Hà Nội.

7. Trần Quốc Vượng (2012), Cơ sở văn hóa Việt

Nam, Nxb. Giáo dục Việt Nam, HàNội.

8.h t t p:/ /w w w.v nua.e du .vn/k hoa/

f it a/ wp - c o n t en t/ up l oa ds /2 01 3 /0 6/

C1.+Gioi+thieu+chung.pdf

9. http://searchtelecom.techtarget.com/

definition/telecommunications

Ngày nhận bài: 21 - 12 - 2015

Ngày phản biện, đánh giá: 9 - 6 - 2016

Ngày chấp nhận đăng: 28 - 6 - 2016