Ẩm thực trong các lễ cúng ngày Tết ở xứ Thanh

Download

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

ẨM THỰC t r o n g c á c l ễ c ú n g n g à y t ế t ở x ứ t h a n h

PGS.TS Trần Văn Thức*

ThS. Võ Thị Hoài Thương**

Tóm tắt: Tết Nguyên đán là một lễ tết có từ lâu và đã trở thành truyền thống văn

hóa của người Việt Nam nói chung và người dân xứ Thanh nói riêng. Tục ăn Tết được

hiểu theo nghĩa rộng - tức là không chỉ đề cập đến chuyện ăn uống trong ngày Tết, mà

còn là những ứng xử xã hội, các tục kiêng kỵ, quan niệm, nếp sống theo phong tục đã

được người dân truyền từ đời này qua đời khác. Từ xưa đến nay, các món ăn ngày Tết

thường đượcphân định theo mục đích sử dụng như: cỗ cúng, cỗ thiết đãi khách khứa và

các món ăn chơi ngày Tết. Cỗ cúng ngày Tết gồm có ba loại: cỗ mặn, cỗ ngọt và mâm

ngũ quả. Theo phong tục Việt Nam, lễ vật dâng cúng ngày Tết được chuẩn bị chu đáo,

cẩn trọng, thể hiện sự hiếu thuận của con cháu đối với tổ tiên. Trong đó quan trọng

nhất là mâm ngũ quả, rồi đến các lễ chính như: lễ cúng tiến ông Táo (23 tháng chạp), lễ

cúng tất niên (chiều 30 Tết), lễ cúng giao thừa (trừ tịch), lễ cúng sáng mồng một Tết, lễ

cúng tiễn ông vãi bà vãi...

Trong văn hóa ẩm thực, dường như tất cả tinh hoa của đời thường đều được dồn

vào ba ngày Tết. Ở mỗi địa phương, vùng miền, cộng đồng tộc người trên đất nước ta

lại có những tập quán ăn Tết riêng, nhưng tựu trung lại đều có những điểm thống nhất:

“Đói quanh năm, no ba ngày Tết”, hay khi Tết đến xuân về thì nhà nào cũng chuẩn bị

“Thịt mỡ - dưa hành - câu đối đỏ/ Cây nêu - tràng pháo - bánh chưng xanh”. Bữa ăn

ngày Tết ở xứ Thanh rất phong phú, đa dạng. Dẫu rằng, trong cuộc sống đời thường

người dân phải lo tiết kiệm, tính toán, liệu chừng ăn uống sao cho hợp lý nhưng đến

ngày Tết, người xứ Thanh dốc hết cả hầu bao của gia đình để lo chuẩn bị đón Tết, chuẩn

bị các món ăn để cúng lễ, mời bà con họ hàng, bè bạn đến ăn Tết. Cái no của ngày

thường vẫn được coi trọng, thể hiện ở các mâm cỗ có rất nhiều món và đầy đặn về số

lượng. Và dường như phải chuẩn bị nguồn lương thực, thực phẩm chu đáo thì người xứ

Thanh mới thấy thỏa mãn với một cái Tết đủ đầy, no ấm, hạnh phúc.

Khi bàn về thói quen ăn Tết, cũng cần phải phân định rõ đây là Tết Nguyên đán -

Tết cổ truyền của dân tộc với chủ thể là người Kinh. Theo nghĩa rộng, “Tục ăn Tết

Hiệu trưởng Trường Đại học Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa

Giảng viên khoa Lịch sử, Trường Đại học Vinh

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

Nguyên đán, được lưu truyền từ bao đời nay ở nước ta, và được hiểu theo nghĩa rộng -

tức là không chỉ đề cập đến chuyện ăn uống trong ngày Tết, mà cái chính là nói về một

nếp sống theo phong tục - Tết cổ truyền của người Việt Nam” [6, tr.62]. Hiểu nghĩa hẹp,

trong quan niệm về ăn Tết của người Việt, thì các từ “ăn Tết”, “chơi Tết”, “chúc Tết”...

đều đặt trọng tâm vào chữ đứng đầu là “ăn”, “chơi”, “chúc”... Và theo đó, ăn Tết là đặt

cái ăn lên trên hết, là quan trọng nhất. Vào dịp Tết nhất, lễ hội, nếu thiếu đi cái ăn thì

coi như Tết không trọn vẹn, thậm chí là không có Tết “Đói ăn quanh năm, no ba ngày

Tết”. Nhìn một cách tổng thể, “ăn Tết là một phong cách ứng xử của con người trong

lĩnh vực văn hóa ẩm thực, như các món ẩm thực dân gian, cách ăn uống, cách ăn mặc,

cách ăn nói - ứng xử trong các mối quan hệ: gia đình, dòng họ, làng xã (cá nhân với

cộng đồng); quan hệ thứ bậc, trên dưới, thầy trò, láng giềng, bạn hữu, ngõ xóm, giáp,

phường hội...” [6, tr.63]. Cho nên, ẩm thực ngày Tết ở mức cao nhất còn giữ vai trò liên

kết xã hội đa chiều, đa tầng.

Mỗi dịp Tết đến xuân về, gia đình nào dù bình thường hay khá giả cũng chuẩn bị

thịt gà, bánh chưng và mâm cỗ để dâng cúng lên bàn thờ gia tiên. Theo GS. Đào Duy

Anh: “Về Tết Nguyên đán từ ngày 30 tháng chạp người ta đã làm lễ “rước ông bà”.

Trong ba ngày mùng một, mùng hai, mùng ba thì suốt đêm ngày lúc nào cũng có hương

đèn và lễ vật để cúng tổ tiên. Chiều mùng ba sáng mùng bốn thì làm lễ “đưa ông bà” và

đốt vàng bạc và đốt quần áo giấy đã cúng trong ba ngày Tết” [1, tr.251]. Tuy nhiên, quá

trình chuẩn bị đón Tết đã bắt đầu từ trước ngày 23 tháng chạp và kéo dài đến ngày hạ

nêu. Theo đó, lễ thức đầu tiên là lễ cúng tiễn ông Táo lên trời và kết thúc bằng lễ cúng khai

hạ/ hạ nêu, có nơi thì làm vào ngày mồng bảy, cũng có nơi đợi đến hết ngày mồng mười.

Từ xưa đến nay, các món ăn ngày Tết thường được phân định theo mục đích sử

dụng như: cỗ cúng, cỗ thiết đãi khách khứa và các món ăn chơi ngày Tết. Cỗ cúng ngày

Tết gồm có ba loại: cỗ mặn, cỗ ngọt và mâm ngũ quả. Trước đây, người xứ Thanh quan

niệm trong một mâm cỗ phải có đủ 3 lớp: Lớp thứ nhất được đặt dưới cùng gồm 4 đến 6

bát, thường là các món bung, mọc, giả cầy hay xào miến, chuối, chủ yếu nấu bằng thịt

lợn. Bát bung là chân giò ninh nhừ hoặc thịt ba chỉ cắt miếng vuông vắn, nấu cùng củ

đậu, củ chuối. Bát mọc được nấu từ thịt nạc, miến, mộc nhĩ, tất cả băm nhỏ, viên tròn,

nấu dạng nước sệt. Giả cầy được nấu từ tai mui hoặc chân giò lợn thui vàng, cho thêm

mật mía, mắm tôm, rượu trắng, riềng, sả, lá quýt rồi nấu chín kỹ. Bát miến thường nấu

cùng lòng lợn, có thể xào hoặc nấu dạng canh. Bát chuối là sườn lợn nấu với quả chuối

xanh, thêm gia vị lá lốt. Lớp thứ hai là những món khô được bày trên các đĩa và đặt trên

các bát của lớp thứ nhất. Các món ăn phổ biến như: giò, chả, nem (nem chua, nem rán

hay còn gọi là chả cuốn), nộm, thịt luộc, cá rán... Người Thanh Hóa rất thích ăn giò và

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

là món không thể thiếu trong các dịp cúng lễ Tết và chiêu đãi khách khứa. Trước đây,

phổ biến có các loại giò như: giò lụa, giò mỡ, giò hoa, giò lòng, giò thủ, giò bò... Cỗ bàn

từ thành thị đến thôn quê, trên mâm thế nào cũng phải có đĩa giò lụa, khoanh giò khéo

tay cắt tỉa, bày biện đẹp như đĩa hoa. Lớp thứ ba còn gọi là cỗ chè, gồm một trong các

món ăn ngọt dùng để tráng miệng như: bánh chè lam Phủ Quảng, bánh răng bừa, bánh

ong, chè đậu xanh...

Khi biện lễ vật dâng cúng trong dịp Tết, cũng có gia đình sắm sửa lễ vật đủ cho ba

lớp cỗ này, trước là cúng ông bà tổ tiên, sau là con cháu trong nhà được thụ lộc, sum

họp ấm cúng. Nhưng đối với các gia đình bình dân hoặc nhà nghèo, thường khi cúng cỗ

mặn thì thôi cỗ chè, và cỗ chè sẽ dành cúng vào đêm giao thừa cùng với đĩa xôi gà để

đón mừng năm mới. Cụ thể về lễ vật dâng cúng trong các ngày Tết như sau:

1. Mâm ngũ quả

Theo quan niệm phương Đông, ngũ là 5, là biểu tượng chung của những hình thái

vật chất kiến tạo nên sự sống [8]. Và phải chăng vì thế mà người Việt nói chung đã chọn

ngũ quả để chỉ sự tập trung đầy đủ các loại trái cây là thành quả của trời đất và công sức

của con người để thờ cúng.

Mâm ngũ quả là cỗ vật rất quan trọng, được bày biện và cúng lễ từ chiều 30 Tết

đến hết ngày mồng hai (hoặc mồng ba Tết) khi làm lễ đưa tiễn ông bà tổ tiên. Cũng có

nhiều gia đình, đến ngày làm lễ hạ nêu (ngày mồng bảy Tết) mới hạ mâm ngũ quả.

Trước đây, mâm ngũ quả thường gồm các loại quả trong vườn mà chủ nhà cố tình để

dành trên cây cho đến tận cuối năm mới hái bày lên bàn thờ tổ tiên như chuối, bưởi,

cam, phật thủ, lựu... tượng trưng cho bốn mùa, vừa đẹp vừa có ý nghĩa cây nhà lá vườn.

Người Thanh Hóa thường không cầu kỳ lựa chọn mâm ngũ quả như người miền Bắc

hay người miền Nam [9], nghĩa là không chú ý nhiều đến sự hài hòa âm dương ngũ

hành của màu sắc trái cây khi biện lễ vật và cũng ít khi “dựa” vào tên gọi của các loại

trái cây để thể hiện mong ước của con người. Tuy nhiên, về căn bản, ở Thanh Hóa, bên

cạnh suy nghĩ giản dị “có sao dùng vậy” của những người bình dân thì vẫn có những gia

đình khá giả rất chăm chút cho mâm ngũ quả, vừa thể hiện ước nguyện tâm linh lại vừa

mang tính thẩm mỹ cao. Mẫu số chung vẫn là sử dụng số lẻ (3, 5 hoặc 7, 9) các loại quả

để biện lễ lên bàn thờ gia tiên, với quan niệm số lẻ là dương, cầu mong sự sinh sôi, phát

triển. Những loại quả mà người xứ Thanh dâng cúng trên bàn thờ tổ tiên thường là

những sản vật của địa phương có vào dịp Tết hoặc để dành từ một thời gian trước ở trên

cây. Trong đó, phổ biến nhất là: chuối, bưởi, cam, hồng, đu đủ...

Chuối là thứ quả không thể thiếu vào dịp lễ Tết để bày mâm ngũ quả. Khi chọn

chuối để thờ, người Thanh Hóa chỉ sử dụng chuối cau hoặc chuối mốc, chuối ngự,

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

không dùng chuối và để cúng tổ tiên. Quả chuối màu vàng tượng trưng cho hành Thổ -

đất, ở vị trí trung tâm. Những quả chuối cong lên trên như bàn tay đỡ các loại quả khác

ở trên. Nải chuối còn biểu thị cho sự đoàn kết, gắn bó, chung gốc (cuống chụm lại từ cồi

quả, nải chuối kết lại thành buồng) như mối quan hệ gia đình, gia tộc của người Việt.

Cây chuối mẹ đẻ ra nhiều cây chuối con, từ cây chuối con cũng có thể trồng và phát

triển thành những bụi chuối lớn. Đó chính là biểu tượng cho sự phát triển các chi, nhánh

trong gia tộc, dòng họ.

Bưởi là loại quả được dùng phổ biến trong mâm ngũ quả ngày Tết. Quả bưởi màu

xanh biểu thị cho phương Đông - hành Mộc. Ở xứ Thanh có nhiều loại bưởi ngon và có

hình dáng quả đẹp như bưởi đường, bưởi đào, bưởi sơn... Quả bưởi được đặt ở vị trí

trung tâm của mâm ngũ quả, màu xanh chủ đạo (đôi khi là màu đỏ của bưởi sơn) hài

hòa với màu vàng của chuối và các loại quả khác, tạo nên tính thẩm mỹ cho mâm ngũ

quả ngày Tết.

Cam cũng là một trong những sản vật được ưa chuộng khi lựa chọn trái cây để bày

biện mâm ngũ quả. Những quả cam chín đỏ tượng trưng cho hành Hỏa - phương Tây.

Cam Giàng là đặc sản rất được ưa chuộng để cúng Tết bởi màu sắc đẹp, vỏ mỏng, da

mịn, múi cam mọng nước, ngọt lịm rất ngon và tốt cho sức khỏe. “Vào mùa cam chín

người ta chọn lựa thợ trẩy cam cẩn thận, khéo léo. Quả cam bán cho dân đi hội, đi lễ

bao giờ cũng được trẩy có thêm vài lá còn tươi nguyên cho mâm lễ thêm phần trịnh

trọng” [7, tr.38].

Ngoài ba loại quả chính nói trên thì người xứ Thanh còn lựa chọn các loại quả

khác chín vào dịp Tết như: quýt, táo, hồng, nho, lê... để bày biện thành mâm ngũ quả.

Miễn sao nhìn vào mâm ngũ quả, thấy được sự trình bày đẹp, hài hòa về màu sắc âm

dương như: các loại quả có vỏ màu xanh hay màu nhạt tượng trưng cho âm, các loại quả

có màu đỏ cam, vàng rực... tượng trưng cho dương.

Bên cạnh bàn thờ thường có hai cây mía dựng dựa vào tường và gọi là gậy ông

vải. Biểu tượng của cây mía ngoài ý nghĩa để ông bà “gánh” lễ vật dâng cúng của con

cháu, còn có ý nghĩa là gậy chống cho ông bà tổ tiên về nhà ăn Tết. Tục thờ cây mía là

“truyền thống khá xưa mà theo các nhà nghiên cứu, nó có nguồn gốc hải đảo, nó được

tôn thờ trước cả cây lúa” [3, tr.476]. Cây mía còn có nghĩa biểu tượng chung cho gốc rễ

tổ tiên, cây mía khi thu hoạch, có thể lấy ngọn để trồng lại thành những bụi mía mới. Đó

cũng là sự kế tiếp truyền thống của dòng họ gia tộc, chu kỳ khép kín của vòng luân hồi.

2. Lễ cúng tiễn ông Táo (23 tháng chạp)

Theo GS. Đào Duy Anh thì: “Trong gia đình, ngoài sự sùng bái tổ tiên người ta

còn thờ thần Thổ công là thần bản thổ cùng thần Táo quân là thần bếp núc”. “Lễ Táo

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

quân thì ngày 23 tháng chạp là lễ quan trọng nhất gọi là lễ “đưa ông Táo”. Tục truyền

rằng ngày ấy Táo quân lên chầu trời để tâu việc thiện ác của nhân gian, người ta thường

mua cá chép và lễ để làm ngựa cho Táo quân cỡi mà lên trời” [1, tr.252].

Ở “những nơi sùng tín, người ta cúng Thổ công mỗi tháng hai lần vào dịp sóc

vọng (mồng một, ngày rằm) như ở xã Thiện Trung, huyện Đông Sơn, Thanh Hóa chẳng

hạn. Lễ cúng này đơn giản, thường là hương hoa, trầu rượu. Cũng có nơi đồ mặn (xôi gà

hoặc chân giò). Hoặc dịp giỗ, gia đình cúng tổ tiên, đồng thời cũng cúng Thổ công” [11,

tr.47]. Còn lễ cúng quan trọng nhất là lễ cúng vào ngày 23 tháng Chạp thì “Khi chuẩn bị

cúng ông Táo về trời, nhiều người kỹ tính cúng toàn đồ chay cốt để ông được chay tịnh,

không nói điều xấu cho chủ nhà” [5, tr.145]. Lễ vật soạn sửa dâng cúng gồm có: mâm

ngũ quả, hương hoa vàng nến, cá chép và bộ quần áo Thổ công để Ngài có quần áo đẹp

và phương tiện đi lên trời báo cáo tình hình. “Lễ phẩm ngoài mâm cỗ như các cỗ cúng

khác, nhưng trong đó dù sao cũng có một con cá gáy (cá chép) cả con, lấy ý nghĩa rằng

cá gáy có thể hóa rồng, và như thế là đóng góp phương tiện cho ông Táo về trời” [3,

tr.474]. Nếu điều kiện không chuẩn bị được cá chép đang bơi, người ta có thể dùng giấy

màu để cắt hình cá chép, khi cúng lễ xong thì hóa vàng cùng với hình cá chép để tỏ tấm

lòng thành của gia chủ đối với vị thần quan trọng trong gia đình.

Cùng với việc chuẩn bị lễ cúng ông Táo, người Việt xưa thường trồng một cây nêu

trước sân nhà, “ngoài ý nghĩa đuổi quỷ cho chúng biết là đất có chủ, còn có ý nghĩa để

cho ông Táo nhận ra nhà của mình khi trở về. Thông thường nêu chỉ là một cây tre nhỏ

phạt hết cành trừ ngọn. Vào khoảng lưng chừng, có nơi buộc cành đa lá dứa, có nơi treo

ít tờ giấy tiền, vài thoi vàng giấy có màu sắc khác nhau, có nơi không buộc gì cả. Cây

nêu thường để vậy cho đến mồng 7 tháng giêng năm sau cũng là thời điểm ông Táo trở

về (có khi là mồng 10 mới hạ)” [3, tr.474-475]. Ngày nay, tục trồng cây nêu vẫn còn

phổ biến ở địa phương miền núi của Thanh Hóa. Nhiều gia đình chuẩn bị cây nêu rất

đẹp, gắn cả đèn màu, vừa là cây tâm linh nhưng cũng vừa là vật trang trí cho khung

cảnh ngày Tết, tạo nên khung cảnh ấm áp, rực rỡ, xua tan đi không khí lạnh cuối đông

và mong đón xuân mới với những điều may mắn.

3. Lễ cúng tất niên (chiều 30 Tết)

Đây là lễ cúng rất quan trọng trong các gia đình xứ Thanh. Trong suốt thời gian từ

sau ngày 23 tháng chạp, những người ở xa quê đều đã tranh thủ về quê ăn Tết, hoặc về

quê để viếng mộ gia tiên. Đến chiều ba mươi Tết, mọi người sửa soạn cỗ lễ vật để cúng

bái tổ tiên ông bà và cúng Thổ công tại gia đình. “Đây chính là lễ cúng tất niên và từ đó

đèn nhang phải thắp sáng suốt mấy ngày Tết cho đến khi hóa vàng trên bàn thờ gia tiên.

Việc cúng lễ gia tiên được tiến hành đều đặn trong ba ngày Tết. Nhưng cúng bái gia tiên

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

được tiến hành trọng thể nhất là chiều ba mươi Tết để mời đón tổ tiên ông bà và những

người đã khuất về nhà ăn Tết” [6, tr.70-71].

Cỗ cúng từ chiều 30 Tết phải là cỗ cúng tươm tất, đầy đủ các món ăn đã được gia

đình chuẩn bị để ăn trong suốt mấy ngày Tết. Thức ăn thường được dự trữ sẵn, làm sẵn,

lúc nào cúng thì dọn và nấu thêm món nóng, hoặc khi nhà có khách thì có thể dọn mâm

ngay. Theo TS. Nguyễn Quang Lê, nhìn chung: “Cỗ lễ vật dâng cúng tổ tiên bao gồm:

xôi gà, rượu trà, bánh chưng, mứt kẹo, trầu cau... Nhiều nhà ở thị thành còn sửa soạn

nhiều món nấu nướng cầu kỳ thịnh soạn để dâng cúng tổ tiên ông bà. Sau khi cúng lễ tổ

tiên xong thì chủ nhà hạ cỗ xuống cho con cháu vui vẻ, đầm ấm” [6, tr.71]. Lễ vật dâng

cúng vào dịp tất niên rất phong phú, tùy vào điều kiện kinh tế của từng gia đình.

Mâm cỗ Tết chiều 30 của người xứ Thanh thường có: bánh chưng, bánh dày, xôi,

gà luộc, giả cầy, giò lụa, thịt đông, miến xào, canh măng khô, rau xào, dưa hành/dưa

món... Có gia đình bày thêm cả cỗ ngọt, các loại chè, bánh như bánh chè lam Phủ

Quảng, bánh răng bừa, bánh rán, chè đậu xanh... để dâng cúng tổ tiên. Nhìn chung,

trong quan niệm của người Việt Nam nói chung thì dường như tất cả những gì ngon

nhất người ta đều để dành đến Tết. Bởi vậy, trong mâm cúng tất niên, tất cả những thức

ăn được chuẩn bị cho ngày Tết đều được bày biện lên bàn thờ để tỏ lòng thành kính của

con cháu đối với ông bà tổ tiên.

Bữa cơm tất niên cũng là bữa cơm có đầy đủ các thành viên trong gia đình cùng

tham dự, con cháu ở xa về quê ăn Tết cố gắng sắp xếp thời gian để về kịp trước bữa

chiều 30 Tết. Đây là bữa cơm thể hiện sự sum vầy của con cháu trong gia đình cho nên

ít khi mời khách.

4. Lễ cúng giao thừa (trừ tịch)

Giao thừa là thời khắc chuyển giao từ năm cũ sang năm mới. “Lễ cúng vào thời

điểm hết năm cũ và bắt đầu năm mới âm lịch quen gọi là lễ trừ tịch. Lễ cúng giao thừa

vào lúc nửa đêm. Đối tượng thờ cúng lúc này không phải là ông bà mà là một trong 12

vị thần hành khiển, mỗi vị phụ trách một năm can chi (tý hay sửu...) mà giờ phút đó là

giờ phút bàn giao” [3, tr.475]. Vì tính chất quan trọng này nên việc biện lễ cúng tế được

nhân dân ta chuẩn bị rất chu đáo và thành kính.

Ở xứ Thanh, người dân thường đón giao thừa bằng đĩa xôi, gà luộc và cỗ ngọt.

Các loại chè đậu xanh, chè kho, bánh răng bừa, bánh rán... được sử dụng phổ biến nhất.

Mâm lễ vật này cùng với hương đăng hoa quả oản được bày biện trang trọng ở ngoài

sân để các vị thần hành khiển có thể nhanh chóng thụ lễ và ghi nhận tấm lòng thành của

gia chủ, từ đó ban ân phúc lộc cho họ vào năm mới. Lễ này có ý nghĩa “tống cựu nghinh

tân” (đón vị hành khiển mới, tiễn vị cũ).

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

Trước đây, các gia đình ở Thanh Hóa thường nấu bánh chưng vào đêm giao thừa.

Vì thế, đêm giao thừa là lúc bận rộn nhất, không khí chuẩn bị đón Tết của các thành

viên trong gia đình rất rộn ràng, mỗi người một việc. Tất cả mọi việc phải hoàn tất trước

thời khắc chuyển sang năm mới. Đến sáng mồng một, mọi người chỉ đón Tết, đi chúc Tết,

ăn Tết, chơi Tết mà không phải lo lắng về những việc quanh năm suốt tháng phải làm.

Ở nhiều địa phương của Thanh Hóa, người dân còn làm bánh dày để đón Tết.

Bánh dày được dùng cúng lễ trong Tết Nguyên đán của người Kinh, Tết “năm cùng”

của người Dao, tục ăn Tết lại của dân làng Thiều (xã Cầu Lộc, huyện Hậu Lộc) và lễ hội

bánh chưng - bánh dày ở Sầm Sơn... Tục làm bánh dày để dâng cúng tổ tiên vào ngày

Tết và lễ hội đã trở thành tập quán tốt đẹp của người quê Thanh.

5. Lễ cúng sáng mồng một

Bữa cỗ cúng sáng mồng một Tết là nghi lễ quan trọng, là bữa cỗ đầu tiên của năm

mới nên gia đình nào cũng chuẩn bị chu đáo để cầu mong một năm mới ấm no hạnh

phúc. Thường thì sau khi biện lễ vật dâng cúng, chủ gia đình khấn lễ tổ tiên xong, mọi

người trong nhà lần lượt theo thứ bậc khấn vái trước bàn thờ gia tiên để cầu xin sức

khỏe, phúc lộc, học hành tiến bộ...

Với những người không thuộc dòng trưởng và không giữ vai trò quan trọng trong

dòng họ, tại gia đình có thể chỉ cần biện lễ vật đơn giản là những món ăn sẵn đã chế

biến từ trước để dâng cúng tổ tiên. “Sáng ngày mồng một mọi nhà đều làm lễ cúng gia

tiên. Lễ phẩm là một mâm cỗ cúng đẹp đẽ ngon lành được chuẩn bị từ trước, các món

ăn khác đều làm sẵn không phải nấu như giò các loại, chả, mọc, nem chua, dưa hành...

chỉ việc cắt bày biện lên mâm. Bên cạnh cỗ mặn là cỗ chè gồm chè đậu xanh, chè nếp...

Và các loại bánh bột như bánh thuẫn (hình quả bòng), bánh xoài, bánh chè lam, bánh in

(có những chữ “phúc”, “lộc”, “thọ”), bánh rán tẩm mật, bánh cà (thắng bằng đường sau

khi rán bằng mỡ), các loại bánh lá như bánh lọc, bánh trong, bánh gai, bánh mật...” [3,

tr.476]. Nhưng đối với các gia đình trưởng tộc, trưởng họ, các chi, nhánh trưởng của

dòng họ, phần lớn đều phải chuẩn bị cỗ lễ gồm ba lớp (như đã giới thiệu ở phần đầu bài

viết) để dâng cúng tổ tiên. Điều đó thể hiện truyền thống uống nước nhớ nguồn và sự

thành kính, cẩn trọng của con cháu đối với ông bà tổ tiên.

Vào sáng mồng một Tết, sau khi thắp hương cúng lễ tại các gia đình, con cháu của

dòng họ thường tập trung ở Từ đường để chiêm bái và cầu mong ông bà tổ tiên phù hộ

cho con cháu năm mới được bình an. “Người ta còn chia nhau đi đơm, đi cúng (người

cửa thứ đến nhà cửa trưởng, hoặc đến nhà thờ), đi lễ, đi chúc Tết (rể tới nhà nhạc gia,

học trò tới nhà thầy...) đã có một lịch dùng vào việc này gần như phổ biến ở nhiều địa

phương: mồng một thì ở nhà cha, mồng hai nhà vợ, mồng ba nhà thầy (hoặc bạn bè)”

100

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

[3, tr.476-477]. Phong tục này là một nét đẹp truyền thống trong ngày Tết, hầu như vẫn

còn được duy trì ở các vùng quê Việt Nam.

6. Cúng tiễn ông vải bà vải

Theo truyền thống xưa, sau khi mời tổ tiên về ăn Tết với con cháu, đến ngày mồng

2, mồng 3 Tết hoặc ngày khai hạ mồng 7 Tết, là ngày cuối cùng, tiệc xuân đã mãn, con

cháu lại cáo lễ để tiễn đưa ông vải bà vải trở về âm cảnh. “Phần lớn các gia đình ở nước

ta tổ chức lễ hóa vàng vào ngày mồng ba Tết (ở miền Bắc) hoặc mùng bốn Tết (ở miền

Nam). Vào hôm đó, mọi nhà đều nấu cơm, làm cỗ để cúng tiễn tổ tiên ông bà và chấm

dứt ngày Tết” [6, tr.73]. Lễ này, dân gian vẫn gọi là lễ cúng tiễn ông bà, lễ hóa vàng cho

tổ tiên hay lễ tạ năm mới.

Vào lễ này, người xứ Thanh chuẩn bị lễ vật như mâm cỗ cúng trong các ngày Tết.

Điểm khác là chủ nhà sẽ biện một mâm ngũ quả mới, chuẩn bị trầu cau, nước lã, rượu

và mâm cỗ mặn để cúng lễ. Sau khi cúng lễ, người ta đem hóa số vàng mã đã được cúng

lễ trong ba ngày Tết để ông bà tổ tiên nhận lễ vật mang đi. Phần tiền, vàng của gia thần

phải hóa trước, tiền, vàng, đồ dùng của tổ tiên hóa sau. “Đối với tư gia, thì coi như hết

Tết từ mồng ba, nhà nghèo có khi hết từ mồng một. Nhưng kẻ có của thì còn bày ra lễ

cúng hóa vàng, lễ hạ nêu, có nhà lại tiếp tục hội họp anh em chè chén” [3, tr.477-448].

Con cái ở xa thì sau khi làm lễ hóa vàng cho ông bà có thể quay về nhà của mình để

chuẩn bị cho công việc của năm mới.

Trong quan niệm dân gian, “tối mồng ba có tục đổ lá bánh ở ngã ba đường. Tuy

gọi là đổ lá bánh nhưng nhiều nơi còn nghĩ đến những con ma vô chủ bơ vơ không nơi

nương tựa. Vì vậy, người ta có đổ theo lá một ít trầu cau, hoa quả, ít tiền giấy hoặc vàng

giấy, có khi còn cả một tấm bánh nguyên hay một gói, nhiều ít tùy lòng từ thiện với cô

hồn” [3, tr.477]. Hiện nay, tục đổ lá bánh không còn được duy trì, nhưng các gia đình ở

miền Bắc vẫn biện lễ cúng cô hồn, những vong linh không nơi nương tựa, như là một việc

làm thiện nghĩa đối với người cõi âm. Lễ vật ngoài hương vàng, trầu cau, bánh kẹo, còn

có gạo, muối, bỏng nổ... Sau khi thắp hương, hóa vàng, người ta rắc gạo, muối, bỏng nổ...

ra ngoài cổng ngõ để các vong hồn cô quả nhận được lễ vật mà chủ nhà ban phát.

Ngày mồng bảy là ngày khai hạ cũng là ngày cây nêu được hạ xuống, chấm dứt

thời kỳ chầu chực Táo quân vì muộn nhất thì đến ngày đó thế nào các ông cũng quay trở

về. Có câu: Khai hạ thì ngã cây nêu. Có nhà cẩn thận hơn kéo dài đến mồng mười mới

làm lễ hạ nêu. Những gia đình không trồng cây nêu vẫn bày biện lễ vật lên bàn thờ tổ

tiên để cúng lễ. Ngày khai hạ thường là ngày vui chung của dân làng, có thể có rước

xách, tế thần Thành hoàng, tổ chức những cuộc vui như vật cù, cờ thẻ, ván đu, thi chạy,

thi dọn cỗ... [3, tr.477-448]. Có câu: Mồng ba ăn rốn/Mồng bốn nhịn thèm/Mồng năm

101

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

ăn nem/Mồng sáu ăn chả/Mồng bảy khai hạ/ Mồng tám vật cù/ Mồng chín đánh đu/

Mồng mười nêu hạ.

Như vậy, đối với người Việt Nam nói chung và Thanh Hóa nói riêng, ngày mồng

ba Tết là hết các lễ cúng tổ tiên, ngày mồng bảy sau khi làm lễ đón Táo quân thì hạ nêu

hết Tết. Cũng trong những ngày Tết, anh em, bạn bè xa gần mới có dịp đến nhà chúc

Tết, chia sẻ, thăm hỏi lẫn nhau. Và chủ nhà thường chuẩn bị một số món ăn, thức uống

để thiết đãi khách khứa đến chúc Tết và vui xuân mới. Trong tất cả các món ăn Tết, ở

Thanh Hóa không thể thiếu món nem chua. Ngày thường, nem chua được làm dạng

hình vuông nhỏ hoặc hình thỏi chữ nhật. Nhưng đến ngày lễ Tết hoặc cưới hỏi, người

dân Thọ Xuân và Nga Sơn thường làm nem thính (có nơi gọi là nem quả) để ăn Tết.

Đây là loại nem đặc biệt, thịt được thái miếng vừa ăn, trộn với bì lợn thái sợi nhỏ, thính

gạo, tỏi và ớt, lá ổi và lá đinh lăng, gói vuông vắn và để lên men chua. Khi ăn, quả nem

được bóc ra trộn với thính gạo rang thơm, xé tơi ra đĩa. Ngày nay, người xứ Thanh còn

sáng tạo ra cách ăn nem nướng, dùng quả nem vùi trong tro bếp nóng, khi có mùi thơm

thì bóc lớp lá chuối gói ngoài vỏ nem, xé tơi quả nem ra đĩa, rắc thính lên trên ăn cùng

với các loại lộc sung, lá đinh lăng... rất hấp dẫn.

Dù cả năm có làm lụng vất vả, túng thiếu, thì đến Tết, người quê Thanh vẫn dành

những món ăn ngon nhất để chuẩn bị đón mừng năm mới. Niềm vui trong bữa ăn ngày

Tết, sự chia sẻ các món ăn thể hiện sự cộng cảm, cộng mệnh, sự sum vầy, đoàn tụ gia

đình và bè bạn.

Như vậy, với việc chuẩn bị sẵn nhiều món ăn trong dịp Tết, mọi người trong gia

đình đều được hưởng không khí của lễ hội, được ăn Tết, chơi Tết và có thời gian để ôn

lại những thành quả lao động và những khó khăn, vất vả trong một năm qua. Âm thực

ngày Tết ở xứ Thanh bởi thế đã bao chứa trong đó toàn bộ đời sống vật chất và tinh thần

của người dân Thanh Hóa xưa và nay. Và vì vậy, nâng cao giá trị ẩm thực ngày Tết xứ Thanh

chính là góp phần phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của quê hương xứ Thanh.

CHÚ THÍCH VÀ TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1]

Hà Nội

. Đào Duy Anh (2000), Việt Nam văn hóa sử cương, Nxb Văn hóa Thông tin,

[2] . Sông Lam Châu (2008), Sản vật Việt Nam, Nxb Thanh niên, Hà Nội.

[3] .Nguyễn Đổng Chi (1995), Địa chí văn hóa dân gian Nghệ Tĩnh, Nxb Nghệ An.

[4] . Lê Quý Đôn (2006), Vân Đài loại ngữ, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.

102

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

[5]

Xã hội, Hà Nội.

[6]

. Nguyễn Xuân Kính (2013), Con người, môi trường và văn hóa, Nxb Khoa học

. Nguyễn Quang Lê (2003), Văn hóa ẩm thực trong lễ hội truyền thống Việt

Nam, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.

[7]

Thanh Hóa.

[8]

. Võ Thúc Loan, Nguyễn Hữu Ngôn (2009), Văn hóa ẩm thực xứ Thanh, Nxb

. Ngũ bao gồm rất nhiều từ ghép: ngũ hành (Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ), ngũ

phương (đông, tây, nam, bắc, trung tâm), ngũ giới (là 5 điều răn của đạo Phật: không sát

sinh, không trộm cắp, không tà dâm, không nói dối, không dùng chất gây nghiện), ngũ

thường (nhân, lễ, nghĩa, trí, tín), ngũ luân (là 5 mối quan hệ trong xã hội: vua - tôi, cha -

con, chồng - vợ, anh - em, bè - bạn), ngũ phúc lâm môn (phú, quý, thọ, khang, ninh),

ngũ cốc (theo Lê Quý Đôn trong “Vân Đài loại ngữ’thì ngũ cốc gồm: ma - vừng, thử -

gạo nếp, tắc - gạo tẻ, mạch - lúa mì, đậu - đậu các loại)...].

[9]

. Người miền Nam thường dâng cúng các loại trái cây như: mãng cầu, dừa, đu đủ,

xoài, sung, thơm, dưa hấu đỏ... để mong được no đủ, sung sướng, may mắn, “cầu - vừa - đủ

- xài - sung” trong năm mới. Người miền Nam không dùng chuối để thờ bởi vì theo họ,

“chuối” đọc chệch thành “chúi”, đầu năm mà thờ chuối thì cả năm không ngóc đầu lên nổi

hay không thờ cam, quýt vì sợ “quýt làm cam chịu”...

[10]

Đại Nam nhất thống chí (tập 2), Nxb Thuận Hóa, Huế, 2006.

[11] . Lê Trung Vũ (chủ biên), Tết cổ truyền người Việt, Nxb Văn hóa Thông tin,

Hà Nội.

. Quốc sử quán triều Nguyễn, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện Sử học,

CUISINE IN THE WORSHIPPING CEREMONIES OF THE LUNAR

NEW YEAR IN THANH LAND

Assoc.Prof. Dr.Tran Van Thuc

Vo Thi Hoai Thuong, M.A

Abstract: The Lunar New Year is a long standingfestival which has become the

traditional culture of Vietnamese people in general and oflocalpeople in Thanh land in

particular. In a broad sense, customs for Tet refer to not only cuisine but also social

interactions, taboos and customs that have been transmitted from generation to

103

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

generation. From thepast to thepresent, Tet dishes usually assigned by use purpose as:

dishes of worship, dishes for guests and dishes for the Lunar New Year. A dish of

worship includes three categories: hearty dishes, simple dishes and fruit tray.

According to the customs of Vietnam, worshipping offerings are carefully prepared to

expressfilial piety of descendants to ancestors. The most important offering is a fruit

tray. The next necessaries are the rite of Tao Quan (Kitchen God) off, the rite to say

goodbye to the oldyear, the rite to welcome the New year in New Year Eve, the rite in the

first day ofthe newyear, the rite to see offancestral souls to return to the other world...

104

11 trang yennguyen 21/04/2022 1100

Download

Bạn đang xem tài liệu "Ẩm thực trong các lễ cúng ngày Tết ở xứ Thanh", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên

File đính kèm:

am_thuc_trong_cac_le_cung_ngay_tet_o_xu_thanh.pdf