Sưu tập di vật đá di chỉ Nậm Luồng (Lai Châu)

SƯU TẬP DI VẬT ĐÁ DI CHỈ NẬM LUỒNG (LAI CHÂU)

PHẠM THANH SƠN^*, BÙI VĂN LIÊM^**,

NGUYỄN THƠ ĐÌNH^***, NGUYỄN XUÂN MẠNH^****

1. Vài nét về di chỉ

Nậm Luồng là một trong số ít di chỉ khảo cổ học tiền sử ngoài trời có tầng văn hóa còn tương đối

nguyên vẹn không chỉ ở Lai Châu mà còn ở khu vực Tây Bắc nói chung. Bài viết này tập trung phân tích

những thuộc tính công cụ để làm rõ đặc trưng loại hình, kỹ thuật chế tác đá và nghiên cứu so sánh với các

di chỉ khảo cổ học khu vực lòng hồ thủy điện Lai Châu thuộc huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu.

Di chỉ Nậm Luồng thuộc Bản Nậm Luồng, xã Kan Hồ, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu. Di chỉ

nằm ở tọa độ 22⁰22’47,818’’ vĩ Bắc và 102⁰44’12,621’’ độ kinh Đông, cao hơn mặt nước biển 292m,

cách ngã ba sông Đà và suối Nậm Luồng khoảng 300m về phía đông bắc (Hình 1).

Khu vực phát hiện chứa di

tích thời đại Đá có độ cao hơn so

với mực nước suối Nậm Luồng

hiện tại (tháng 5) là 16,52m. Độ cao

của khu vực mở hố khai quật cao

hơn mặt bằng cư dân bản Nậm

Luồng sinh sống 7m.

Trong đợt khai quật năm

2014 có 4 hố khai quật được mở

với tổng diện tích 200m².

Cấu tạo địa tầng của di chỉ

Nậm Luồng cơ bản gồm những lớp

Hình 1. Không ảnh vị trí di chỉ Nậm Luồng và Pô Lếch, xã Kan Hồ,

như sau:

huyện Mường Tè

Lớp mặt là lớp đất canh tác

(Nguồn: http://googleearth.com, ngày 06/06/2015)

có màu xám đen, tơi xốp, lẫn nhiều

mảnh gạch, đá cuội. Cũng trong lớp mặt, một số công cụ đá có vết ghè đẽo, các hạch cuội nguyên liệu có kích

thước vừa tay cầm cũng được phát hiện.

^*ThS. Viện Khảo cổ học

^**PGS.TS. Viện Khảo cổ học

^***CN. Viện Khảo cổ học

^****GVC. ĐH KHXH & NV, ĐHQG Hà Nội

4

Kh¶o cæ häc, sè 6 - 2017

Lớp văn hóa là lớp đất feralit thuần nhất, màu nâu, có chứa nhiều công cụ và hạch cuội nguyên liệu,

sản phẩm của quá trình chế tác như mảnh tước, mảnh tách, cuội có vết ghè. Trong lớp này số lượng di vật thu

được lớn nhất. Tuy nhiên, trong tất cả các hố khai quật hoàn toàn không phát hiện được di cốt động vật cũng

như vỏ nhuyễn thể.

Sinh thổ là sét feralit bị laterite

nhẹ, màu nâu, không rắn chắc như kiểu

laterite ở vùng trung du Bắc Bộ (Hình 2).

2. Di vật đá

2.1. Nguyên liệu

Trong sưu tập hiện vật đá thu

được ở Nậm Luồng, cuội basalt là loại

nguyên liệu được ưa chuộng lựa chọn chế

tác công cụ, tiếp đến là cuội quartzite và

cát kết. Các nguyên liệu còn lại như cuội

Hình 2. Địa tầng di chỉ Nậm Luồng

phiến sét, quartz, sạn kết hay sét bột kết

(Nguồn: Phạm Thanh Sơn năm 2014)

đều chiếm một tỷ lệ nhỏ.

Quá trình khai quật kết hợp, khảo sát hệ thống nguyên liệu suối Nậm Luồng và ngã ba sông Đà ở

khu vực này thấy rằng, ở đây có rất nhiều tảng cuội lớn và nhỏ khác nhau. Có những tảng cuội nặng tới vài

tấn nhưng tỷ lệ cuội nhỏ ở suối Nậm Luồng rất hiếm. Ở khu vực ngã ba suối Nậm Luồng và sông Đà có

những dải cuội nằm ở tả ngạn với mật độ dày đặc nhưng do thời điểm khai quật là mùa nước lũ do đó những

người khai quật không thể tiếp cận được. Chúng tôi cho rằng, cuội được người cổ Nậm Luồng dùng chế tác

công cụ là cuội có nguồn gốc ở sông Đà. Có thể do sự sẵn có và đa dạng của nguyên liệu nên chúng chỉ được

thu lượm một số ít về di chỉ để chế tác. Do những mảnh tước tìm thấy trong hố khai quật không lớn nên

không loại trừ trường hợp người xưa vừa chế tác công cụ tại nơi ở đồng thời sơ chế ở nơi khai thác, tìm kiếm

nguyên liệu.

2.2. Loại hình

Số lượng hiện vật thu được từ 3 hố khai quật là 125 chiếc, còn lại 10 chiếc sưu tầm trong quá

trình khai quật.

Phân loại cho thấy, loại hình di vật ở di chỉ Nậm Luồng chủ yếu gồm các loại hình, công cụ rìa

ngang (29 chiếc), công cụ mũi nhọn (16 chiếc), rìa dọc (7 chiếc), rìa xiên (9 chiếc), hai rìa (14 chiếc), còn lại

là công cụ ba rìa (2 chiếc), công cụ gần móng ngựa (4 chiếc) công cụ không định hình (7 chiếc), cuội có vết

ghè (11 chiếc), công cụ hình đĩa (1 chiếc), công cụ mảnh (4 chiếc). Ngoài ra còn có cuội nguyên liệu, mảnh

cuội bổ, mảnh tước, mảnh tách.

- Công cụ mũi nhọn ở Nậm Luồng được ghè từ cuội nguyên liệu có độ dày dao động từ 2,5cm đến

6,45cm nhưng độ dày của phần lớn công cụ từ 4,0cm đến 6,0cm (Hình 3,4).

Về chất liệu, các công cụ mũi nhọn được ghè từ cuội basalt với độ phong hóa mạnh, bề mặt còn lưu

lại vỏ cuội màu đỏ vàng hoặc nâu vàng. Bên cạnh đó cũng có những công cụ mũi nhọn được chế tạo từ

nguyên liệu khác nhưng số lượng hạn chế (Phạm Thanh Sơn 2015: 6).

Phạm Thanh Sơn và nnk - Sưu tập di vật đá di chỉ Nậm Luồng…

5

Về kỹ thuật, các công cụ mũi

nhọn ở đây thuần nhất được chế tạo

bằng kỹ thuật ghè trực tiếp và hoàn toàn

là kỹ thuật ghè trên tay. Kỹ thuật gia

công tập trung chủ yếu ở hai rìa bên hội

tụ ở một đầu thành mũi nhọn, thủ pháp

đều ghè một mặt, có từ một tới hai lớp

ghè nhưng phổ biến nhất vẫn là 1 lớp

ghè. Số vết ghè dao động từ 3 đến 7

nhát, đối với nhóm công cụ có 2 lớp ghè

số vết ghè lớn hơn, có thể lên đến 15

Hình 3.

Hình 4.

đến 18 nhát. Chức năng của công cụ có

Công cụ mũi nhọn Nậm Luồng

(Nguồn: Phạm Thanh Sơn)

thể được sử dụng để đào hoặc chặt.

- Công cụ rìa ngang ở Nậm

Luồng là loại hình có số lượng lớn nhất. Trọng lượng của nhóm công cụ này trung bình là 769,3gram, với độ

lệch chuẩn là 473,5gram và các chỉ số này đều nhỏ hơn các chỉ số tương tự của nhóm công cụ mũi nhọn .

Cũng giống nhóm công cụ mũi nhọn, công cụ rìa ngang được chế tác chủ yếu từ cuội basalt, ngoài ra

còn có cuội quartzite, cát kết, phiến silic và một vài loại chưa xác định. Phần lớn các công cụ rìa ngang được

ghè từ một tới hai lớp với số lượng vết ghè dao động từ 3 tới 6 vết. Rõ ràng là, với những công cụ mũi nhọn

được ghè hai lớp thì mật độ vết ghè cao hơn hẳn nhóm công cụ rìa ngang.

Biểu đồ 1. Tương quan trọng lượng

và chiều dài công cụ rìa ngang

Biểuđồ2. Tươngquantrọnglượng

và chiều rộngcôngcụ rìangang

Biểu đồ 3. Tương quan trọng lượng

và độ dày công cụ rìa ngang

(Nguồn: Phạm Thanh Sơn)

Từ các kết quả phân tích thống kê tương quan giữa trọng lượng với các chỉ số chiều dài, rộng và độ

dày chúng ta có thể rút ra được mức độ phân tán của chúng trong tương quan với trọng lượng. Mức độ phân

bố về chiều dài công cụ từ 10-14cm tương ứng với nhóm công cụ có trọng lượng từ 500gram tới 1.000gram.

Trong khi đó, mức độ phân tán về chiều rộng công cụ rìa ngang từ 8 - 12cm tương ứng với mức độ phân tán

về trọng lượng từ 500gram tới 1.000gram. Mức độ phân tán về trọng lượng của nhóm công cụ này từ

500gram tới 1.000gram tương ứng với sự phân bố về độ dày công cụ từ 3 - 5,5cm (Biểu đồ 1-3). Xét trong

mối tương quan giữa kích thước công cụ, trọng lượng và mật độ vết ghè xuất hiện trên nhóm loại hình công

cụ này chủ yếu có từ 3 tới 5 vết âm bản.

6

Kh¶o cæ häc, sè 6 - 2017

- Nhóm công cụ hai rìa lưỡi

Trong các nghiên cứu trước đây đối với nhóm công cụ này, các nhà nghiên cứu thường hay xếp

chúng vào nhóm công cụ 1/4 viên cuội. Mặc dù vậy, theo quan điểm của người khai quật, thuật ngữ công cụ

1/4 viên cuội không khảo tả hết những đặc điểm của chúng.

Trong sưu tập công cụ đá ở di chỉ Nậm Luồng có

thể nhận ra ngoài nhóm công cụ mũi nhọn và nhóm công cụ

rìa ngang thì loại hình công cụ hai rìa lưỡi liền kề hoặc có

thể vuông góc là đặc trưng cho khu vực lòng hồ thủy điện

Lai Châu (Hình 5).

Dựa vào kết quả phân tích các chỉ số và các thuộc

tính trong mối tương quan giữa trọng lượng, lớp ghè và số

lượng vết ghè đồng thời mối tương quan giữa trọng lượng

với các chỉ số về mặt kích thước cho thấy chúng có sự khác

Hình 5. Công cụ rìa vuông góc liền kề

biệt đáng kể với nhóm công cụ rìa ngang. Số lượng vết ghè

đối với công cụ được ghè từ một tới hai lớp không có sự

khác biệt lớn. Trong khi đó, sự tương quan giữa trọng lượng

Nậm Luồng

(Nguồn: Phạm Thanh Sơn)

và kích thước của nhóm công cụ này có sự khác biệt khá lớn với nhóm công cụ rìa ngang. Nếu chúng ta tiến

hành so sánh về trọng lượng trung bình của nhóm công cụ ghè đẽo ở đây có thể nhận thấy, nhóm công cụ mũi

nhọn có chỉ số về trọng lượng luôn lớn nhất và đó cũng là nhóm công cụ luôn được chế tác với mật độ các vết

âm bản còn lại lớn nhất trên rìa tác dụng.

- Nhóm công cụ rìa lưỡi xiên

Đặc điểm nổi bật của nhóm công cụ có rìa tác dụng xiên vát chính là rìa lưỡi không có sự cân

xứng so với trục dọc của công cụ trong một hệ tọa độ.

Đây là những hiện vật được chế tạo hoàn toàn từ cuội

basalt, bề mặt có màu nâu hay nâu vàng bị phong hóa

mạnh. Rìa tác dụng được ghè bằng kỹ thuật ghè một mặt

với số lượng vết ghè dao động từ 5 hoặc 6 vết ghè chỉ

bằng một hoặc hai lớp ghè. Các chỉ số về kích thước

không có sự khác nhau nhiều.

- Công cụ mảnh

Sưu tập công cụ mảnh chiếm tỷ lệ khiêm tốn trong

Hình 6. Công cụ mảnh cuội bổ Nậm Luồng

sưu tập công cụ đá tại di chỉ Nậm Luồng. Nhóm công cụ

(Nguồn: Phạm Thanh Sơn)

mảnh là những sản phẩm được chế tác từ kỹ thuật bổ cuội,

trọng lượng trung bình 375gram nhưng cũng có công cụ nặng hơn 800gram, có từ 4 đến 6 vết ghè để tạo rìa

tác dụng. Nguyên liệu chế tác công cụ mảnh có thể là cuội quartzite hay cuội basalt (Hình 6).

- Các loại hình công cụ khác

Ở di chỉ Nậm Luồng còn phát hiện một số loại hình hiện vật khác như công cụ hình đĩa, công

cụ rìa dọc, ba rìa, cuội có vết ghè hình dáng không xác định… Tuy nhiên, do số lượng mẫu không lớn

nên sẽ là không khách quan để khái quát và rút ra các chỉ số thống kê cơ bản nhất đối với từng nhóm

Phạm Thanh Sơn và nnk - Sưu tập di vật đá di chỉ Nậm Luồng…

7

loại hình. Chúng không cho thấy có sự khác nhau nhiều vì phần lớn đều được chế tạo từ kỹ thuật ghè

một mặt, tần suất ghè đẽo không lớn (Phạm Thanh Sơn 2015).

- Mảnh tước

Những mảnh tước lớn có thể được tu

chỉnh để làm công cụ nhưng chúng cũng có thể

được sử dụng trực tiếp mà không qua chế tác.

Trong bài viết này, do sự hạn chế về kỹ thuật

nghiên cứu vết sử dụng nên những mảnh tước của

quá trình chế tác công cụ sẽ được xếp vào nhóm

phế liệu bị thải loại.

Mảnh tước xuất hiện ở mọi độ sâu của

địa tầng hố khai quật. Chúng được phát hiện chủ

yếu ở H1 và H3. Mảnh tước được phân chia

thành 2 nhóm lớn: mảnh tước đầu tiên và mảnh

tước thứ (Biểu đồ 4).

Biểu đồ4.Sốlượng côngcụmảnh vàmảnhtướcdichỉNậm Luồng

(Nguồn: Phạm Thanh Sơn)

Mảnh tước đầu tiên là loại có mặt lưng

còn hầu hết vỏ cuội. Kích thước của nhóm mảnh

tước đầu tiên ở cả 2 hố khai quật không cho thấy sự khác biệt lớn. Trên cơ sở nghiên cứu so sánh với kích

thước vết âm bản còn lại trên công cụ có thể nhận thấy chúng có sự tương đồng và đó là sản phẩm được chế

tác tại chỗ. Cũng không loại trừ khả năng, các công cụ có thể được chế tác trong quá trình chọn lựa nguyên

liệu ở các bãi cuội gần bờ sông Đà.

Mảnh tước thứ bao gồm các dạng mảnh tước diện ghè còn vỏ cuội, mảnh tước còn riềm cuội,

mảnh tước diện ghè và lưng còn vỏ cuội hoặc mảnh tước diện ghè và lưng không còn vỏ cuội. Tuy số

lượng hạn chế nhưng chúng phản ánh quy trình ghè đẽo của công cụ và cho thấy được sự khác nhau về

lớp ghè trên các công cụ là hợp lý.

3. Di chỉ Nậm Luồng trong bối cảnh khu vực lân cận

Trong hệ thống các di tích khảo cổ học huyện Mường Tè (Lai Châu), ngoài Nậm Luồng thì Pô Lếch,

Nậm Củm đều là những di chỉ có giá trị nghiên cứu so sánh.

Di chỉ Pô Lếch cách Nậm Luồng 4,5km về phía đông. Di chỉ có tọa độ: 22⁰22'18,58" vĩ Bắc và

102⁰46'26,98" kinh Đông, độ cao so với mặt nước biển là 282,5m. Di tích nằm bên phía hữu ngạn của sông

Đà, cách đường ô tô (tỉnh lộ 127) hướng lên thị trấn Mường Tè khoảng 2,5km (Nguyễn Thơ Đình 2015).

Nhìn chung, cấu tạo địa tầng của địa điểm Pô Lếch có những sự tương đồng nhất định với di chỉ

Nậm Luồng cũng thuộc xã Kan Hồ.

Lớp mặt dày trung bình 15 - 20cm, đây là lớp đất canh tác có màu xám đen, tơi xốp, lẫn nhiều cuội,

mảnh gạch, rác sinh hoạt hiện đại. Ngoài ra, trong lớp mặt chúng tôi cũng phát hiện một số công cụ ghè đẽo,

các hòn cuội nguyên liệu có kích thước vừa tay cầm.

8

Kh¶o cæ häc, sè 6 - 2017

Lớp văn hóa có độ dày trong khoảng 1 -

1,3m, là lớp đất thuần nhất, sét feralit màu đỏ

vàng hoặc đỏ sẫm. Trong lớp đất này có chứa

nhiều công cụ cuội ghè đẽo và hạch cuội nguyên

liệu. Bên cạnh đó còn thu được sản phẩm của quá

trình chế tác như mảnh tước, mảnh tách, cuội có

vết ghè, phác vật rìu tứ giác.

Loại hình hiện vật đá ở Pô Lếch bao gồm

các công cụ mũi nhọn, rìa ngang, rìa dọc, công cụ

mảnh, hai rìa liền kề, ba rìa, công cụ hình bầu dục,

rìu dài, mảnh cuội bổ (Biểu đồ 5). Ngoài hiện vật

phát hiện trong tầng văn hóa, những người khai

quật còn sưu tầm được một số lượng hiện vật trên

bề mặt. Sưu tập hiện vật đá thu được ở các hố khai

quật Pô Lếch có nhiều đặc điểm giống với các chỉ

như Nậm Luồng, Huổi Han và Nậm Củm.

Biểu đồ 5. Loại hình hiện vật đá tại di chỉ Pô Lếch,

xã Kan Hồ, huyện Mường Tè

(Nguồn: Tổng hợp Phạm Thanh Sơn, số liệu Nguyễn

Thờ Đình 2015)

Có thể liệt kê một số loại hình hiện vật tiêu biểu ở Pô Lếch bao gồm công cụ mũi nhọn, rìa ngang,

hai rìa liền kề, công cụ cuội bổ. Một số loại hình hiện vật mặc dù có số lượng khiêm tốn nhưng có ý nghĩa

trong dự đoán về mặt niên đại tương đối, đặc trưng kỹ nghệ như phác vật rìu, công cụ hình bầu dục ghè một

mặt (Hình 7, 8).

So sánh tương quan về các

chỉ số trọng lượng của nhóm hiện vật

rìa ngang cho thấy sưu tập bề mặt và

trong địa tầng di có một sự khác

nhau không đáng kể. Nếu so sánh

trọng lượng của nhóm rìa ngang tại

Pô Lếch và Nậm Luồng chúng cho

thấy có sự tương đồng.

Hình 7. Rìu dài tại Pô Lếch

Hình 8. Công cụ bầu dục Pô Lếch

Thực tế phần lớn công cụ

rìa ngang được ghè tối đa hai lớp ghè

thì tại Pô Lếch xuất hiện những công

(Nguồn: Nguyễn Thơ Đình 2015)

cụ có thể được ghè ba lớp với số nhát ghè từ 10 đến 12 nhát.

Các kiểm định thống kê giữa các địa điểm có thể dẫn tới một suy luận là, Pô Lếch và Nậm

Luồng có những dải cuội nguyên liệu có thể tương đồng nhau về trọng lượng và kích thước. Khoảng

cách giữa hai di chỉ là không quá xa nên không loại trừ khả năng người cổ ở hai địa điểm có thể sưu tầm

nguyên liệu ở cùng một khu vực. Do đó, các chỉ số thống kê công cụ có sự tương đồng cao giữa hai địa

điểm này đã nói lên điều đó.

Trong tổ hợp công cụ có tỷ lệ đáng kể tại di chỉ Pô Lếch còn có loại hình công cụ hai rìa liền kề và

mũi nhọn. Thực tế là các nhóm loại hình công cụ đó chủ yếu được sưu tập trên bề mặt di chỉ. Do vậy, các số

liệu thống kê sẽ không có giá trị lớn khi tiến hành so sánh với các tập hợp loại hình cùng loại vì số lượng hiện

Phạm Thanh Sơn và nnk - Sưu tập di vật đá di chỉ Nậm Luồng…

9

vật phát hiện trong địa tầng là khiêm tốn khi chỉ có 7/23 hiện vật. Tuy nhiên, các số liệu được dùng để phân

tích sẽ ít nhiều có giá trị tham khảo để nghiên cứu so sánh.

Loại hình công cụ mũi nhọn phát hiện trong địa tầng và bề mặt di chỉ được chế tác bằng cuội, bao

gồm basalt, quartzite, rhyolite, spilite, cát bột kết và có thể cũng có trầm tích silic. Số lượng mũi nhọn được

ghè 1 lớp ghè có số vết ghè trung bình là 4 nhát trong khi đó nhóm công cụ có 2 lớp ghè mật độ vết ghè trung

bình là 7 nhát. Như vậy, tần suất ghè đẽo nhóm công cụ mũi nhọn ở Pô Lếch có sự khác biệt đáng kể với di

chỉ Nậm Luồng.

Nhóm công cụ hai rìa liền kề phát hiện tại Pô Lếch cũng trong tình trạng tương tự khi phần lớn được

sưu tầm trên bề mặt. Chỉ số thống kê cho thấy, nhóm hiện vật hai rìa liền kề/hai rìa ở Nậm Luồng và Pô Lếch

ít nhiều có sự tương đồng về chỉ số trọng lượng.

Nậm Củm là một di chỉ nằm ở hữu ngạn của suối Nậm Củm, cao hơn mặt suối khoảng 18m. Di chỉ

Nậm Củm thuộc địa phận bản Nậm Củm, xã

Mường Tè, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu, toạ

độ 22⁰28'56,16" vĩ Bắc, 102⁰36'47,10" kinh

Đông (Nguyễn Xuân Mạnh 2015: 1).

Tổng số hiện vật đá thu được trong các

hố khai quật tại di chỉ Nậm Củm là 157, chủ yếu

phát hiện tại hố H2 và H3. Loại hình hiện vật đá

bao gồm công cụ mũi nhọn, công cụ rìa ngang,

công cụ rìa dọc, công cụ rìa xiên, công cụ mảnh,

phác vật rìu, mảnh tước, mảnh cuội bổ (Biểu đồ 6).

Có thể nhận thấy, nhóm công cụ hai rìa lưỡi,

công cụ mũi nhọn, công cụ rìa ngang, công cụ

rìa dọc, công cụ rìa xiên và công cụ mảnh chiếm

tỷ lệ đáng kể trong sưu tập hiện vật. Ngoài ra

còn có một vài công cụ hình đĩa, công cụ ghè

xung quanh (Sumatralith), rìu ngắn, phác vật rìu.

Biểu đồ6. Loạihìnhcông cụđá dichỉNậm Củm,

xãMườngTè(LaiChâu)

(Nguồn: Phạm Thanh Sơn, Nguyễn Xuân Mạnh)

Tương tự như Nậm Luồng, nguyên liệu được sử dụng ở Nậm Củm cũng phần lớn là cuội basalt

có nguồn gốc sông, suối.

Trong số các công cụ mũi nhọn thu được trong cả hố khai quật và sưu tầm bề mặt, các chỉ số thống

kê không có sự khác nhau. Các công cụ mũi nhọn phát hiện trong hố khai quật đều phát hiện trong các mức

địa tầng của 2 hố khai quật chính.

Từ các phân tích thống kê loại hình công cụ mũi nhọn được chế tác từ hạch cuội, có thể nhận định

rằng, trọng lượng trung bình của cuội nguyên liệu ở Nậm Củm dùng chế tác công cụ có chỉ số lớn hơn Nậm

Luồng. Tuy nhiên, không có sự khác nhau đáng kể về số lượng nhát ghè của công cụ được ghè một lớp hay

hai lớp ở hai địa điểm. Điều này hoàn toàn khác với nhóm công cụ mũi nhọn cùng loại ở Nậm Luồng với các

chỉ số về kích thước không có sự khác biệt lớn.

Cũng giống như nhóm mũi nhọn, trọng lượng của nhóm rìa ngang tại Nậm Củm có các chỉ số lớn

hơn nhiều so với Nậm Luồng, Pô Lếch.

10

Kh¶o cæ häc, sè 6 - 2017

Qua phân tích các số liệu so sánh của cùng một nhóm loại hình ở hai di chỉ có thể rút ra một số nhận

định đó là sự khác nhau về tần suất ghè đẽo của mỗi nhóm loại hình hiện vật như mũi nhọn hay công cụ rìa

ngang. Tuy có sự khác nhau về tần suất ghè đẽo nhưng không phản ánh sự khác nhau về kỹ thuật ghè đẽo.

Trọng lượng nhóm công cụ ở Nậm Củm lớn hơn xuất phát từ sự khác nhau về đặc tính kích thước cuội

nguyên liệu vốn có tại khu vực mà người cổ thu lượm.

Song hành cùng nhóm công cụ chế tác từ cuội nguyên, nhóm công cụ mảnh cũng được phát hiện

trong các hố khai quật ở những lớp sớm nhất của di chỉ (Nguyễn Xuân Mạnh 2015: 13).

Công cụ mảnh ở Nậm Củm được chế tác từ các mảnh cuội bổ chất liệu basalt, kích thước khá lớn.

Hiện tượng công cụ được chế tạo từ các mảnh cuội bổ cũng phát hiện ở Nậm Luồng, Huổi Han, Pô Lếch.

Công cụ mảnh ở Nậm Củm phần lớn được chế tác bằng kỹ thuật ghè một mặt. Cũng có công cụ

được ghè từ kỹ thuật hai mặt nhưng tỷ lệ rất khiêm tốn. Về trọng lượng, có chiếc nặng hơn 2000gram nhưng

có những mảnh tước kích thước nhỏ chỉ nặng 112gram.

Rõ ràng là, các sưu tập công cụ phát hiện trong địa tầng ở các di chỉ như Nậm Luồng, Nậm

Củm, Pô Lếch đều cho thấy nhiều sự tương đồng về loại hình, kỹ thuật chế tác. Nhóm công cụ hai rìa

lưỡi liền kề, rìa ngang, mũi nhọn, công cụ mảnh từ cuội bổ, mảnh tước, công cụ hình đĩa, hình bầu dục,

rìu dài, phác vật rìu là đặc trưng hiện vật ở khu vực Mường Tè.

4. Một vài nhận định

Cư dân cổ đã sinh sống ở khu vực Nậm Luồng và tiến hành các hoạt động chế tác công cụ cuội tại

chỗ. Di vật đá mà họ để lại với những loại hình đã mô tả và phân loại ở trên cho thấy tổ hợp công cụ ở đây

cũng không thực sự đa dạng. Các loại hình di vật cũng có những khác biệt nhất định so với nhóm công cụ ghè

đẽo của hệ thống các di chỉ ngoài trời ven sông Hồng, sông Đà ở vùng gò đồi Yên Bái.

Tổng hòa các so sánh về loại hình, kỹ thuật có thể nhận định rằng, truyền thống chế tác công cụ đá ở

Mường Tè thể hiện tính bảo lưu kỹ thuật khá lâu dài. Bên cạnh việc sử dụng bộ công cụ mảnh cuội bổ, công

đoạn tạo phác vật rìu, sử dụng kỹ thuật cưa đá thì vẫn thịnh hành chế tác và sử dụng công cụ hạch cuội thô sơ.

Trên thực tế, sự xuất hiện phác vật công cụ dạng rìu dài hai đầu ở Nậm Củm, phác vật rìu tứ giác ở Pô Lếch,

công cụ hình bầu dục ghè hết một mặt ở Pô Lếch và Nậm Củm, công cụ hình đĩa ở Nậm Củm đều là những

dấu hiệu đặc trưng cho kỹ thuật Hòa Bình.

Trong những năm gần đây, hàng trăm di tích dọc hệ thống sông Đà ở Tây Bắc đã được khai quật

trong các dự án xây dựng thủy điện và phần lớn trong số đó không được phân tích niên đại. Các di tích như

vậy chủ yếu được định niên đại thuộc văn hóa Sơn Vi, từ 30.000 - 11.000 năm cách nay dựa vào loại hình

học công cụ. Nhưng các nhận định về thời điểm hình thành và xuất hiện các di chỉ được định niên đại Đá cũ

như vậy cho đến nay phải được xem xét lại một cách thấu đáo vì đó chỉ là nhận định mang tính cảm tính. Các

tác giả công trình Văn hóa Sơn Vi cũng thừa nhận rằng, vấn đề niên đại khởi đầu của văn hóa này chưa được

khẳng định một cách chắc chắn (Hà Văn Tấn và nnk 1999: 148). Có một thực tế, các di tích được coi là Sơn

Vi ngoài trời ở nước ta chưa có một di tích nào có niên đại tuyệt đối quá 30.000BP. Trong khi đó, một số

hang động Hòa Bình tiêu biểu đã được định niên đại tuyệt đối như hang Chổ sớm nhất là 29.140±200BP và

một hệ thống niên đại kéo dài từ 2 vạn năm đến gần 1 vạn năm cách ngày nay (Yi và nnk 2008: 77), mái đá

Thẩm Khương từ 27.700±200BP đến 32.100±150BP (Hà Văn Tấn và nnk 1998: 105; Hà Văn Tấn và

nnk1999: 149). Thậm chí, khung niên đại của phức hợp kỹ thuật Hòa Bình ở Đông Nam Á lục địa có thể lên

đến 43.500 năm cách nay (Ji và nnk 2016: 3).

Phạm Thanh Sơn và nnk - Sưu tập di vật đá di chỉ Nậm Luồng…

11

Vì vậy, có thể nhận định thời điểm xuất hiện văn hóa Hòa Bình ở Việt Nam ít nhất cũng phải từ

khoảng 3 vạn năm cách ngày nay. Thay vì cho rằng Sơn Vi là tiền Hòa Bình thì có thể lập luận ngược lại dựa

trên các niên đại tin cậy rằng, kỹ nghệ Sơn Vi liệu có phải là hậu duệ của truyền thống chế tác đá Hòa Bình ở

miền Bắc Việt Nam hay không?

Ở nước ta, nghiên cứu gần đây cho thấy, niên đại di chỉ hang động thuộc văn hóa Hòa Bình muộn tại

hang Phia Muồn dao động từ 4.150±55BP và 4.280±120BP (Trình Năng Chung 2012: 14) và có thể minh

chứng cho sự tồn tại lâu dài của truyền thống chế tác đá Hòa Bình. Không những vậy, niên đại kết thúc của

phức hợp kỹ thuật Hòa Bình ở khu vực Đông Nam Á có thể ở vào một thời điểm còn muộn hơn nữa với

kết quả từ cuộc khai quật di chỉ Huai Hin (Thái Lan) cho niên đại tuyệt đối là 3.700±30BP (Hubert và

nnk 2013: 10).

Một câu hỏi được đặt ra và cần thiết phải giải đáp đó là, có đúng là nhiều di tích được nhận định niên

đại Đá cũ Sơn Vi ở Tây Bắc là các di tích Đá cũ thực sự hay đó chỉ là các di tích Đá mới sẽ là mối quan tâm

của ngành khảo cổ trong nhiều năm về sau.

Từ các kết quả niên đại thu được bằng các phương pháp khoa học tự nhiên đã đem lại cho chúng ta

những nhận thức mới. Chỉ sử dụng loại hình học công cụ để định niên đại cho các di chỉ/kỹ nghệ/văn hóa rõ

ràng không phù hợp. Nếu dựa vào phương pháp này thì chí ít cũng cần quan tâm đến vấn đề diễn biến địa

tầng hay chú ý đến sự xuất hiện của những kỹ thuật khác biệt, tiến bộ hơn như kỹ thuật mài, kỹ thuật cưa hay

khoan thì sẽ có cơ sở khách quan hơn để nhìn nhận, đoán định di chỉ đó có thể thuộc vào thời đại nào.

Giống như nhiều di chỉ tiền sử ngoài trời đã được khai quật, chúng tôi không thu được mẫu than để

xác định niên đại tại các di tích Nậm Luồng, Pô Lếch hay Nậm Củm. Trong khi đó, việc sử áp dụng phương

pháp kích quang (Optically-Stimulated Luminescence) để định niên đại bằng mẫu đất ở nước ta chưa thể thực

hiện do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan. Vả lại, chi phí gửi mẫu và phân tích của phương pháp

này rất lớn. Do vậy, vấn đề niên đại tuyệt đối là thiếu sót chẳng những ở Nậm Luồng mà còn đối với hàng

trăm di chỉ khảo cổ học tiền sử thềm sông, suối đã khai quật ở Tây Bắc Việt Nam.

Gần đây những kết quả phân tích niên đại ở di chỉ Huổi Ca bằng mẫu than hạt trám tại đại học

Tokyo cho tuổi tuyệt đối trong khoảng 5.435BP đến 5.655BP trong điều kiện địa tầng ổn định (Yoshida và

nnk 2013: 100-101). Dựa trên các thuộc tính công cụ và đặc trưng về kỹ thuật, các tác giả đã xếp Huổi Ca

mang phong cách Hòa Bình muộn kéo dài đến trung - đầu hậu kỳ Đá mới (Lê Hải Đăng 2008: 23). Đó là một

nhận định đáng lưu ý và niên đại của di chỉ cũng sẽ khiến cho nhiều nhà nghiên cứu phải quan tâm.

Khi xem xét loại hình, kỹ nghệ ở Nậm Luồng, chúng tôi không tách biệt di chỉ này mà coi đây là

một thành tố của bức tranh chung về kỹ nghệ/văn hóa khu vực Mường Tè. Có thể tại Nậm Luồng chưa phát

hiện công cụ hình bầu dục, công cụ hình đĩa, phác vật rìu hay cưa đá, rìu mài lưỡi như Pô Lếch, Nậm Củm và

Huổi Han nhưng bộ mặt loại hình học công cụ đá và kỹ thuật chế tác thì không có sự khác biệt. Chính vì thế,

việc xem xét tổng thể các thuộc tính kỹ thuật ở Nậm Luồng sẽ phải gắn với bối cảnh chung ở Mường Tè.

Tại Nậm Củm và Pô Lếch, các hiện vật như cưa đá, đá có vết cưa, phác vật rìu tứ giác cho thấy thời

điểm tồn tại đã thuộc thời đại Đá mới và chúng đều được phát hiện cùng với các công cụ ghè đẽo trong tầng

văn hóa không xáo trộn.

12

Kh¶o cæ häc, sè 6 - 2017

Đặt trong mối liên hệ so sánh về loại hình và kỹ thuật với các di chỉ khảo cổ học lòng hồ thủy điện

Lai Châu, các so sánh loại hình di vật và tiến bộ kỹ thuật mang tính thời đại, chúng tôi cho rằng, cư dân ở bản

Nậm Luồng xa xưa thuộc vào giai đoạn cuối trung kỳ Đá mới. Niên đại dự đoán có thể nằm trong khoảng

5.000 - 6.000BP. Những di tồn văn hóa vật chất ở khu vực Mường Tè đại diện cho phức hợp kỹ thuật Hòa

Bình và hậu Hòa Bình ngoài trời.

TÀI LIỆU DẪN

HÀ VĂN TẤN (chủ biên) 1998. Khảo cổ học Việt Nam Tập I: Thời đại Đá Việt Nam. Nxb. Khoa học xã hội.

HÀ VĂN TẤN (chủ biên). 1999. Văn hóa Sơn Vi. Nxb. Khoa học xã hội.

HURBERT FORESTIER, VALERY ZEITOUN, CHINNAWUT WINAYALAI, CHRISTOPHE MÉTAIS 2013.

“The open-air site of Huai Hin (Northwestern Thailand): Chronological perspectives for the

Hoabinhian”. C. R. Palevol 12: 45-55.

JI, XUEPING ET AL. 2016. “The Oldest Hoabinhian Technocomplex in Asia (43.5 Ka) at Xiaodong

Rockshelter, Yunnan Province, Southwest China.” Quaternary International 400: 166 - 74.

LÊ HẢI ĐĂNG 2008. Di chỉ Huổi Ca trong bối cảnh tiền sử thượng du sông Đà. Luận văn Thạc sĩ. Trường

Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn.

NGUYỄN THƠ ĐÌNH 2015. Báo cáo kết quả khai quật di chỉ Pô Lếch (xã Kan Hồ, huyện Mường Tè, Lai Châu).

Tư liệu Viện Khảo cổ học.

NGUYỄN XUÂN MẠNH 2015. Báo cáo kết quả khai quật di chỉ Nậm Củm (xã Mường Tè, huyện

Mường Tè, Lai Châu). Tư liệu Viện Khảo cổ học.

PHẠM THANH SƠN 2015. Báo cáo khai quật di chỉ bản Nậm Luồng, xã Kan Hồ, huyện Mường Tè (Lai

Châu) 2014. Tư liệu Viện Khảo cổ học.

TRÌNH NĂNG CHUNG 2010. Hang Phia Muồn (Tuyên Quang). Khảo cổ học, số 6: 3-16.

YI, S., LEE, J., KIM, S., YOO, Y., KIM, D. 2008. New data at Hang Cho cave Nothern Vietnam. IPPA

perspectives 28: 73-79.

YOSHIDA KUNIO AND LÊ HẢI ĐĂNG 2013. AMS Radiocacbon Dating at Huổi Ca site, Lai Châu,

northern Vietnam. In Kanazawa Cultural Resource Studies 6: 102-108.

ASSEMBLAGE OF STONE ARTIFACTS FROM NẬM LUỒNG

SITE (LAI CHÂU PROVINCE)

PHẠM THANH SƠN, BÙI VĂN LIÊM,

NGUYỄN THƠ ĐÌNH, NGUYỄN XUÂN MẠNH

The Nậm Luồng site, one of the open-air prehistorical sites with fairly intact cultural layers in both

Lai Châu province and Tây Bắc areas (the northwestern part of Northern Việt Nam), which were excavated in

2004 on the area of 200m². This paper concentrates on the analysis of the tool attributes to clarify the

characteristics of the forms and techiques for making Nậm Luồng stone tools. Based on this analysis, the

authors conducted the comparitive research with other archaeological sites in Lai Châu hydro-electric lake

area of Mường Tè district, Lai Châu province such as Nậm Củm and Pô Lếch and the resutls demonstrate

many similarities in forms and techniques making tools of these sites. Based on the analysis, the form

comparision, and tool techniques, the authors have anticipated that the Nậm Luồng site was ca.5000 - 6000

BP, and have simutanously suggested an idea of spacious appearance of the open-air Hòa Bình technological

complex in Northern Việt Nam.

View publication stats