Báo cáo tổng quan Các nghiên cứu về ngành rau quả của Việt Nam
VIỆN KINH TẾ NÔNG NGHIỆP
BÁO CÁO TỔNG QUAN
CÁC NGHIÊN CỨU
VỀ NGÀNH RAU QUẢ CỦA VIỆT NAM
Hà nội, tháng 4 năm 2005
Mục lục
1.1. Xu hướng phát triển sản xuất rau quả Việt Nam................................................... 1
1.2. Tình hình tiêu thụ trong nước................................................................................ 4
1.3. Tác động của chi tiêu và giá đối với cầu rau quả ................................................. 5
1.4. Xuất khẩu............................................................................................................... 7
1.5. Kiến nghị phát triển ngành rau quả Việt Nam .................................................... 14
Tăng giá trị từ khâu sản xuất đến tiêu dùng”, 2002................................................... 17
in China”.................................................................................................................... 18
huyện Gia Lâm, Hà Nội, 2001.................................................................................... 20
tâm kỹ thuật rau hoa quả Hà Nội”, 2001................................................................... 21
2010”, 2000................................................................................................................ 23
2.11. MALICA, Tổ chức thị trường rau Hà Nội, 2003 ............................................... 24
2.12. Ngành hàng rau quả Việt Nam.......................................................................... 24
mùa ở Hà Nội”, 2003 ................................................................................................. 25
đẩy mạnh xuất khẩu sản phẩm rau quả, 2000............................................................ 27
ở Việt Nam, 2004........................................................................................................ 27
i
quả ở các tỉnh vùng Bắc Trung bộ, 2005 .................................................................. 32
trồng cam quýt chính ở Việt Nam, 2005..................................................................... 32
quả ở vùng đồng bằng sông Hồng, 2005.................................................................... 33
xuất rau quả an toàn về mặt vệ sinh thực phẩm, 2000............................................... 34
rau tươi tại Hà Nội và TPHCM - Việt Nam, 2002...................................................... 39
lược xuất khẩu gia vị của Việt Nam............................................................................ 39
sản hàng hoá miền núi nước ta thời kỳ đến 2010, 2004............................................. 40
Hà Nội, 2002 .............................................................................................................. 42
ii
Danh sách bảng
Bảng 1.2. Tỷ lệ thiêu thụ đối với từng sản phẩm theo vùng............................................. 4
Bảng 1.3. Độ co giãn chi tiêu đối với rau và quả ............................................................. 6
Bảng 1.4. Hệ số co giãn của cầu giá đối với giá............................................................... 6
iii
Danh sách hình
Hình 1.1. Diện tích cây ăn quả ......................................................................................... 2
Hình 1.2. Biến động diện tích một số loại cây ăn quả (nghìn ha) .................................... 2
Hình 1.3. Tỷ suất hàng hoá năm 2002.............................................................................. 3
Hình 1.4. Tiêu thụ rau quả theo vùng............................................................................... 5
Hình 1.5. Mức tiêu thụ rau quả phân theo nhóm chi tiêu................................................ 5
Danh sách hộp
Hộp 1.3. Nhận định một số thị trường xuất khẩu rau quả .............................................. 13
iv
PHẦN 1. Tổng quan nghiên cứu rau quả Việt Nam
1.1. Xu hướng phát triển sản xuất rau quả Việt Nam
Trong thời gian qua, nhất là kể từ đầu thập kỷ 90, diện tích rau, quả của Việt Nam phát
triển nhanh chóng và ngày càng có tính chuyên canh cao. Tính đến năm 2004, tổng diện
tích trồng rau, đậu trên cả nước đạt trên 600 nghìn ha, gấp hơn 3 lần so với năm 1991.
Đồng bằng sông Hồng (ĐBSH) là vùng sản xuất lớn nhất, chiếm khoảng 29% sản lượng
rau toàn quốc. Điều này là do đất đai ở vùng ĐBSH tốt hơn, khí hậu mát hơn và gần thị
trường Hà Nội. ĐBSCL là vùng trồng rau lớn thứ 2 của cả nước, chiếm 23% sản lượng
rau của cả nước. Đà Lạt, thuộc Tây Nguyên, cũng là vùng chuyên canh sản xuất rau cho
xuất khẩu và cho nhu cầu tiêu thụ thành thị, nhất là thị trường thành phố Hồ Chí Minh
và cho cả thị trường xuất khẩu.
Cũng trong giai đoạn từ đầu thập kỷ 90, tổng sản lượng rau đậu các loại đã tăng tương
đối ổn định từ 3,2 triệu tấn năm 1991 lên đạt xấp xỉ 8,9 triệu tấn năm 2004.
Bảng 1.1. Diện tích và sản lượng rau của Việt Nam, 1991-2004
Năm
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Diện tích (000ha)
197,5
Sản lượng (000 tấn)
3213,4
202,7
291,9
303,4
328,3
360,0
377,0
411,7
459,1
464,6
514,6
560,6
577,8
3304,7
3483,5
3793,6
4155,4
4706,9
4969,9
5236,6
5792,2
5732,1
6777,6
7485,0
8183,8
605,9
8876,8
Nguồn: Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn
Bên cạnh rau, diện tích cây ăn quả cũng tăng nhanh trong thời gian gần đây. Tính đến
năm 2004, diện tích cây ăn quả đạt trên 550 ngàn ha. Trong đó, Đồng Bằng sông Cửu
long (ĐBSCL) là vùng cây ăn quả quan trọng nhất của Việt Nam chiếm trên 30% diện
tích cây ăn quả của cả nước.
1
Hình 1.1. Diện tích cây ăn quả
600
500
400
300
200
100
0
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
Area
Sản lượng
0
1999 2000 2001
2002 2003 2004 2005
Nguồn: MARD
Nhờ có nhu cầu ngày càng tăng này nên diện tích cây ăn quả trong thời gian qua tăng
mạnh. Trong các loại cây ăn quả, một số cây nhiệt đới đặc trưng như vải, nhãn, và chôm
chôm tăng diện tích lớn nhất vì ngoài thị trường trong nước còn xuất khẩu tươi và khô
sang Trung Quốc. Năm 1993, diện tích của các loại cây này chưa thể hiện trong số liệu
thống kê. Từ năm 1994, diện tích trồng 3 loại cây này tăng gấp 4 lần, với mức tăng
trường bình quân 37%/năm, chiếm 26% diện tích cây ăn quả cả nước. Diện tích cây có
múi và xoài cũng tăng mạnh bình quân 18% và 11%/năm. Chuối tuy là cây trồng quan
trọng chiếm 19% diện tích cây ăn quả cả nước nhưng chưa trở thành sản phẩm hàng hoá
qui mô lớn. Diện tích dứa giảm trong thập niên 1990, nhất là từ khi Việt Nam mất thị
trường xuất khẩu Liên Xô và Đông âu.
Hình 1.2. Biến động diện tích một số loại cây ăn quả (nghìn ha)
250000
Nh·n v¶i, ch«m ch«m
200000
150000
Chuèi
100000
C©y cã mói
Xoµi
50000
Døa
0
Nguồn: MARD
2
Nhìn chung sản xuất cây ăn quả mới nhắm vào phục vụ thị trường trong nước, một thị
trường dễ tính, đang tăng nhanh nhưng sẽ bị cạnh tranh mạnh trong tương lai. Triển
vọng của ngành sản xuất này là rất lớn với điều kiện đầu tư thích đáng và đồng bộ từ
nghiên cứu, tổ chức sản xuất giống, chế biến, đóng gói, vận chuyển, tiêu chuẩn cất
lượng, nhãn hiệu, tiếp thị,... những lĩnh vực Việt Nam còn rất yếu kém.
Hiện nay, xu hướng phát triển sản xuất hàng hoá ngày càng tăng. Tuy nhiên mức độ
thương mại hoá khác nhau giữa các vùng. ĐBSCL là vùng có tỷ suất hàng hoá quả cao
nhất với gần 70% sản lượng được bán ra trên thị trường. Tiếp theo là Đông nam Bộ và
Nam Trung Bộ với tương ứng là 60% và 58%. Các vùng còn lại tỷ suất hàng hoá đạt từ
30-40%. Mức độ thương mại hoá cao ở Miền Nam cho thấy xu hướng tập trung chuyên
canh với quy mô lớn hơn so với các vùng khác trong cả nước. Sản xuất nhỏ lẻ, vườn tạp
vẫn còn tồn tại nhiều, đây chính là hạn chế của quá trình thương mại hoá, phát triển
vùng chuyên canh có chất lượng cao.
Hình 1.3. Tỷ suất hàng hoá năm 2002
Đồng bằng sông Hồng
Đông Bắc
38
34
Tây Bắc
38
37
Bắc Trung Bộ
Nam Trung Bộ
Tây Nguyên
53
32
Đông Nam Bộ
61
Đồng bằng sông Cửu Long
69
80
0
20
40
60
Nguồn: IFPRI (Viện Nghiên cứu Chính sách Lương thực Quốc tế) , 2002.
Sự khác nhau không chỉ thể hiện rõ giữa các vùng mà còn giữa các nhóm thu nhập. Kết
quả nghiên cứu cho thấy nông dân giàu bán nhiều sản phẩm hơn nông dân nghèo vì có
quy mô sản xuất lớn hơn và khả năng tiếp cận thị trường dễ dàng hơn so với nông dân
nghèo. Những người sản xuất giàu nhất bán 83% trong năm 2002 so với 76% những hộ
ở nhóm nghèo
3
1.2. Tình hình tiêu thụ trong nước
Hiện nay có một số nghiên cứu về tình hình tiêu thụ các loại rau quả của Việt Nam
trong thời gian qua. Các nghiên cứu cho thấy rau và quả là hai sản phẩm khá phổ biến
hộ đều tiêu thụ rau trong năm trước đó, và 93% hộ tiêu thụ quả. Các loại rau quả được
tiêu thụ rộng rãi nhất là rau muống (95% số hộ tiêu thụ), cà chua (88%) và chuối (87%).
chiếm 3/4.
Thành phần tiêu thụ rau quả cũng thay đổi theo vùng. Đậu, su hào và cải bắp là những
loại rau được tiêu thụ rộng rãi hơn ở miền Bắc; trong khi cam, chuối, xoài và quả khác
lại được tiêu thụ phổ biến hơn ở miền Nam. Sự tương phản theo vùng rõ nét nhất có thể
thấy với trường hợp su hào với trên 90% số hộ nông thôn ở miền núi phía Bắc và Đồng
bằng sông Hồng tiêu thụ, nhưng dưới 15% số hộ ở miền Đông Nam bộ và Đồng bằng
sông Cửu Long tiêu thụ. ở các khu vực thành thị, tỷ lệ hộ tiêu thụ đối với tất cả các sản
phẩm đều cao.
Bảng 1.2. Tỷ lệ thiêu thụ đối với từng sản phẩm theo vùng
Vùng
Hà nội
TP
Sản phẩm
Đậu
Rau muống
Su hào
Bắp cải
Cà chua
Rau khác
Cam
Chuối
HCMC Khác Thị xã MNPB ĐBSH BTB NTB
TN ĐNB SCL
64
97
64
99
52
96
54
91
62
98
57
98
50
90
19
47
76
98
46
92
49
83
00
97
100
65
79
59
62
94
12
38
94
3
42
69
45
91
96
68
94
92
90
90
94
70
78
79
97
70
95
83
91
100
99
79
89
98
60
93
65
90
100
97
78
87
97
48
85
72
88
100
94
100
98
99
95
85
94
78
94
93
91
81
84
91
92
92
68
33
65
57
97
96
87
72
89
88
Xoài
89
76
68
17
27
22
Quả khác
Các loại rau
Các loại quả
Quả & Rau
Nguồn: IFPRI, 2002
90
83
82
53
57
59
100
99
100
98
100
93
100
79
100
92
100
94
100
100
100
100
100
100
100
100
Theo tính toán của IFPRI, tiêu thụ ở các khu vực thành thị có xu hướng tăng mạnh hơn
nhiều so với các vùng nông.
1 Đây là bài viết Tiêu thụ rau quả và thịt cho Ngân hàng thế giới của nhóm nghiên cứu Trung tâm Thông
tin (ICARD)
2 Cần phải nói rằng những con số này có thể không bao gồm tiêu thụ rau quả như một phần sản phẩm chế
biến (như nước quả và mứt) và tiêu thụ ở nhà hàng
4
Hình 1.4. Tiêu thụ rau quả theo vùng
B×nh qu©n
§BSCL
§NBé
T©y nguyªn
Duyªn h¶i nam TB
B¾c trung bé
§BSH
Qu¶
Rau
Vïng nói phÝa B¾c
ThÞ x·
TP kh¸c
Hµ Néi, TPHCM
0
20
40
60
80
100
120
Tiªu thô (kg/ng−êi/n¨m)
Nguồn: IFPRI , 2002
Khi thu nhập cao hơn, thì các hộ cũng tiêu thụ nhiều rau quả hơn. Tiêu thụ rau quả theo
đầu người giữa của các hộ giàu nhất gấp 5 lần các hộ nghèo nhất, từ 26 kg đến 134 kg.
Sự chênh lệch này đối với quả là 14 lần, với rau là 4 lần. Kết quả là, phần quả tăng từ
12% đến 32% trong tổng số tăng. Nhu cầu về cam, chuối và xoài tăng mạnh khi thu
nhập tăng, nhưng su hào thì tăng chậm hơn rất nhiều
Hình 1.5. Mức tiêu thụ rau quả phân theo nhóm chi tiêu
140
Qu¶ kh¸c
120
XoµI
Chuèi
100
Cam
80
Rau kh¸c
Cµ chua
60
B¾p c¶i
40
Su hµo
Rau muèng
§Ëu
20
0
1
2
3
4
5
Nhãm chi tiªu (nhãm 20%)
Nguồn:IFPRI, 2002
1.3. Tác động của chi tiêu và giá đối với cầu rau quả
Kết quả phân tích về cầu cho thấy rau và quả có những kiểu tiêu thụ khác nhau. Độ co
giãn theo thu nhập của rau là 0,54; trong khi của quả là 1,09. Điều này có nghĩa là khi
5
thu nhập của hộ tăng, thì tỷ trọng chi cho rau giảm và cho quả tăng cao hơn so với mức
tăng chi tiêu.
Độ co giãn theo thu nhập đối với từng loại rau quả riêng. Cam và xoài có tính co giãn
theo nhu nhập cao nhất (cam 1,45 và xoài 1,38). Điều này cho thấy là khi thu nhập của
các hộ gia đình Việt Nam tăng, thì phần chi dành cho các sản phẩm này cũng tăng. Hay
nói cách khác, nhu cầu đối với các mặt hàng này của người dân Việt Nam sẽ tăng nhanh
hơn so với chi tiêu bình quân đầu người.
Bảng 1.3. Độ co giãn chi tiêu đối với rau và quả
Sản phẩm
Rau muống
Su hào
Độ co giãn
0,40
0,46
Bắp cải
0,70
Cà chua
0,88
Rau khác
Cam
0,48
1,45
Chuối
0,79
Xoài
1,38
Quả khác
Các loại rau
Các loại quả
Quả & Rau
Nguồn: IFPRI, 2002
1,12
0,54
1,09
0,74
Nghiên cứu hệ số co giãn của cầu đối với giá một số loại rau quả chính như cam chuối,
xoài , nước quả cho thấy, dù không co giãn nhiều nhưng biến động của cầu khá tương
đương khi giá thay đổi. Hơn nữa, cầu của cam, xoài và nước quả có xu hướng tăng
nhanh hơn khi giá giảm.
Bảng 1.4. Hệ số co giãn của cầu giá đối với giá
Loại quả
Cam
Hệ số co giãn
-0.95
Chuối
-0.8
Xoài
-0.92
Nước quả
0.95
Nguồn: ICARD, 2004
6
1.4. Xuất khẩu
Những năm vừa qua, thị trường rau quả có xu hướng phát triển nhanh. Xu hướng hội
nhập cũng tạo điều kiện mở rộng thị trường và là điều kiện tốt cho sản xuất phát triển.
Trước năm 1991, rau quả của Việt Nam chủ yếu là ở Liên Xô cũ và thị trường các nước
XHCN (chiếm 98% sản lượng xuất khẩu) thị trường này nhỏ bé và không phát triển.
Năm 1995 xuất khẩu rau quả Việt Nam mới chỉ đạt con số 56,1 triệu USD nhưng đến
năm 2001 đã đạt mức kỷ lục với giá trị 330 triệu USD, tăng gấp gần 6 lần năm 1995 và
2,2 lần năm 2000, chiếm 2,2% trong tổng giá trị xuất khẩu của Việt Nam năm 2001.
Tuy nhiên, từ năm 2002 đến nay kim ngạch xuất khẩu rau quả của Việt Nam giảm đáng
kể, năm 2002 giá trị xuất khẩu rau quả chỉ đạt 200 triệu USD, giảm 39,4% so với năm
2001 và năm 2003 đạt 152 triệu USD, giảm 24,4% so với năm 2002.
Hình 1.6. Kim ngạch xuất khẩu rau quả Việt Nam, 1991-2004 (nghìn USD)
350
300
250
200
150
100
50
0
Nguồn:MARD
Hiện nay Việt Nam đã xuất khẩu sản phẩm rau quả đi trên 50 nước. Các mặt hàng xuất
khẩu chính như xoài, dứa, chuối, nhãn vải, thanh long, măng cụt và các loại nước quả.
Các thị trường xuất khẩu chính của Việt Nam là Trung Quốc, Đài Loan, Nhật Bản, Hàn
Quốc. Gần đây chúng ta mở rộng sang một số nước Châu âu như Đức, Nga, Hà Lan và
nhất là Mỹ. Xuất khẩu nông sản nói chung và rau quả nói riêng sang Mỹ đã tăng lên
mạnh mẽ khi hiệp định thương mại Việt Mỹ được ký kết. Hiện nay, kim ngạch xuất
khẩu rau quả sang Mỹ chiếm gần 10% tổng kim ngạch.
7
Hình 1.7. Thị trường xuất khẩu rau quả chính của Việt Nam năm 2000 và 2004
Năm 2000
Năm 2004
US, 1.0
China, 16.3
Others, 8.6
Others, 25.4
Russia, 2.2
Korea, 6.4
Japan, 5.5
Japan, 14.5
Hongkong, 3.1
German, 3.2
Neitherland, 3.9
Taiwan, 12.8
Taiwan, 9.8
US, 9.8
Campuchia, 4.0
China, 56.5
Russia, 7.1
Nguồn: AIE, Đánh giá tiềm năng xuất khẩu nông sản Việt Nam, 2005
Trong những năm qua, Trung Quốc luôn là thị trường xuất khẩu rau quả lớn nhất của
Việt Nam. Tuy nhiên gần đây, việc xuất khẩu sang Trung Trung Quốc gặp rất nhiều khó
khăn, kim ngạch xuất khẩu giảm mạnh nhất là từ năm 2000. Mặc dù những năm gần
đây, xuất khẩu sang các nước khác được đẩy mạnh nhưng do xuất khẩu sang Trung
Quốc giảm mạnh làm kim ngạch xuất khẩu chung giảm xuống. Kim ngạch xuất khẩu
rau quả của Việt Nam sang Trung Quốc giảm từ 140 triệu USD năm 2001 xuống chỉ
còn 25 triệu USD năm 2004.
Hình 1.8. Kim ngạch và tỷ trọng xuất khẩu rau quả của Việt Nam sang Trung
Quốc
160000
140000
120000
100000
80000
60000
40000
20000
0
70
60
50
40
30
20
10
0
Value (000USD)
Share (%)
2000
2001
2002
2003
2004
Nguồn:Tổng cục Hải quan
Có ý kiến khác nhau giải thích việc xuất khẩu của Việt Nam sang Trung Quốc giảm
xuống. Trong đó có hai quan điểm chính đáng chú ý:
• Thứ nhất, xuất khẩu rau quả giảm do kể từ khi Trung Quốc ra nhập WTO, Trung
Quốc có những quy định về chất lượng, vệ sinh an toàn thực phẩm ngặt nghèo
8
nhập khẩu
có nguồn hàng ổn định hơn, ưu dãi hơn và có chất lượng tốt hơn.
Hộp 1.1. Việt Nam - Thái Lan, chạy đua xuất khẩu vào Trung Quốc
Thái Lan là đối thủ trực tiếp của Việt Nam trên thị trường Trung Quốc. Những mặt hàng thế
mạnh của Việt Nam đồng thời cũng là sản phẩm xuất khẩu chủ lực của Thái Lan. Cạnh tranh
giữa các doanh nghiệp hai nước trên thị trường Trung Quốc ngày càng gay gắt khi cả Việt Nam
và Thái Lan đang tìm mọi cách để gia tăng xuất khẩu.
Bất lợi về thuế và kiểm dịch
Mặt hàng rau quả Việt Nam luôn được đánh giá có khả năng cao khi xuất
khẩu vào Trung Quốc, nhưng điều "nhức nhối" là kim ngạch xuất khẩu
rau quả Việt Nam liên tục sụt giảm trong mấy năm gần đây, trong khi xuất
khẩu của Thái Lan lại tăng rất nhanh. Năm 2004, Việt Nam xuất được 24
triệu USD (chỉ bằng 36% năm 2003) thì Thái Lan xuất được 445 triệu
USD (tăng 91% so với năm 2003), chiếm 41% thị phần nhập khẩu rau
quả Trung Quốc.
Lý giải điều này, Tổng Công ty Rau quả Việt Nam cho biết: từ năm 2003,
thế nào có thể bù đắp nổi. Vì vậy, năm 2004, Tổng Công ty Rau quả tăng
trình "Thu hoạch sớm" giữa Trung Quốc với các nước ASEAN.
Một bất lợi khác mà nhiều doanh nghiệp xuất khẩu kêu ca là việc Việt Nam và Trung Quốc
chưa thống nhất được các Hiệp định chung về kiểm dịch đối với động vật và thực vật. Trong khi
đó, một số thỏa thuận về kiểm dịch và giám sát vệ sinh đối với mặt hàng gạo, thuỷ sản đã được
ký kết đến nay vẫn chưa đi vào thực tế do các Bộ, ngành Việt Nam chậm hướng dẫn, phổ biến
để các doanh nghiệp thực hiện. Điều này khiến cho không chỉ rau quả mà nhiều nhóm hàng
khác vấp phải các rào cản kỹ thuật khi xuất khẩu vào thị trường Trung Quốc. Một ví dụ được
nhiều doanh nghiệp nêu lên là cơ chế kiểm tra hải quan một lần giữa Trung Quốc và Việt Nam
vẫn chưa được thực hiện nên hàng hoá Việt Nam vào Trung Quốc, nhất là các mặt hàng tươi
sống hay bị gây khó dễ bởi mã hàng hai bên không thống nhất, chứng chỉ vệ sinh chưa được
hai bên công nhận...
Ngược lại, Thái Lan đã giải quyết rất tốt vấn đề này bằng các văn bản ký
kết giữa Chính phủ hai nước. Hơn nữa, sự đảm bảo về chất lượng từ
nguồn nguyên liệu đến công nghệ chế biến tốt là một lợi thế của doanh
nghiệp Thái Lan. Trong khi đó đây lại là điểm yếu của doanh nghiệp Việt
Nam. Trung Quốc có quy chế, nếu hàng Việt Nam có chứng chỉ C/O thì
sẽ được giảm 50% thuế nhưng từ trước đến nay doanh nghiệp Việt Nam
vẫn chưa làm được.
Mất dần lợi thế thị trường gần
Khoảng cách vận chuyển gần, có nhiều ưu đãi trong buôn bán biên mậu
là lợi thế đã được các doanh nghiệp và thương nhân Việt Nam khai thác
hiệu quả. Tàu thuyền đánh bắt ở Vịnh Bắc bộ có thể vào cảng Vạn Gia
(Trung Quốc) bán hàng rồi lại quay ra tiếp tục đánh bắt dài ngày trên
biển. Xe thuỷ sản đông lạnh từ các tỉnh miền Trung và miền Nam chỉ mất
Thuỷ sản Việt Nam
- "đặc sản phương
Nam" rất đắt hàng
ở Trung Quốc.
vài ngày để lên đến cửa khẩu ở Lạng Sơn, qua những thủ tục đơn giản là có thể đưa hàng
sang các chợ đầu mối biên giới, thậm chí là có thể đi sâu vào nội địa hàng trăm kilomet để
nhập hàng đến cuối ngày quay về Việt Nam.
Các phương thức này đã tỏ ra rất có ưu thế và phát triển mạnh khi Nhà nước có chính sách
hoàn thuế GTGT cho xuất khẩu nông sản; kim ngạch xuất khẩu thuỷ sản và rau quả thời kỳ đó
9
lên đến hàng trăm triệu USD. Nhưng tình hình đã thay đổi rất nhanh, khi Trung Quốc bãi bỏ dần
các ưu đãi biên mậu thì kim ngạch nhiều mặt hàng đã giảm xuống 4-5 lần. Cửa khẩu duy nhất
còn lại áp dung các ưu đãi biên mậu là Lào Cai thì gặp nhiều khó khăn về vận chuyển đường
bộ, nhất là các mặt hàng tươi sống.
Trong khi các nhà xuất khẩu Việt Nam đang gặp nhiều khó khăn thì Thái Lan đã tìm ra các biện
pháp để khắc phục bất lợi về khoảng cách địa lý của mình. Theo ông Nguyễn Duy Luật - Tuỳ
viên thương mại ở Côn Minh: Thái Lan có những biện pháp mà doanh nghiệp Việt Nam chưa
hề nghĩ tới như: mỗi ngày, chở đến Côn Minh 8-10 tấn tôm biển tươi bằng máy bay và đã được
bán giá rất đắt. Thái Lan và Trung Quốc cũng đầu tư rất lớn để cải tạo sông Mêkông thành một
đường thủy vận chuyển rất an toàn, chi phí rất rẻ cho những mặt hàng cồng kềnh, đòi hỏi cao
về bảo quản như rau quả. Ngày ngày, hàng rau quả, thuỷ sản Thái Lan vẫn đến được với các
tỉnh miền Tây xa xôi của Trung Quốc bằng hàng không và đường thuỷ. Trong khi đó các doanh
nghiệp Việt Nam với phương thức vận chuyển bằng xe đông lạnh đã bị bỏ lại rất xa cuộc chạy
đua vào thị trường Trung Quốc.
Chuẩn bị bứt phá
Mục tiêu tăng trưởng xuất khẩu đến 2010 được đặt ra rất cao. Vì thế, ngay từ bây giờ, Bộ
Thương mại đã kêu gọi doanh nghiệp cần chuẩn bị để tạo ra sự bứt phá mạnh mẽ trong việc
xuất khẩu sang Trung Quốc, nhất là sau khi Việt Nam có được những ưu đãi thuận lợi như Thái
Lan hiện nay. Sự chuẩn bị trước hết là phải "kiên quyết chuyển sang phương thức buôn bán
chính ngạch những mặt hàng có kim ngạch lớn để thâm nhập ổn định và bền vững trên thị
trường Trung Quốc".
Tham tán Thương mại tại Trung Quốc Đào Ngọc Chương cho biết: bắt đầu từ 2006, cơ hội sẽ
mở ra rất nhiều cho doanh nghiệp Việt Nam khi hầu hết các mặt hàng sẽ được giảm thuế
xuống 0%. Việc vận chuyển nhất là vận chuyển lên các tỉnh miền Tây Trung Quốc cũng dễ
dàng hơn nhờ tuyến đường cao tốc nối từ cửa khẩu biên giới với Lào Cai lên Côn Minh và đi
các tỉnh miền Tây hoàn thiện. Vấn đề còn lại là sự chuẩn bị của Việt Nam, từ phía các doanh
nghiệp là cách thức bán hàng, xây dựng hệ thống phân phối, phát triển chế biến, nâng cao chất
lượng; từ phía các cơ quan quản lý phải nhanh chóng thống nhất hành lang pháp lý để giải toả
các rào cản kỹ thuật cho hàng hoá Việt Nam. Ông Chương tin rằng: nếu chuẩn bị tốt, hàng hoá
Việt Nam có thể cạnh tranh tốt với đối thủ Thái Lan trên thị trên thị trường chiến lược Trung
Quốc.
Nguồn: Vietnamnet
Bên cạnh đó, hàng năm Việt Nam cũng nhập một lượng hoa quả lớn từ Trung Quốc. So
với kim ngạch xuất khẩu thì nhập khẩu rau quả của Việt Nam từ Trung Quốc là tương
đối hạn chế. Tuy nhiên, lượng rau quả Trung Quốc vào Việt Nam cũng tăng tương đối
ổn định từ 24,3 triệu USD năm 2000 lên mức 40,2 triệu năm 2003 với mức tăng trưởng
bình quân hàng năm đạt 18%. Các mặt hàng nhập khẩu lớn nhất của Việt Nam từ Trung
Quốc gồm có lê/táo (HS0808) với kim ngạch khoảng trên 10 triệu USD, nho với mức
khoảng 2-3 triệu USD, tỏi/hành, cà chua.
Hiện tại ở thị trường nội địa, sản phẩm trái cây trong nước vẫn đang chiếm lĩnh vì trái
cây nhập khẩu đắt. Trái cây của Trung Quốc là loại được nhập khẩu nhiều nhất thì bị
người tiêu dùng đánh giá là không tốt bằng trái cây của Việt Nam bởi người trồng
Trung Quốc sử dụng thuốc trừ sâu. Một số còn sử dụng những hóa chất bị quốc tế cấm
sử dụng.
Mặc dù có sự phát triển mạnh nhưng thị phần của hầu hết các mặt hàng rau quả Việt
Nam còn ở mức rất hạn chế, không tạo được tác động chi phối đến thị trường thế giới.
10
Bảng 1.5. Thị phần của một số nước châu Á trên thị trường rau quả thế giới giai
đoạn 1997-2001
Mặt hàng
Quả tươi
Quả khô
Dứa hộp
Nấm hộp
Việt Nam
4,8
Trung Quốc
2,6
Thái Lan
32,6
Indonesia
Ấn Độ
2,7
1,6
5,8
0,9
1,2
10,6
3,4
52,0
18,3
45,2
1,7
11,5
7,4
1,1
Nguồn: Vietnamnet, 20/4/2005
Nguyên nhân của tình trạng đó là tuy đã có những tiến bộ nhất định khả năng mở rộng
xuất khẩu, thị trường xuất khẩu của Việt Nam khá hạn chế, chủ yếu phụ thuộc vào thị
trường những nước lân cận như Trung Quốc. Xuất khẩu rau quả, đặc biệt là rau quả tươi
sang các thị trường nhập khẩu lớn như Hoa Kỳ, EU, Nhật Bản còn gặp nhiều trở ngại về
công nghệ bảo quản và chế biến cũng như khả năng đáp ứng các yêu cầu về hàng nhập
khẩu của các thị trường này.
Hiện tại rau quả Việt Nam chịu sự cạnh tranh mạnh trong xuất khẩu rauq quả từ các
nước khác trong khu vực và trên thế giới như Thái Lan, Philippin, Trung Quốc, Úc,
Canada, vầ rấu nhiều các nước khác. Theo rất nhiều các nghiên cứu khác nhau, xuất
khẩu rau quả còn một số hạn chế sau:
a. Giá thành cao
Hiện tại so với một số quốc gia xuất khẩu thì giá thành của Việt Nam còn thấp. Dù Việt
nam có nguồn lao động rồi rào nhưng do năng suất thấp, cộng với các chi phí giao dịch
marketing cao, công nghệ chế biến lạc hậu ,cơ sở hạ tầng yếu kém nên chi phí xuất khẩu
của Việt Nam còn cao.
b. Chất lượng chưa cao
Có nhiều nguyên nhân làm cho chất lượng rau quả của ta còn thấp và chưa đồng đều.
Trong đó nguyên nhân chủ yếu là do giống, phương pháp canh tác còn yếu, vườn tạp
nhiều, trình độ phòng bệnh, chăm sóc kém, dư lượng trừ sâu còn nhiều.
Bên cạnh dó, công nghệ chế biến lạc hậu cũng ảnh hưởng tới chất lượng rau quả. Ngoài
ra, việc thiếu các phương tiện vận chuyển lạnh, phương tiện bảo quản hiện đại cũng là
những lý do ảnh hưởng đến chất lượng quả. Hơn nữa việc thu hái, phương pháp thu hái
cũng có những tác động tích cực tới chất lượng rau quả. Một nguyên nhân nữa là do các
tiêu chuẩn chất lượng của Việt Nam tương đối lạc hậu so với các tiêu chuẩn quốc tế.
Điều này cũng tạo những khoảng cách nhất định.
c. Thiếu thương hiệu
Hiện nay, nông sản Việt nam nói chung và rau quả xuất khẩu nói riêng vẫn chưa có
thương hiệu mạnh. Chính vì thế việc bán dưới dạng thô hoặc sơ chế chưa tạo ra giá trị
cao.
11
về những nét đặc thù của nông sản Việt Nam.
quốc tế.
Hiện nay, Việt Nam là quốc gia đứng đầu thế giới về xuất
khẩu hạt tiêu, thứ hai về cà phê và các sản phẩm khác
như điều, chè và xuất khẩu thủy sản đều ở mức cao trên
thế giới. Tuy nhiên, theo Bộ NN - PTNT, hầu hết các mặt
hàng nông sản, thực phẩm của Việt Nam xuất ra nước
ngoài đều được bán dưới dạng thô hoặc sơ chế nên
chưa tạo giá trị cao để tăng lợi nhuận cho nông dân.
Thêm vào đó, trên 90% nông sản Việt Nam xuất ra thị
trường nước ngoài là chưa có thương hiệu. Theo tiến sĩ
Võ Mai, Chủ tịch Hiệp hội trái cây Việt Nam, điều này
Hầu hết rau quả xuất khẩu của ta
khiến nước ta thất thu hàng trăm triệu USD mỗi năm.
còn chưa có nhãn hiệu.
Nguyên nhân của tình trạng trên, theo Bộ NN - PTNN và
Cục Sở hữu trí tuệ, là do các doanh nghiệp chưa nhận thức đúng tầm quan trọng của thương
hiệu, vẫn còn quan niệm “hữu xạ tự nhiên hương”, thiếu thông tin thị trường cũng như không rõ
về thủ tục, chi phí đăng ký nhãn hiệu hàng hoá, tên gọi xuất xứ và thương hiệu.
Phát biểu tại hội thảo, các đại biểu cho rằng việc xây dựng thương hiệu nông sản phải đầu tư
toàn diện, có chiến lược phát triển lâu dài và sự kết hợp đồng bộ của tất cả các khâu từ việc
chọn lựa giống, trồng trọt, chăm sóc, thu hoạch và bảo quản sau thu hoạch. Việc này đòi hỏi
phải có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà nông, nhà khoa học, nhà truyền thông, doanh nghiệp và
Nhà nước. Thêm vào đó, Việt Nam cần xác định được ưu thế của những nông sản mũi nhọn ở
từng khu vực, từng loại hàng hóa để phát huy thế mạnh và tạo sự độc quyền trên thị trường
quốc tế
Nguồn: VietNamNet, 22/11/2003
d. Thiếu các hiệp định Quốc tế
Bài học từ Hiệp định thương mại quả của Trung Quốc và Thái lan cho thấy rõ nhất về
vấn đề này. Nếu có thể có những hiệp định thương mại giữa các nước với những ưu đãi
thương mại sẽ tạo ra cánh cửa tốt cho sản phẩm của Việt Nam xâm nhập vào thị trường
các đối tác.
f. Thiếu các kiến thức về hội nhập
Đây là hạn chế chung của các doanh nghiệp Việt Nam nhất là các doanh nghiệp vừa và
nhỏ. Điều này cần phải được chuẩn bị tốt giúp cho các doanh nghiệp chủ động hội nhập,
phát huy lợi thế của mình để có được những chiến lược hiệu quả.
Bảng 1.6. Phân tích điểm mạnh, yếu, cơ hội và thách thức của xuất khẩu rau quả
•
•
•
•
•
Đặc điểm khí hậu đa dạng và thích hợp cho sản xuất rau quả
Sản phẩm phong phú
Hỗ trợ từ Chính phủ
Thu được nhiều lợi nhuận hơn sản xuất cây lương thực
Cầu trong nước lớn, đặc biệt đối với rau quả tươi
Điểm mạnh
12
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Thiếu các hiệp định thương mại song phương
Thiếu SPS với các nước nhập khẩu lớn như Trung Quốc
Chất lượng thấp và không đồng đều
Thiếu nguyên liệu cho chế biến
Chưa có thương hiệu mạnh
Phương tiện cất trữ và dịch vụ thương mại kém
Thiếu kỹ năng thương mại và quảng cáo
Cơ sở hạ tầng kém
Điểm yếu
Các hộ chế biến lạc hậu và nhỏ
Chưa có giám sát kỹ thuật và hệ thống kiểm duyệt
Không có khu vực tập trung chuyên canh
Bệnh tật
Cầu thị trường trong nước và thế giới tăng
Chương trình hỗ trợ từ Chính phủ
Gần các thị trường lớn như Trung Quốc, Nhật Bản, Đài Loan,
Singapore
Cơ hội
•
•
•
Đất thích hợp cho sản xuất hoa quả còn có thể mở rộng
Năng suất chế biến còn lớn
Tăng đầu tư cho khoa học kỹ thuật của Chính phủ
•
Cạnh tranh từ các nước xuất khẩu khác (Thái Lan) trên cả thị trường
trong và ngoài nước
•
•
•
•
Xuất khẩu sang thị trường chính (Trung Quốc) giảm
Thiên tai (hạn hán, lũ lụt)
Sử dụng quá mức thuốc trừ sâu và phân bón
Cơ sở hạ tầng nghèo nàn
Thách thức
Hộp 1.3. Nhận định một số thị trường xuất khẩu rau quả
Theo Vietnam.net, thị trường rau quả xuất khẩu cũng có nhiều biến động,. Tuy nhiên tiềm năng
cho xuất khẩu rau quả còn lớn nếu Việt Nam biết khắc phục những hạn chế và phát triển mạnh
hơn.
Với thị trường Trung Quốc: Trong những năm tới, Trung Quốc vẫn là thị trường có nhiều tiềm
năng phát triển đối với rau quả xuất khẩu của Việt Nam. Trung Quốc là thị trường lớn, dễ thâm
nhập, yêu cầu về chất lượng không quá cao, nhu cầu tiêu dùng của cư dân cũng rất đa dạng.
Các nước khác trong khu vực: Đài Loan và Hàn Quốc cũng là thị trường xuất khẩu rau quả lớn
thứ hai của Việt Nam, chiếm khoảng 10% và 6% tổng kim ngạch xuất khẩu. Các nước ASEAN
cũng là những thị trường xuất khẩu rau quả quan trọng của Việt Nam, trong đó Singapore,
Malaysia và Indonesia nhập khẩu 1-2 triệu USD/năm.
Nhật Bản: Hiện tại và trong những năm tới, Nhật Bản vẫn là khu vực đầy tiềm năng của nhiều
loại rau quả như bắp cải, dưa chuột, khoai tây, đậu quả các loại, dứa, cà chua, thanh long, tỏi,
hoa… Đây cũng là những mặt hàng mà nước ta có năng lực sản xuất khá dồi dào. Năm 2003,
Nhật Bản đã nhập khẩu một lượng rau quả trị giá khoảng trên 16 triệu USD từ Việt Nam. Tuy
vậy, lượng kim ngạch này mới chỉ chiếm 0,4% tổng kim ngạch nhập khẩu rau quả của Nhật
Bản.
Thị trường EU: Do khoảng cách xa và chi phí vận chuyển cao, Việt Nam chủ yếu xuất khẩu
sang châu Âu các loại rau quả đóng hộp, nước quả. Các thị trường xuất khẩu quan trọng nhất
của Việt Nam trong khu vực này là Đức, Pháp, Hà Lan, Italia, Anh và Thuỵ Sĩ. Trong những
năm gần đây, các nước châu Âu có xu hướng tăng cường nhập khẩu các loại quả nhiệt đới.
Thị trường Bắc Mỹ: Trong những năm qua, xuất khẩu rau quả của Việt Nam sang thị trường
Bắc Mỹ, đặc biệt là thị trường Hoa Kỳ, đã có những bước tiến đáng kể. Hoa Kỳ nhập khẩu từ
Việt Nam chủ yếu là rau quả chế biến và nước quả. Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp Hoa
Kỳ, kim ngạch nhập khẩu rau quả chế biến của Hoa Kỳ từ Việt Nam đã tăng từ 5,0 triệu USD
năm 1999 lên 5,7 triệu USD năm 2003.
13
Hiệp định thương mại Việt Nam – Hoa Kỳ đã tạo điều kiện thuận lợi cho xuất khẩu của Việt
Nam sang thị trường này. Kể từ khi Hiệp định thương mại song phương Việt Nam và Hoa Kỳ
xuất khẩu rau quả của Việt Nam vào Hoa Kỳ trở nên dễ dàng hơn. Nhờ được hưởng quy chế
đối xử tối huệ quốc (MFN), thuế nhập khẩu giảm đáng kể.
Thị trường Nga: Việt Nam được hưởng chế độ GSP của Nga nên chính sách thuế không đặt ra
áp lực cạnh tranh đối với xuất khẩu rau quả của Việt Nam sang thị trường này. Thị trường Nga
trước mắt và lâu dài còn cần nhiều hàng nông sản, rau, trái cây vùng nhiệt đới. Việt Nam có
nhiều cơ hội có thể chiếm lĩnh được thị trường khu vực Viễn Đông của Nga, như đã làm trước
kia. Vấn đề đặt ra là cách thức tổ chức sản xuất và xuất khẩu rau qảu từ lúc chọn giống, cách
trồng, chăm sóc, thu hoạch, bảo quản, vận chuyển nội địa, giao hàng lên tàu lạnh.
1.5. Kiến nghị phát triển ngành rau quả Việt Nam
• Tự do hoá hơn nữa thị trường nông nghiệp (kể cả thị trường rau quả) sẽ củng cố và
tăng lợi nhuận của cải cách thị trường. Cải cách thị trường sẽ giảm đói nghèo, mở
rộng sản xuất và xuất khẩu rau quả, góp phần đa dạng tiêu thụ rau quả. Nhiều loại
hàng hoá kể cả các sản phẩm rau quả có thuế nhập khẩu là 40% hoặc cao hơn. Các
doanh nghiệp Nhà nước tiếp tục đóng vai trò lớn trong thị trường nông nghiệp, bao
gồm sản xuất giống, phân phối phân bón, chế biến và xuất khẩu rau quả.
• Tự do hoá nhập khẩu kể cả giảm thuế nhập khẩu và hạn ngạch rau quả tươi và rau
quả chế biến sẽ mang lại lợi ích lớn cho Việt nam. Mặc dù nhập khẩu có thể tăng áp
lực cạnh tranh đến người sản xuất rau quả trong nước, nhưng mang lại 3 điểm lợi
cho đất nước. Thứ nhất là người tiêu dùng có nhiều lựa chọn và giá thấp hơn. Thứ
hai là người xuất khẩu rau quả (và người xuất khẩu hàng hoá khác) có lợi từ tự do
hoá thương mại từ đối tác của Việt nam. Thứ ba là mặc dù bị thiệt hại trước mắt,
nhưng rau quả nhập khẩu mang lại nhiều mặt có lợi đối với người sản xuất trong
nước, buộc họ phải cải tiến hiệu quả đáp ứng nhu cầu người tiêu dùng và cung cấp
sản phẩm có chất lưọng cao, bao bì đẹp cho người tiêu dùng.
• Các quy định không cho chuyển đổi đất trồng lúa sang cây trồng khác dựa trên lý
do an ninh lương thực mà hiện nay vấn đề an ninh lương thực không còn lo ngại
nữa. Cho đến gần đây, các quy định về sử dụng đất gây khó khăn cho chuyển đổi
đất lúa sang cây trồng khác. Thay đổi chính sách gần đây cho phép chính quyền địa
phương nới lỏng quy định này, nhưng vẫn tiếp tục áp dụng trong từng trường hợp cụ
thể. Các quy định này khó lý giải vì hiện nay Việt nam là nước xuất khẩu gạo chính.
Những thay đổi trong sản xuất không ảnh hưởng đến an ninh lương thực thông qua
giá gạo, vì giá cả do thị trường thế giới quyết định. Cho phép nông dân trồng lúa
nhiều hay ít theo ý muốn của họ sẽ cải thiện thu nhập của nông dân mà không nguy
14
hại đến an ninh lương thực. Trong nhiều trường hợp, nới lỏng quy định sử dụng đất
sẽ cho phép nông dân chuyển sang cây trồng có giá trị cao hơn kể cả rau và quả.
• Xây dựng các vùng chuyên canh sản xuất hàng hoá lớn: đây là vấn đề được rất
nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, bởi một thực tế các vườn rau quả của Việt Nam rất
nhiều vườn tạp, đôi khi còn có giống tạp. Chính vì vậy để có thể phát triển hàng hoá
lớn cho xuất khẩu với chất lượng cao, việc phát triển vùng chuyên canh là vấn đề rất
cần thiết. Tuy nhiên hiện nay, việc xây dựng vùng chuyên canh không dễ do quy mô
của hộ nhỏ và việc cải tạo vườn tạp đồng nhất là không dễ.
• Tăng cường nghiên cứu và khuyến nông về rau quả sẽ mang lại lợi ích đáng kể cho
nông dân và người tiêu dùng. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy đầu tư Nhà nước cho
nghiên cứu nông nghiệp sẽ mang lại hiệu quả cao. Hơn nữa, hiệu quả trong nghiên
cứu rau quả là rất lớn vì kinh phí cho lĩnh vực này còn chưa tương xứng với tầm
quan trọng của nó trong sản xuất và xuất khẩu. Thậm chí nông dân chuyên trồng rau
quả hàng hoá cho biết không thường xuyên được tiếp xúc với các đơn vị khuyến
nông và đánh giá dịch vụ khuyến nông Nhà nước không cao.
• Phát triển thông tin thị trường: Thông tin thị trường ngày càng quan trọng đối với
thị trường rau quả. Vì thị trường rau quả mở rộng, nhu cầu thông tin chính xác và
kịp thời về giá cả và điều kiện thị trường ngày càng tăng. Rau quả dẽ bị hỏng, nên
dự trữ kho ít có khả năng điều hành giá cả, và thông tin thị trường có giá trị đặc
biệt khi giá cả biến động. Dịch vụ thông tin thị trường tập trung vào các sản phẩm
và thị trường chính, tránh tràn lan. Hơn nữa, thông tin cần kết hợp cả ý kiến phản
hồi của người sử dụng thông tin để đảm bảo thông tin có ích và tin cậy.
• Nâng cao năng lực, hỗ trợ phát triển các hiệp hội . Hiệp hội người sản xuất và
người buôn bán dễ hợp tác về những vấn đề cùng quan tâm. Ví dụ hình thành hệ
thống thu thập và cung cấp thông tin thị trường, xây dựng tiêu chuẩn phân loại, xem
xét ý kiến phản hồi của người nghiên cứu về ưu tiên sản xuất, hỗ trợ dịch vụ khuyến
nông cho các thành viên và trao đổi ý kiến về chính sách với Chính phủ. Hội các
người sản xuất trái cây Việt nam (Vinafruit) chính thức thành lập năm 2001, nhưng
những người tổ chức cho biết việc đăng ký phải mất vài năm. Thường có các trở
ngại về tổ chức và tài chính khi thành lập hiệp hội và cần được trợ giúp, ủng hộ của
chính quyền các cấp.
• Quan tâm đầu tư đến vấn đề vệ sinh và kiểm dịch động thực vật (SPS). Vấn đề SPS
có lẽ là rào cản lớn nhất trong xuất khẩu rau quả đến các thị trường có thu nhập
15
Tải về để xem bản đầy đủ
48 trang
04/04/2022
8480
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Báo cáo tổng quan Các nghiên cứu về ngành rau quả của Việt Nam", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- bao_cao_tong_quan_cac_nghien_cuu_ve_nganh_rau_qua_cua_viet_n.pdf
