Báo cáo Nghiên cứu tri thức địa phương vùng Đồng Bằng sông Cửu Long

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

Báo cáo

Nghiên cứu tri thức địa phương

vùng Đồng Bằng sông Cửu Long

Thực hiện tại:

Ấp Phú Thọ A – xã Phú Thọ - huyện Tam Nông – tỉnh Đồng Tháp

và ấp Vàm Nao – xã Tân Trung – huyện Phú Tân – tỉnh An Giang

2013

1

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

Lời cảm ơn

Danh mục các cụm từ viết tắt

Giải thích các thuật ngữ

Mục lục

Lời cảm ơn....................................................................................................................................................2

Danh m ụ c các c ụ m t ừ vi ế t t ắ t .....................................................................................................................2

Gi ả i thích các thu ậ t ng ữ ...............................................................................................................................2

Contents ........................................................................................................ Error! Bookmark not defined.

I. Gi ớ i thi ệ u v ề d ự án.....................................................................................................................................4

1. Tính c ấ p thi ế t c ủ a nghiên c ứ u...........................................................................................................4

2. M ụ c tiêu nghiên c ứ u .........................................................................................................................4

3. Đối tượ ng và ph ạ m vi nghiên c ứ u.....................................................................................................5

4. Phương pháp nghiên cứ u..................................................................................................................5

II. K ế t qu ả nghiên c ứ u ...................................................................................................................................7

1. Khái quát v ề quá trì nh hình thành, điề u ki ệ n t ự nhiên, kinh t ế xã h ộ i ............................................7

Ấ p Phú Th ọ A – xã Phú Th ọ - huy ệ n Tam Nông – t ỉnh Đồ ng Tháp .........................................................9

2. Hi ệ n tr ạ ng h ệ sinh thái....................................................................................................................1 5

3. Quá trình khai thác h ệ sinh thái t ự nhiên .......................................................................................2 6

3.1. Sinh thái vùng ven sông (Vàm Nao)................................................................................................2 6

3.1.1. Giai đoạn trướ c 1968 .....................................................................................................................2 7

3.1.2. Giai đoạ n 1968 – 1975 .....................................................................................................................2 7

3.1.3. Giai đoạ n 1975 – 200 0 ....................................................................................................................2 7

3.1.4. Giai đoạ n 2000 – hi ệ n nay .............................................................................................................2 8

3.2.1. Giai đoạn trước năm 1962 .............................................................................................................3 1

3.2.2. Giai đoạ n 1962 – 1965 ....................................................................................................................3 1

2

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

3.2.3. Giai đoạ n 1965 – 1975 ....................................................................................................................3 2

3.2.4. Giai đoạ n 1975 - 1982 .....................................................................................................................3 3

3.2.5. Giai đoạ n 1982 – 2000 ...................................................................................................................3 4

3.2.6. Giai đoạ n 2000 – nay .....................................................................................................................3 5

4. Các y ế u t ố tác độ ng t ớ i các h ệ sinh thái và ảnh hưở ng t ới đờ i s ố ng xã h ộ i .......................................3 8

IV. K ế t lu ậ n và khuy ế n ngh ị .........................................................................................................................4 5

1. K ế t lu ậ n ...............................................................................................................................................4 5

2. Khuy ế n ngh ị ........................................................................................................................................4 5

Ph ụ l ụ c ........................................................................................................................................................4 7

Ph ụ l ụ c 1: Thành ph ầ n nhóm nghiên c ứ u ..............................................................................................4 7

Ph ụ l ụ c 2: L ị ch th ờ i v ụ .............................................................................................................................4 9

Ph ụ l ụ c 3: Các loài th ự c v ậ t t ự nhiên .....................................................................................................5 1

Ph ụ l ụ c 4: Cây tr ồ ng ...............................................................................................................................6 3

Ph ụ l ụ c 5: Nông c ụ ..................................................................................................................................7 9

Phụ lục 6: Thủy sản tự nhiên .................................................................................................................85

Ph ụ l ục 7: Phương thức, ngư cụ đánh bắ t ..........................................................................................1 27

3

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

I. Giới thiệu về dự án

1. Tính cấp thiết của nghiên cứu

Sông Mê Công là con sông đứng thứ hai về đa dạng sinh học trên thế giới, chỉ sau

sông Amazon. Sông Mê Công là nơi trú ẩn của gần 1500 loài cá khác nhau. Sinh kế và văn

hóa của các cộng đồng cư dân sống ở lưu vực sông Mê Công có liên hệ mật thiết với các

chu kỳ tự nhiên của dòng sông. Tuy nhiên, những thay đổi gần đây do tự nhiên và do con

người đang đe dọa nguồn tài nguyên nước và dòng chảy tự nhiên, khiến vấn đề số lượng

và chất lượng nước ở đồng bằng sông Cửu Long gặp nhiều khó khăn.

Đồng bằng sông Cửu ong với diện t ch ấp ỉ 40.000 km²là vùng hạ lưu của lưu

vực sông Mê Công. Khu vực này được hình thành bởi quá trình lấn biển và bồi đắp phù sa

của sông Mê Công. Nông nghiệp và thủy sản là những lĩnh vực kinh tế chủ đạo. Ngày

càng nhiều những tác động đe dọa sinh kế và cuộc sống của hàng triệu người dân sống

tại lưu vực này. Tuy nhiên, nhận thức về tác động của các hoạt động phát triển cũng như

các yếu tố tự nhiên đến môi trường và sinh kế của các cộng đồng địa phương c n hạn

chế.

Tại bất cứ địa phương nào, trong bất cứ hoàn cảnh nào, con người luôn biết cách

sử dụng tri thức phục vụ cho cuộc sống. Những tri thức này là thành quả đúc kết của một

quá trình lâu dài và được toàn thể cộng đồng địa phương công nhận và có ảnh hưởng to

lớn đến nhận thức của cộng đồng. Vì vậy, chúng tôi triển khai dự án “nghiên cứu tri thức

địa phương vùng đồng bằng sông Cửu ong” tại địa bàn 2 ấp: ấp Phú Thọ A, xã Phú Thọ,

huyện Tam Nông, tỉnh Đồng Tháp và ấp Vàm Nao, xã Tân Trung, huyện Phú Tân, tỉnh An

Giang nhằm tìm hiểu tri thức địa phương về mối quan hệ giữa các yếu tố tác động và hệ

sinh thái tự nhiên vùng đồng bằng sông Cửu Long. Song song với quá trình nghiên cứu,

dự án cũng nhằm mục đ ch giúp tăng cường năng lực cho người dân địa phương và đề ra

các giải pháp riêng của họ cho sử dụng bền vững nguồn tài nguyên nước ở đồng bằng

sông Cửu Long.

2. Mục tiêu nghiên cứu

Mục tiêu của nghiên cứu là xây dựng năng lực cho người dân địa phương, khuyến

khích họ tham gia vào nghiên cứu và sử dụng tri thức địa phương của mình. Người dân

4

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

có thể sử dụng các kết quả nghiên cứu để tham gia vào trao đổinhững vấn đề liên quan

đến sinh kế của họ và nguồn tài nguyên thiên nhiên trong khu vực.

Một số mục tiêu ngắn hạn chúng tôi hy vọng sẽ đạt được bao gồm:

-

Người dân địa phương ở đồng bằng sông Cửu Long sẽ tư liệu hóa những tri thức

liên quan đến cuộc sống hàng ngày của họ như: đánh bắt, gieo trồng, lịch mùa vụ,

lịch sử văn hóa địa phương...

Kết quả nghiên cứu sẽ được chia sẻ và sử dụng để đóng góp cho các hoạt động

thúc đẩy sử dụng bền vững tài nguyên nước và an ninh lương thực ở Đồng bằng

sông Cửu Long của WARECOD và Mạng lưới Sông ngòi Việt Nam (VRN).

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Nghiên cứu tập trung phân tích hai vấn đề chính:

-

Các thành phần của hệ sinh thái tự nhiên, sự tác động qua lại giữa các thành phần,

tầm quan trọng của hệ sinh thái tự nhiên đến sinh kế của người dân bản địa

Các tác động của yếu tố con người thay đổi hệ sinh thái tự nhiên: trồng trọt, chăn

nuôi, đánh bắt thủy sản,…

3.2. Phạm vi nghiên cứu

-

Nghiên cứu chỉ tập trung vào các phân t ch mang t nh định tính

Nghiên cứu được thực hiện trên địa bàn 02 ấp đại diện cho hệ sinh thái vùng đồng

bằng sông Cửu Long

-

Nghiên cứu thực hiện trong thời gian 12 tháng (từ tháng 01/2013 đến tháng

12/2013)

4. Phương pháp nghiên cứu

Dự án sử dụng phương pháp nghiên cứu tri thức địa phương. Nghiên cứu tri thức

địa phương là nghiên cứu được thực hiện bởi chính người dân, gần đây đã trở thành một

cách tiếp cận mới khác với hình thức nghiên cứu thông thường, nhằm khám phá kiến

thức địa phương của người dân về môi trường và cách họ tương tác với nó. Nghiên cứu

phản ánh hiểu biết thực tế của người dân rất đa dạng và sâu sắc về các nguồn tài nguyên

thiên nhiên và cách thức sử dụng nguồn tài nguyên một cách bền vững. Nghiên cứu là

5

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

một cách khuyến kh ch những người dân bình thường thực hiện và sử dụng nghiên cứu

để cân bằng mối liên hệ giữa quá trình gìn giữ tri thức và phát triển.

Nghiên cứu viên là người dân địa phương, được cán bộ dự án tập huấn cung cấp

các kiến thức và kỹ năng cần thiết để tự thực hiện các hoạt động nghiên cứu, thu thập

thông tin về kiến thức bản địa dưới sự giám sát của cán bộ dự án.

Nghiên cứu được tiến hành theo các bước

Lựa chọn địa bàn nghiên cứu

Địa bàn nghiên cứu được lựa chọn thuộc vùng đồng bằng sông Cửu Long, có mỗi

quan hệ mật thiết với tài nguyên nước và ngành nghề chủ yếu của người dân bản địa là

nông – ngư nghiệp.

Lựa chọn nghiên cứu viên

Nhóm nghiên cứu viên này khoảng 12 -13 người được lựa chọn từ các hộ dân trong

ấp theo tiêu ch : đại diện cho các lứa tuổi lao động, dân tộc, giới và tôn giáo (nếu có).

Điều quan trọng là các nghiên cứu viên được chọn phải có thời gian dành cho dự án và

tình nguyện tham gia.

Tập huấn nghiên cứu viên

Cán bộ dự án tập huấn 02 ngày cho các học viên, nhằm cung cấp các khái niệm,

kiến thức và kỹ năng cần thiết trong quá trình nghiên cứu để tự thực hiện. Ngoài ra trong

từng chuyên đề cụ thể, các nghiên cứu viên c n được cung cấp các kiến thức và kỹ năng

cần thiết liên quan đến các chủ đề, như: kỹ năng vẽ và mô tả các lát cắt ngang và dọc của

khu vực nghiên cứu, kỹ năng vẽ và mô tả chuỗi thức ăn, lưới thức ăn,…

Lựa chọn chủ đề nghiên cứu

Xoay quanh mối quan hệ giữa hệ sinh thái tự nhiên và các tác động đến hệ sinh

thái, trong đó chủ yếu là tác động từ các hoạt động phát triển, chủ đề nghiên cứu cụ thể

do nhóm nghiên cứu viên quyết định.

Xác định các thông tin thu thập cho từng chủ đề

Đối với từng chủ đề, các nghiên cứu viên cùng nhau thảo luận theo nhóm nhỏ (3-4

người). Thông tin sau khi được thu thập, sẽ được các nhóm nhỏ trình bày cho cả nhóm

nghiên cứu (bằng hình vẽ hoặc bảng biểu) để góp ý. Mọi ý kiến đóng góp đều được báo

cáo viên tiếp thu, giải trình. Những ý kiến bất đồng đều được ghi nhận và phải được sự

6

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

thống nhất trong nhóm hoặc có ý kiến đồng thuận của người có hiểu biết nhất trong ấp

trước khi đi đến thống nhất.

Ti n n n i n cứ

Trong thời gian này, nhóm hỗ trợ sẽ đến thăm địa điểm dự án định kỳ hàng tháng.

Nhóm hỗ trợ làm việc cùng người dân trong việc tư liệu hóa và chỉnh sửa các báo cáo.

Kết thúc mỗi tháng nghiên cứu, nhóm cán bộ hỗ trợ và nhóm nghiên cứu sẽ lên kế hoạch

hoạt động cho tháng tiếp theo.

Hội thảo

khi tất cả các thông tin đã được thu thập và hệ thống hóa, dự thảo cuối cùng được các

nghiên cứu được các cơ quan hữu quan để ý kiến. áo cáo cuối cùng đ các cơ quan có liên

quan Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Tài nguyên và Môi trường, và chính

quyền tỉnh, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Mekongnet với mong muốn góp

phần đưa ra một hình ảnh chi tiết hơn về sinh kế của người dân ở đồng bằng sông Cửu

Long và vai trò của việc bảo tồn tài nguyên nước đối với đồng bằng sông Cửu Long nói

riêng và cả nước nói chung.

Tổn ợp k t q ả n i n cứ

Kết quả nghiên cứu được nhóm cán bộ dự án và nhóm nghiên cứu viên tổng hợp

và phân tích, trình bày trong báo cáo

II. Kết quả nghiên cứu

1. Khái quát về quá trình hình thành, điều kiện tự nhiên, kinh tế xã

hội

Hai địa bàn nghiên cứu nằm trên hai tỉnh An Giang và Phú Thọ, có vị tr địa lý và

quá trình hình thành, phát triển khác nhau:

Ấp Vàm Nao – xã Tân Trung – huyện Phú Tân – tỉnh An Giang

Vị trí địa lý

Ấp Vàm Nao nằm ở ngã ba giao giữa sông Vàm Nao và sông Hậu.

-

Phía Đông: giáp sông Vàm Nao. Bờ bên kia thuộc địa bàn huyện chợ Mới, tỉnh An

Giang

Phía Tây: giáp với ã Tân H a được cắt bởi tỉnh lộ 954 cũ

7

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

-

Phía Nam: giáp sông Hậu. Bờ bên kia sông Hậu thuộc huyện Châu Phú tỉnh An

Giang

Phía Bắc: giáp 2 ấp Mỹ Hóa 1 và ấp Tân Thạnh xã Tân Trung

Dân cư

603 hộ có 2.715 nhân khẩu (1352 nam, 1363 nữ) hầu hết dân cư dân tộc Kinh, sống

tập trung theo trục lộ giao thông. Tôn giáo: 98% Hòa Hảo, 2% tôn giáo khác.

Truyền thuy t

Tên ấp Vàm Nao do địa hình cập theo sông Vàm Nao. Địa danh Vàm Nao có từ

trước đây cùng với sông Tiền và sông Hậu thời ưa c n hoang vu. Quá trình voi đi từ

sông Tiền sang sông Hậu tạo thành lối mòn, lâu ngày hình thành dòng chảy, tiến tới sông

nhỏ. Dòng chảy ngày càng lớn tạo thành sông lớn. Sông lớn nối giữa sông Tiền và sông

Hậu. Vàm Giao sau này được người dân gọi chại đi làVàm Nao.

Nhưng có truyền thuyết khác: Do ngày ưa, sông Vàm Nao bây giờ về thượng

nguồn giáp sông Tiền, nước chảy hiền h a. Người dân thường đi theo hướng sông Tiền.

Bà con đi uống hạ nguồn qua sông Vàm Nao tới ngã ba giáp sông Hậu, thấy nước chảy

rất xiết làm ghe xuồng chìm dẫn đến chết người (hiện nay, tai nạn vẫn thường diễn ra

vào tháng 5 âm lịch). Vì vậy, khi đi đến đây l ng người thường nao núng. Từ đó mà hình

thành tên gọi Vàm Nao. Hiện ở ngã ba sông giáp sông Hậu vẫn có chợ Vàm Nao. Phía trên

thượng nguồn sông Tiền có chợ Thuận Giang.

Vàm Nao là địa danh nổi tiếng về nguồn lợi thủy sản với đặc sản là cá Bông lau.

Quá trình hình thành và phát triển

Giai đoạn trước 1975

Ấp có tên là ấp Mỹ Hóa 3, làng Hòa Hảo, Quận Tân Châu, tỉnh Châu Đốc.

Dân số chưa thống kê chính xác, vào khoảng hơn 100 hộ. Nhà cửa chủ yếu cất nhà

sàn (vượt lũ), sàn thấp. Quay mặt ra lộ, chừa khoảng rất rộng so với hiện nay. Đường đất

chìm trong nước vào mùa lũ. “nắng bụi mưa bùn”. Có 2 cầu ván (cầu mươn nhỏ và cầu

Mươn ớn) do nhà nước làm (chế độ cũ). úc này, địa phương vẫn chưa có điện và sử

dụng nước sông

Giai đoạn 1975-2003

-

1976_1977: Do quá trình sắp xếp lại tỉnh, đổi tên thành ấp Mỹ Hóa 3, xã Phú Hòa,

huyện Phú Tân, tỉnh Long Châu Tiền.

8

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

-

Từ 1977-2003: Đổi tên là ấp Mỹ Hóa 3, xã Tân Hòa, Huyện Phú Tân, tỉnh An Giang.

Năm 2003, ấp Vàm Nao, xã Tân Trung, huyện Phú Tân được thành lập, do cắt 1

phần ấp Mỹ Hóa 3 và 1 phần ấp Hậu Giang 1 thuộc xã Tân Hòa. Dân số tăng nhanh.

Nhà cửa sát nhau, nhà ở 2_3 lớp, nhà cập sát mé lộ. chủ yếu ở nhà sàn trên cọc,

mái lợp lá, ít hộ lợp tôn. Giao thông băt đầu phát triển, từ từ nâng cấp. Năm 1985

được nâng cấp 954 cũ

Ấp Phú Thọ A – xã Phú Thọ - huyện Tam Nông – tỉnh Đồng Tháp

Vị trí địa lý

Ấp Phú Thọ A năm cách vườn quốc gia Tràm chim khoảng 10km về phía Tây

Phía Tây giáp ấp Long Phú

-

Ph a Đông giáp Ấp Phú Thọ B

Phía Nam giáp Ấp Long An B thuộc xã Phú Lợi

Phía Bắc giáp ấp Phú Thành B

Dân cư

Dân số hiện nay của ấp Phú Thọ A là 615 hộ và 2557 khẩu, đến từ nhiều vùng khác

nhau, trong đó chủ yếu là miền Tây, kế đến là Việt kiều từ Campuchia về và từ các tỉnh

phía Bắc. Đạo Hòa hảo chiếm 80%. Đạo Phật chiếm 15%. Đạo Cao Đài khoảng 2%. Đạo Thiên

chúa: 3%.

Quá trình hình thành và phát triển

-

Năm 1962, ấp Phú Thọ A được thành lập, thuộc xã Phú Thọ, quận Đồng Tiến, tỉnh

Kiến Phong, có khoảng 200 hộ với 1.400 nhân khẩu từ các nơi về. Nhà ở thời đó

bằng cây vẹt, lợp lá. Kênh Đồng Tiến được cho đào nối sông Tiền với sông Vàm Cỏ

và để lập ấp. Cùng năm, trạm y tế, trường tiểu học được xây dựng và hoạt động

tới nay. Nhà lồng chợ cũng được xây dựng trong năm 1962, những không có

người bán. Chính phủ hộ trợ tiền và lương thực. Người dân tự kiếm cá và rau.

Nước sinh hoạt lấy từ kênh Đồng Tiến.

Đường giao thông: lộ đất nối quận Đồng Tiến vối Quốc lộ 30.

Tuyến dân cư: Người dân ở dọc kênh đồng tiến và dọc lộ, nhà.

Chùa: Tam Hòa Tự, xây dựng năm 1963 (chùa lợp lá), 1965 do tiền dân đóng góp

cho ông Nguyễn Văn Hu để xây kiên cố.

9

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

Đình thần: xây dựng từ 1969, đã qua 03 giai đoạn sửa chữa.

Sau 30/04/1975: Đổi tên thành ấp Phú Thọ A, xã Phú Thành, huyện Tam Nông, tỉnh

Đồng Tháp. Một số Việt kiều từ Camphuchia về được nhà nuớc hỗ trợ cây và lá

lợp. Nước sinh hoạt từ kênh Đồng Tiến.

-

10/1983- nay: Đổi tên thành ấp Phú Thọ A, xã Phú Thọ, Tam Nông, Đồng Tháp. Số

hộ tăng lên 615 hộ và 2557 khẩu. Đây là giai đoạn cơ sở hạ tầng của ấp được xây

dựng nhiều. Năm 1985, nâng cấp lộ và rải đất đỏ. Năm 2002 nâng cấp và rải nhựa

thành TL 84 (do bị lũ năm 2000 tàn phá lộ bị hư hỏng gần hết). Từ 1985 đến 2000

là quá trình đào kênh ổ phèn, sau năm 2000 nước trong đồng không còn phèn.

Năm 2007 ây dựng đê bao 13 nuôi thủy sản (đê chạy qua 03 ấp: Phú Thọ A, Phú

thọ B, ong Phú). Năm 2008 ây lại trạm y tế theo chuẩn quốc gia. Khoảng năm

2000, trường tiểu học được xây mới, trường cũ đóng cửa, học sinh chuyển về học

trường mới. Nước máy bắt đầu từ 2008. Điện bắt đầu năm 1989. Năm 1993 bắt

đầu nuôi cá.

-

Từ năm 1985, nhà quay về mặt lộ, sàn cao 2.5m (trước 1985, sàn cao <1.0m). Nhà

kiên cố bắt đầu cất từ năm 2003 trở lại, đến nay có 25 nhà. Còn lại là nhà cây lợp

tôn. tiện nghi trong gia đình uất hiện nhiều sau năm 2000, như: Tivi, e máy, điện

thoại di động,…

Ngoài những điểm khác biệt về vị tr địa lý, quá trình hình thành như trên, cả hai

địa phương đều thuộc vùng đồng bằng Sông Cửu Long và có nhiều những đặc điểm

chung về sinh kế, phong tục tập quán, kiến trúc nhà ở,…

Sinh k

Nông nghiệp và ngư nghiệp là nghề chủ đạo tại cả hai địa phương. Thời kỳ mới

thành lập, ngư nghiệp (chủ yếu là đánh bắt tự nhiên) chiếm ưu thế so với nông nghiệp

(trồng trọt, chăn nuôi).

Trong quá trình phát triển, nông nghiệp (mà chủ yếu là trồng lúa và hoa màu)

ngày càng đóng vai tr quan trọng hơn đối với sinh kế của người dân địa phương.

Khác biệt giữa hai địa phương trong thời điểm hiện tại là trong khi tại ấp Phú Thọ

A, bà con vẫn canh tác chủ yếu là cây lúa thì tại ấp Vàm Nao, chủ yếu là làm rẫy. Yếu tố thị

trường đóng vai tr quyết định đến sự khác biệt này.

10

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

Một số ngành nghề thủ công, như: Dệt chiếu, se nhang, làm gạch. Ngoài ra tại địa

phương, hiện nay đã uất hiện một số nghề mới (may mặc, làm đẹp, dịch vụ internet, du

lịch nông nghiệp), dịch vụ nông nghiệp, như: bơm nước, xới, thuốc, phân bón,…

Đánh bắt thủy sản tự nhiên vẫn luôn đóng một vai trò hết sức quan trọng đối với

đời sống và sinh kế của bà con nhưng vì nhiều nguyên nhân, bao gồm cả nguyên nhân tự

nhiên và nguyên nhân do con người đã làm nguồn lợi thủy sản ở địa phương suy giảm

nghiêm trọng, ảnh hưởng tới sinh kế và cơ cấu kinh tế của địa phương.

Phong tục tập quán

Cũng giống như đa số các địa phương khác tại vùng đồng bằng sông Cửu Long nói

riêng và Việt Nam nói chung, một số lễ hội truyền thống đặc trưng được tổ chức hàng

năm tại địa phương.

Tết nguyên đán: cúng ông bà ngày 30 tết, ấp Vàm Nao theo phật giao Hòa Hảo

cúng rước ông bà, cha mẹ ngày 28 tết (cúng mặn). Gia đình sum hợp, con cháu tụ hợp

chúc thọ ông bà cha mẹ. Ngày 29, 30 và mùng một, cúng tương (ăn chay) để tỏ lòng từ

bi.

Rằm tháng giêng (Thượng Nguyên) là lễ phật giáo Hòa Hảo. Đồng đạo đến chùa

An Hòa Tự cúng phật, cầu được bình an. Chùa có đãi cơm chay, nước uống (cà phê đá),

thuốc tây, thuốc lá. Đồng đạo đến đều có chổ nghĩ ngơi. Đồng đạo mặc áo dài nâu, dâng

hương, hoa. Theo quan niệm của phật giáo Hòa Hảo: đèn (tượng trưng cho ánh sáng),

hoa (tượng trương cho thơm tho và tinh khiết), nhang (bán mùi quế trượt) và nước (tấm

lòng trong sạch). Nếu ai không có điều kiện đi cúng chùa, thì cúng ở nhà. Vì ở nhà có thờ

3 ngôi: Cửu huyền thất tổ ông bà, ngôi tam bảo, bàn thông thiên.

Tết Đoan Ngọ: Con cháu tụ họp em như ăn tết nửa năm. Mọi người cúng tại nhà,

gồm: mâm cơm, cá dọn lên bàn thờ cúng. Ngày ưa, món đặc biệt được nhiều gia đình

cúng là bánh xèo (không bắt buộc), hiện nay còn ít.

Ngoài ra với đặc trưng tôn giáo riêng, 2 địa phương nói trên có những lễ hội riêng

biệt.

Lễ cúng Đình Thần (10/5): Người dân đến đình cầu quốc thái dân an, cầu nguyện

chín thế giới bình an. Trước 1975, cúng chay, nay cúng mặn (heo quay, xôi).

Lễ Sáng Lập Đạo (18/5): Trong 03 ngày (16-18). Đồng đạo tới rất đông dâng bông

cho chùa, cầu nguyện cho thế giới bình an. Trong thời gian lễ hội, Có nhiều trạm đãi miễn

11

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

phí thức ăn, nước uống, thuốc men, có chổ nghĩ ngơi. Xung quanh có hội chợ. Tại các ấp

có treo đèn màu, cờ hoa trang tr theo đường và nhà. Đặc biệt, trong ngày 18/5, có tổ

chức biểu diễn và thi cộ đèn (Hai Bà Trưng cưỡi voi, Phù Đổng Thiên Vương, rồng,

phụng,…) giữa các xã. Sau lễ, các cộ đèn về biểu diễn tại xã nhà.

Rằm tháng Bảy (trung nguyên):Tổ chức giống như rằm tháng Giêng.

Rằm tháng Mười (hạ nguyên): Tổ chức giống như rằm tháng Giêng.

Tháng 11: Ngày 25/11 (ngày Đản Sinh): Tổ chức giống ngày 18 tháng 5.

Ngoài ra phải kể đến một số lễ hội mới được hình thành nhưng rất giàu giá trị

nhân văn, được đông đảo cộng đồng địa phương hưởng ứng.

Lễ xuốn lưới cá bông lau (05/11 âm lịch): Trước đây, hàng năm các hộ dân sống

nghề chài lưới thường tổ chức tại gia đình lễ xuống lưới cá bông lau, với ý nghĩa cúng Bà

Cậu bắt được nhiều cá. Từ năm 2012, Hội nông dân tổ chức, tập hợp các ngư dân cùng

đến cúng chung, tạo thành lễ hội cá Bông lau. Hình thức như sau: úc nước lớn ban ngày,

gom các ghe lưới lại, đậu ở cồn Dĩa, hướng mũi ghe vào bờ, mổi ghe cúng bông (vạn thọ,

trang), trà nước, cháo, gạo muối và 01 con vịt luộc. Đặt tất cả các vật cúng lên bàn (trên

bờ). Trên bàn có 1 ly nước, 3 ly rượu, 3 bình bông. Hai người cao tuổi (áo dài khăn đóng

có thể thay bằng áo bà ba) cầu nguyện, mỗi người đốt 3 cây nhang, các ngư dân ếp

hàng dài phía sau 2 cụ, quay mặt về sông để cầu nguyện. Sau đó, các ghe chạy ra sông thả

mẻ lưới đầu tiên.

Lễ thả cá (sau rằm tháng giêng - 19 hoặc 20/giêng): Bắt đầu từ năm 2011, với ý nghĩa

tái tạo và bảo vệ nguồn lợi thủy sản ngày một suy giảm, người dân và chính quyền địa

phương huyện Phú Tân đã tổ chức lễ thả cá tại ấp Vàm Nao với sự tham gia của hàng

trăm người. ượng cá thả các loại về sông Vàm Nao khoảng 7-10 tấn/năm, do các mạnh

thường quân đóng góp. Trong khoảng 1 tháng sau thả cá không được đánh bắt trên

sông. Các cơ quan chức năng và người dân cùng giám sát.

Tập tục

Cưới hỏi

Ngày ưa có 6 lễ, gồm:

-

Nạp thể: thăm d ý kiến người lớn, đôi trai gái

Vấn danh hỏi tên họ tuổi đôi trai gái

Nạp kiết: coi tuổi xong rồi có khai trầu, bánh, trà

12

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

-

Nạp trưng: nạp tiền đồng, mâm đ

Thỉnh kì: lễ nói

Thân ngh nh: rước dâu.

Ngày nay giảm bớt còn 3 lễ, sau cưới 3 ngày có lễ phản bái (tuy nhiên không bắt

buộc).

-

Giáp lời: hai bên trai gái gặp nhau ở nhà gái, nhà trai mang bánh trà đến nhà gái.

Nói: chính thức nhận dâu rể, lại ông bà cha mẹ. Có lên đôi đèn. Nhà trai trình lể vật

cho nhà gái (tiền, lễ vật..), không bắt buộc từ 4 mâm trở lên (tất cả lể vật đều số

chẳn)_có kiến mâm, có đãi ăn tại nhà gái.

Ma chay

Với quan niệm “tử thì tán” , nên người dân không để lâu mà chôn nhanh nhất có

thể. trừ trường hợp con cháu chưa về đủ. Gia chủ không nhận tiền phúng điếu, chỉ nhận

nhang đèn và bánh trái. Đa số gia chủ chỉ đãi cơm chay. Khi đưa ra nghĩa trang, gia chủ

không rãi giấy tiền vàng bạc, không đốt vàng mã. 7 ngày đầu tiên, gia chủ cúng 3 chén

cơm mỗi bữa ăn.

Đám Giỗ: đa số cúng chay, khách đến có thể ăn mặn.

Y học cổ truyền

Tại ấp Vàm Nao, trước 1975 sử dụng cây thuốc địa phương. Người bệnh đi hốt

thuốc phải mang theo cây thuốc để đóng góp cho nhà thuốc. Sau khi khám bệnh, ngoài vị

được cho, số nhà thuốc còn thiếu người nhà bệnh nhân tự kiếm bổ sung vào toa thuốc

được kê.

Sau 1975, Thuốc Nam phát triển mạnh do trồng tại chổ và sưu tầm các nơi (thông

liên kết, trao đổi với các nhà thuốc khác). Vì vậy, ngoài cung cấp cho dân địa phương nhà

thuốc còn cung cấp cho các địa phương khác, nhưng vẫn duy trì ý thức tự sưu tầm thuốc

đóng góp cho nhà thuốc. Nhà thuốc điều trị khoảng 30-40 bệnh nhân/ ngày. Một số trang

thiết bị được người dân đóng góp cho tổ Y học cổ truyền, như: e cứu thương, thiết bị

châm cứu,…

Tại ấp Phú Thọ A, việc sử dụng cây thuốc địa phương cũng tương đối phổ biến,

nhưng lượng cây thuốc tìm được tại địa phương không phong phú bằng. Bà con vẫn

thường uyên đến các địa điểm khác để hái hoặc xin thuốc về sử dụng tại địa phương.

Hoạt động từ thiện

13

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

Hội chữ thập đỏ vận động lập quỹ hỗ trợ người dân trong ấp, như: gạo, tiền chữa

bệnh, cất nhà. Thành lập đội cứu hộ hoạt động trong mùa lũ (nhà nước tài trợ 02 thuyền

và trang bị).

Ki n trúc nhà ở

Do cư trú ở vùng đất ngập nước và ảnh hưởng trực tiếp của nước vào mùa nước

nổi, nên người dân sống dọc theo hai bên lộ (lộ 884 đối với ấp Phú Thọ A và lộ 954, lộ

Vàm Nao đối với ấp Vàm Nao).

Nhà sàn là chọn lựa của người dân trong vùng từ bao đời nay. Kiến trúc nhà sàn

đơn giản. Ph a trước là hàng ba, nơi tiếp khách và có bàn thờ thông thiên kế đến là nơi

tiếp khách và nơi đặt bàn thờ Cửu huyền thất tổ ông bà và ngôi tam bảo. Phía sau là

phong ngủ. Bên hông hoặc phía sau là bếp.

Trước đây, nhà thường dựng trên các cột bằng đá tự nhiên được đẽo cho vuông

vức, có chiều cao khoảng 0,7-1,0m. Sàn và cột được làm bằng gỗ. Mái lợp lá. Ph a dưới

sàn không được gia chủ sử dụng. Đây là phần sẽ ngập khi nước lũ lên cao.

Hiện nay, về kiến trúc không có thay đổi lớn. Tuy nhiên nhà lợp lá không còn, thay

vào đó là tôn hoặc ngói. Cột đẽo bằng đá tự nhiên không c n được nhiều người dân sử

dụng. Thay vào đó, người dân sử dụng cột bê tông với chiều cao từ 1,8-2,3m (nhà sàn cao

hơn trước). Ph a dưới sàn được tận dụng để chứa đồ và sinh hoạt trong mùa khô (do

mát hơn trên sàn). Có một số ít hộ dân đã làm nhà đúc, không sử dụng gỗ cho sàn và cột.

14

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

2. Hiện trạng hệ sinh thái

Hai địa phương trên nằm ở các vị trí khác nhau nên các vùng sinh thái cũng có

những điểm khác nhau. Tiểu hệ sinh thái tại ấp Vàm Nao đặc trưng cho hệ sinh thái ven

sông cái, là vùng được khai phá sớm nhất trong quá trình chinh phục những vùng đất

ngập nước của con người, các vùng sinh thái cơ bản đó là:

-

Vùng cồn

15

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

-

Vùng trầm thủy

Vùng đất ruộng ven sông

Sông chính

Kênh rạch, ao hồ

Trong khi đó, tiểu hệ sinh thái tại ấp Phú Thọ A đặc trưng cho vùng Đồng Tháp

mười, vùng khai phá sau trong quá trình chinh phục của con người, gồm:

-

Vùng đất ruộng xa sông

Kênh đào

2.1. Vùng đất ruộng

Trước năm 1970, trồng lúa nước (lúa mùa). Từ 1970-1975 trồng thần nông . Từ

năm 1975 bắt đầu trồng nếp đến 2012. Sau gặt tận dụng gốc rạ trồng màu dưa hấu, đậu

anh, mè, đậu nành, thuốc lá (trồng cập mương). Hiện nay trồng màu toàn bộ: khoai

môn, ớt, bắp, các loại rau.

Thực vật

-

Cây tự nhiên: Vừng (Ngày ưa mọc nhiều nhất. Hiện nay còn rất ít), bằng lăng, gáo

vàng, trâm bầu, cà na, cò ke, bứa, bình bác trái, đủng đỉnh, lùn, nưa, dây lăng, các

loại cỏ.

16

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

-

Cây trồng: Cây lấy gỗ: sao, còng, bạch đằng+ tre (nhiều nhất), gòn, gáo trắng (ăn

trái), dây thuốc cá, trúc, tầm vong. Cây ăn trái: oài + m t+ chuối (nhiều nhất), Dừa,

mãng cầu, mận, ổi, cóc (ăn trái), khế, chanh, bưởi, trâm, sơ ri, l ng mức, vú sữa,

đu đủ….

Động vật

-

Động vật tự nhiên: chuột, rắn, nhái, ếch, ốc, rắn mối, kì nhong, cua, dế, cá mùa

nước (cá lóc, cá rô, cá sặc, cá trê, cá lau kiếng, cá lòng tong bay, cá thác lác, cá

còm, cá nàng hai, cá ét… giống các loại cá sông không có bông lau, cá hú, cá

phèn, cá ba sa, cá dồ cờ), tôm lóng, tôm càng, tép. Ve ve, tu hú (năm nay uất

hiện nhiều nhất so với các năm trước); Chim (Cò, ốc cao, chằng nghịch, còng cọc,

bìm bịp, sáo – nhiều nhất ngoài đồng, cu cườm, rẽ quạt, chày chày, sa xả, dơi

muổi, én, se sẻ - nhiều nhất ở theo nhà, nhạn,…), ong v giẻ, ong sắt, ong ruồi,

ong mật…

-

Chăn nuôi: bò, vịt ta, vịt xiêm, gà, heo, bồ câu, thỏ, ngỗng, gà lôi, chó, mèo. Cá

nuôi: cá tra, cá lóc, cá rô, cá điêu hồng, cá phi, hường, lươn, cá tai tượng, cá mè

vinh, cá chim trắng, cá trê trắng. Trong đó cá tra, cá rô phi, cá điêu hồng phổ biến

nhất.

17

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

2.2. Vùng cồn

Quá trình hình thành: Ngày ưa, mặt sông Vàm Nao nằm sát trục lộ giao thông. Do

quá trình bồi lắng, nổi lên cồn. úc đầu cồn nổi lên thì thực vật hoang dã mọc rất nhiều.

Đầu tiên là bồng bồng (đâu có bồng bồng thì có cồn nổi). Cồn mới nổi lên thì tr n. năm

1978 nước lớn nhất, bồi lên thêm đoạn nhọn cuối cồn. Sau khi bên Tân H a làm đê bao,

nước từ trong đê bị đẩy ra ngoài sông (nước cỏ) nên cồn không còn bồi nữa.

Mô tả đặc điểm: Phân ra 2 vùng rõ rệt, lưng cồn phần ngoài được bồi lắng nhiều

hơn là đất pha cát (25 ha). Còn trong hậu cồn do kênh mương lớn đẩy nước cỏ ra, không

được bồi lắng nhiều, thấp hơn so với cồn 1m, là đất bùn (trầm thủy - 20 ha) nước ngập

quanh năm. So với nước lớn, cồn cao hơn trên 1m. Nhìn chung đất cồn là đất cát pha, do

phù sa bồi đắp, nên màu mỡ rất nhiều.

Hệ thực vật trên cồn : rau mác, rau sam, rau muống, rau dừa, rau chay, cây Nghể,

cây nga, cây sậy, đế, rau diệu nước (nằm dưới nước, khô ròng mới lên), cỏ cú, cỏ chỉ, cây

lác, cây bồng bồng

18

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

Hệ động vật trên cồn: Chuột, rắn, nhái, ếch, cóc, ốc, rắn mối, kỳ nhông, chim én,

chim sâu, cò, sáo, quắc, cúm núm, bìm bịp, cào cào, châu chấu.Cồn cát: Chuột, cóc, ếch,

nhái, rắn, rắn mối, kỳ nhông, trùng, dế, kiến, cào cào, sâu bọ, chim, cò

Trầm thủy hậu cồn: hến, ốc đắng (ốc quắng), cua, ốc bươu, ốc đá, dẹm, Tôm, tép,

lươn, lịch,

Cá đen: cá lóc, cá rô, cá trê, cá sặc, cá lau kiếng (xuất hiện từ khoảng năm 2004-

2005), cá rô phi

Cá trắng: các mè vinh, cá linh, cá he, cá mè lúi, cá cóc, cá đỏ mang, cá cày, cá tra,

cá linh cám, cá kết, cá chèng bầu, cá chèng lá, cá lưỡi trâu, cá sửu, cá cơm, cá chốt, cá

lăng, cá l ng tong, cá thiểu, cá bống (đen, trắng, tượng), cá trạch, cá xác, cá chày, cá lòng

tong bay, cá ngựa, cá leo, cá nhái, cá liềm kiềm, cá chim nước ngọt, cá dồ đém, cá hột mít

(cá dằm), cá dảnh, cá mè trắng

Vào mùa khô khi nước sông rút xuống, số lượng và chủng loại các loài thủy sản

giảm do một số loài theo d ng nước quay trở lại sông chính.

Cá đen: cá lóc, cá rô, cá trê, cá sặc, cá lau kiếng (xuất hiện từ khoảng năm 2004-

2005), cá rô phi

Cá trắng: cá trạch, cá hột mít (cá dằm), cá mè vinh, cá dảnh, cá ngựa, cá bống,

…c n tương đối đủ, chỉ có số lượng giảm xuống (20% so với mùa nước)

Trên sông: cá út, cá ba sa, cá hú, cá dứa, cá phèn, cá xác ốc, cá dồ cờ, cá bông lau,

cá hô.

19

WARECOD

Long

Nghiên cứu tri thức địa phương vùng đồng bằng sông Cửu

2.3. Vùng trầm thủy

Vùng nước ngập quanh năm. Diện tích 57 ha.

Ngày ưa:

Mùa khô: đất trầm thủy c n hoang vu: đế, sậy, lác, voi, nga, nghễ,… mọc um tùm

Chỉ một số ít bà con khai phá trồng ấu, từ từ do tác động con người phá lâm đất

rộng hơn

Động vật sinh sống tự nhiên: chuột, rắn, ếch, nhái, chim cò,cua, ốc, hến,…

Mùa lũ: bà con trồng toàn bộ ấu.

Động vật tự nhiên: chuột, rắn, chim, cò, cua, ốc, các loại cá tập trung trú ẩn rất

nhiều (bao gồm cả cá đen, cá trắng)

Ngày nay:

Mùa khô: Do tác động của con người như: lên bờ bao, trên bờ trồng màu: khổ

qua, đậu, bầu, b , đậu bắp… Dưới ao thả cá, trồng bông súng.

Mùa lũ: Nơi tập trung các loại cá, bà con trồng ấu, rau nhút rất nhiều.

20