Yếu tố môi trường và việc tác động đến nghệ thuật tạo hình trong điêu khắc gỗ hiện đại

89

Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (136) . 2017

YẾU TỐ MÔI TRƯỜNG VÀ VIỆC TÁC ĐỘNG ĐẾN NGHỆ

THUẬT TẠO HÌNH TRONG ĐIÊU KHẮC GỖ HIỆN ĐẠI

Phan Thanh Quang^*

1. Dẫn nhập

Môi trường chính là dưỡng chất nuôi sống vạn vật trong vũ trụ, tàn phá môi

trường tất sẽ đưa mọi thứ đi đến diệt vong.

Môi trường hiện nay đang là một hiểm họa thật sự đối với con người, chính

con người là thủ phạm gây ra sự hủy hoại này. Từ nay, tất cả mọi lĩnh vực ngành

nghề nào, khi thai nghén một công việc, đầu tiên phải nghĩ đến: có tác hại hay đóng

góp gì cho môi trường sống. Trong sáng tạo điêu khắc chất liệu gỗ, có những đóng

góp gì đến môi trường, khi gỗ chính là nguồn sống mà con người cần phải cậy nhờ

thường xuyên?

Gỗ là một chất liệu sinh ra từ thiên nhiên, nó có

những đꢀc điểm mang tính đꢀc thꢁ riêng, có màu

sắc, hình thức đa dạng và phong phú của từng

chủng loại gỗ. Gỗ một màu hoꢀc nhiều màu - dꢁng

để làm tưꢂng thờ và sáng tạo nghệ thuật như gỗ

mít, mứt, xà cừ do đồng màu…, gỗ nhiều màu ꢃ

vꢁng núi Tây Nguyên như cꢄm lai, cꢄm xe, hương,

mun, trắc..., dꢁng trong tưꢂng nhà mồ Tây Nguyên,

cũng như chế tác các vật dụng nội thất và những vật

dụng có giá trị khác. Qua nghiên cứu các tài liệu về

tưꢂng nhà mồ Tây Nguyên, chúng ta biết điều đꢀc

biệt ꢃ thể loại này đa phần là tưꢂng ngoài trời với

chất liệu gỗ và tư tưꢃng sáng tạo gắn liền với nét

nhân văn sâu sắc thấm đậm tình người, đó là tưꢂng

của người còn sống làm cho người đã khuất, giãi

bày nhiều đề tài, câu chuyện khác nhau. Đây là một

Hình 1. Tượng người ngồi khóc,

chất liệu gỗ, nhà mồ Gia Rai.

Nguồn: Điêu khắc nhà mồ Tây

điều khá lạ và đꢀc biệt cho thể loại tưꢂng này trong

cách tư duy về vật liệu đꢀt ꢃ môi trường bên ngoài

và tư tưꢃng nhân văn trong tác phꢄm.

Nguyên

*

Khoa Điêu khắc, Đại học Nghệ thuật Huế.

90

Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (136) . 2017

Do đꢀc điểm của các chủng loại gỗ vừa nêu ꢃ vꢁng đất này cực tốt, đꢀt ꢃ

không gian ngoài trời nhưng độ bền rất cao từ 20 đến 30 năm. Dưới tác động của

thời tiết khắc nghiệt, về lâu dài, tưꢂng nhà mồ Tây Nguyên có một khoảng thời

gian hóa cao, ꢃ trên bề mꢀt tưꢂng hình thành cách tạo chất rất đꢀc biệt và đầy biểu

cảm mà không có bất cứ thể loại hay tác phꢄm nào sánh đưꢂc. Bên cạnh đó, các

loại gỗ có nhiều hoa vân tập trung ꢃ vꢁng trung du và đồng bằng như thông, xoan

đào…, hiện đưꢂc nhiều tác giả lựa chọn để sáng tạo nghệ thuật, do các điều kiện

phꢁ hꢂp: là gỗ vườn, giá thành hꢂp lý, không khó khăn trong vận chuyển.... Chất

liệu gỗ có ngôn ngữ khối riêng so với các chất liệu khác đưꢂc dꢁng trong điêu

khắc, nhưng đối với từng loại gỗ lại có cách xử lý ngôn ngữ khối khác nhau sao

cho đem đến hiệu quả thꢄm mꢅ tối đa trong tác phꢄm. Trên một bề mꢀt của chất

liệu gỗ mít có thể sử dụng đưꢂc nhiều khối âm, những đường cắt mạnh nhưng

vꢆn không ảnh hưꢃng đến hiệu quả thꢄm mꢅ vì loại gỗ này đồng nhất một màu,

không có hoa vân nên sử dụng khối đa dạng mà không ảnh hưꢃng gì đến hiệu quả

chung cho tác phꢄm. Đối với loại gỗ có nhiều hoa vân, việc dꢁng nhiều khối âm

và đường cắt mạnh làm cho các đường hoa vân không liền mạch tạo cảm giác vụn

về khối, gây hạn chế thị giác trong tꢇng thể bố cục, không có sự chuyển khối một

cách mạch lạc và uyển chuyển, điều này dꢈ làm hạn chế hiệu quả thꢄm mꢅ của tác

phꢄm. Nhưng đối với loại gỗ có nhiều hoa vân nꢇi rꢉ, dꢁng khối lớn, khối vút nhọn

sẽ phô diꢈn vꢊ đꢋp, tạo cảm xúc cho người xem, đề cao ngôn ngữ khối, mang tính

đꢀc biệt của chất liệu, góp phần hòa tiếng nói chung trong tꢇng thể tác phꢄm nhằm

mang lại hiệu quả thꢄm mꢅ.

2. Môi trường và sự tác động vào ý thức sáng tạo đối với chất liệu gỗ

Gỗ có màu sắc, có tuꢇi thọ và có một “cuộc đời” gần gũi với con người. Gỗ

có tình cảm, có nương tựa vào nhau, thân gỗ thường tuôn trào thành những dòng

chảy khi có tác động ngoại lực vào cơ thể mình, tính gỗ như “tình mꢋ” luôn luôn

vươn cao lên bầu trời như muốn đưꢂc che chꢃ, những thông điệp ấy góp phần làm

cho cây gỗ có “tính người” hơn bao vật chất khác. Màu sắc của gỗ có tính chất

riêng, tình cảm như gỗ mứt màu trắng, gỗ mít màu vàng - thường đưꢂc dꢁng để

tạc tưꢂng Phật trong thể loại tưꢂng thờ. Tính gỗ có nhiều hương sắc dꢁng để làm

đồ trang trí như cꢄm lai, hương, trắc. Tính gỗ chịu đựng nắng mưa chịu tác động

đưꢂc tải trọng lớn, chẳng hạn như gỗ lim đưꢂc sử dụng trong việc xây dựng cầu

cống. Vꢆn còn mãi một câu nói của tiền nhân “Dụng nhân như dụng mộc”, đó là

cách hiểu biện chứng giữa cây gỗ và con người, yếu tố mang giá trị riêng biệt của

gỗ khi con người vận dụng tư duy để sáng tạo nghệ thuật.

Đối với chất liệu gỗ, vấn đề nghiên cứu môi trường là điều cần thiết, do gỗ

đưꢂc thiên nhiên ban tꢀng cho con người, là nguồn cung cấp lâm sản chính; mꢀt

khác, các vấn đề môi trường đang hằng ngày đe dọa đến đời sống, tính mạng của con

91

Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (136) . 2017

người chính là do con người tàn phá

thiên nhiên mà ra. Việc nghiên cứu

môi trường để thấy rꢉ vai trò quan

trọng của cây xanh đối với cuộc sống

con người là hết sức cần thiết và cấp

bách. Trên bình diện điêu khắc gỗ,

cần khuyến khích người nghệ sĩ tìm

tòi, tận dụng chất liệu gỗ từ nguồn

đồ gỗ cũ đã bị loại bỏ hoꢀc đã qua

sử dụng, hay phế phꢄm của các nhà

máy, xí nghiệp chế tác gỗ, để đưa

vào sáng tạo nghệ thuật. Nhìn nhận

từ góc độ sáng tác của các nhà điêu

Hình 2. Cựu sinh viên Đinh Công Thái trong quá

trình thực hiện tác phẩm (Ảnh tác giả).

khắc, sinh viên mꢅ thuật những năm gần đây, bước đầu đã thấy những dấu hiệu tích

cực trong việc bảo vệ môi trường từ chất liệu này. Trong đó phải kể đến tác phꢄm

tốt nghiệp của sinh viên Đinh Công Thái - Khóa 33, năm 2014 tại Khoa Điêu khắc

- Trường Đại học Nghệ thuật - Đại học Huế, với chất liệu là những miếng gỗ vụn

để thực hiện bài tốt nghiệp Đại học.

Các nhà điêu khắc ꢃ khu vực và thế giới như Peerapong Doungkaew,

Mukay…, ꢃ Việt Nam như Giang Minh Hoàng, Lê Trọng Nghĩa, Kꢁ Kao Khải…

đã dꢁng vật liệu gỗ qua sử dụng, hoꢀc gỗ là phần thừa của một mục đích sử dụng

thông thường khác, làm chất liệu sáng tạo nghệ thuật và đã tạo nên những tác phꢄm

có giá trị về mꢀt tư tưꢃng và chất lưꢂng nghệ thuật cao, tác động đến sự phát triển

chung về tạo hình, đꢀc biệt đối với điêu khắc gỗ hiện nay.

Nếu đꢀt vấn đề với những suy nghĩ về chất liệu như trên, chúng ta không

những đã góp phần tích cực vào việc bảo vệ môi trường sống, không gián tiếp bào

mòn nguồn nguyên liệu này, mà còn có đưꢂc sự tự do, tươi mới trong sáng tạo nghệ

thuật điêu khắc gỗ. Tuy nguồn vật liệu gỗ dành cho việc sáng tạo nghệ thuật hiện

nay chưa nhiều, nhưng khi đã công nghệ hóa mọi lĩnh vực thì không có gì là không

xảy ra, cho dꢁ đó là nghệ thuật. Gỗ phục vụ trong tạo hình nghệ thuật tuy còn nhỏ

lꢊ, nhưng hiệu ứng của nghệ thuật thì ắt hẳn sẽ tác động rất lớn đối với suy nghĩ của

con người. Để giúp cho cách nghĩ về môi trường đưꢂc thấu đáo, nên có những tư

duy đi đến hành động hoꢀc thể hiện ngay trong tác phꢄm sáng tạo của mình, dần có

lối mòn quen cũ sẽ vạch một hướng đi tốt trong việc tận dụng những sản phꢄm, từ

chất liệu gỗ để xây dựng tác phꢄm; từ đó kꢅ thuật ghép chất liệu gỗ lại đưꢂc nhắc

đến trong ngôn ngữ tạo hình hiện đại.

Thật vậy, việc ghép chất liệu gỗ để xây dựng tác phꢄm điêu khắc là một yếu

tố không mới cho đến ngày hôm nay, nó đã đưꢂc hình thành từ các nghiên cứu

92

Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (136) . 2017

nghệ thuật qua nhiều thế kỷ trước, điển hình là

những tác phꢄm ghép các mảng gỗ như tưꢂng

Những vị La Hán chꢁa Tây Phương, tưꢂng

Quan Âm nghìn mắt nghìn tay chꢁa Bút Tháp

thế kỷ thứ XVI. Ngày nay, dưới sự tác động

cấp thiết của môi trường đối với con người

thì những tác phꢄm thuộc thể loại này thật sự

đáng để suy ngꢆm và trân trọng với cái nhìn

theo “chiều thời gian”. Nhằm hạn chế đến mức

thấp nhất việc sử dụng vật liệu để bảo vệ môi

trường sống của con người, chúng ta nên phát

huy và nhân rộng việc chọn lựa phương thức

sáng tác này đối với chất liệu gỗ. Từ những suy

nghĩ tích cực ấy, giúp cho người sáng tác có

đưꢂc những mꢀt thuận lꢂi, thế giới hình thức

trong tác phꢄm phong phú và đa dạng hơn nhờ

vào những yêu cầu đꢀt ra đó, thúc đꢄy sự phát

triển về tạo hình đối với chất liệu gỗ, mà vấn

đề đưꢂc giải quyết đầu tiên đó là bố cục.

Hình 3. Tác phẩm: “Những kỷ niệm

ấp ủ”. Chất liệu: gỗ + sắt. Tác giả:

Lê Trọng Nghĩa. (Nguồn: Tác phẩm

nghiên cứu nghệ thuật thị giác Đại học

Mahasarakham - Thái Lan, Khóa 3).

Bố cục trong chất liệu gỗ thông thường là bố

cục đứng hoꢀc nằm ngang. Do tính chất cơ bản

của chất liệu tạo thành bố cục, người nghệ sĩ chỉ lấy đi những phần thừa để trꢃ

thành một tác phꢄm như mong muốn. Tiếp đến là vấn đề kích thước của tác phꢄm

cũng đưꢂc cải thiện do việc ghép thêm những vị trí cần thiết làm thay đꢇi hình

dáng của tác phꢄm và ngôn ngữ chất liệu gỗ đưꢂc đa dạng hóa do có tính chủ động

về hình thức, có thể vươn rộng ra với không gian bằng cách ghép, dán… từ đó, mꢃ

ra một cái nhìn rất mới trong việc sáng tác đối với chất liệu gỗ. Màu sắc cũng đa

dạng hơn, phꢁ hꢂp với những chủ đề gần gũi với cuộc sống đương đại. Tác phꢄm

đưꢂc di chuyển một cách dꢈ dàng nhờ vào vấn đề tháo ráp, lắp đꢀt, cải thiện đưꢂc

tiến độ khi thi công tác phꢄm. Điều quan trọng nhất là bảo vệ đưꢂc môi trường

trong việc khai thác nguồn vật liệu để thực hiện tác phꢄm, do tận dụng nguồn vật

liệu không nhiều mà chỉ cần nhỏ lꢊ cũng đủ để lắp ghép, chế tác tác phꢄm. Việc

kiếm tìm vật liệu trong các cuộc trao đꢇi học thuật, hội thảo về nghệ thuật đương

đại cũng trꢃ nên thuận lꢂi hơn…. Hạn chế đến mức thấp nhất về kinh phí đầu tư,

công sức đối với tác phꢄm vật liệu gỗ.

Nghệ thuật tạo hình, trong đó có điêu khắc gỗ cần phải giải quyết triệt để vấn

đề bảo vệ môi trường, sự cộng sinh giữa nghệ thuật và con người nhằm tạo ra môi

trường thꢄm mꢅ để phục vụ đời sống con người tốt hơn. Đi kèm với chất liệu gỗ

93

Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (136) . 2017

có các môn học như Contemporary Arts (Nghệ thuật đương đại), Composition (Bố

cục chất liệu), Installation (Nghệ thuật sắp đꢀt), Mixed media (Nghệ thuật tꢇng

hꢂp)… dꢁng những chất liệu từ gỗ và chất liệu khác đã qua sử dụng trong đời sống

hàng ngày, góp phần cải tạo môi trường sống nhờ vào tạo hình, thiết kế không gian

cho tác phꢄm nghệ thuật. Chúng khơi dậy đời sống, bản chất, tinh thần của chất

liệu một lần nữa, đưa trꢃ lại đời sống “mới” - chất liệu trong tác phꢄm, góp phần

làm sạch, phát triển môi trường sống của chúng ta.

Đối với việc kết hꢂp chất liệu gỗ, về hình thức, người nghệ sĩ luôn băn khoăn

cách thiết kế không gian chung quanh tác phꢄm. Khi đã kết hꢂp chất liệu người

sáng tạo phải quản lý mọi vấn đề từ hình thức nhân vật, tꢇng thể bố cục, nhân vật

kết hꢂp và sự chi phối của không gian - trong đó có cả mꢀt kꢅ thuật nhằm mang lại

hiệu quả thꢄm mꢅ đích thực.

Hình thức trong bố cục tác phꢄm cần chú ý đến sự nhất quán về ngôn ngữ

chất liệu và tính tꢇng quát, tránh cộng từng bộ phận hay cộng lại những thực thể

đã hoàn chỉnh. Như vậy sẽ mꢃ ra cho người nghệ sĩ nhiều suy nghĩ mang tính đa

dạng và phức tạp khi kết hꢂp gỗ và chất liệu khác, thực hiện đưꢂc điều này sẽ làm

giảm đi một số lưꢂng gỗ nhất định do “cộng hưꢃng” một lưꢂng vật liệu của vật

chất khác trong tác phꢄm, góp phần làm đa dạng thêm về hình thức và nội dung

của tác phꢄm. Có hai trường hꢂp cần giải quyết về bố cục của tác phꢄm khi kết hꢂp

gỗ và các chất liệu khác.

- Trường hợp thứ nhất: Bố cục của

hình thức nguyên vꢋn này kết hꢂp với

bố cục hình thức nguyên vꢋn khác trên

một tꢇng thể chung có sự khác biệt về

chất liệu. Đối với bố cục này cần xét

tính thống nhất của tác phꢄm do ngôn

ngữ khối và hình thức thể hiện đúng

với tꢇng thể chung, trong tác phꢄm có

mối liên hệ chꢀt chẽ về tình cảm, có

sự liên kết với nhau dꢁ đây chỉ là hai

Hình 4. Tác phẩm “Hội thoại”; Chất liệu: gỗ +

chỉnh thể tồn tại độc lập trong tꢇng

thể. Sự trọn vꢋn của chỉnh thể này kết

composite; Tác giả: Roberto Montero (Italia).

Nguồn: Internet

hꢂp với sự hoàn thiện của chỉnh thể khác làm cho bố cục “đông đúc” hơn, có sự

khác biệt về chất liệu của bố cục: gỗ và chất liệu khác cần tìm kiếm. Ở thể loại này

ta có thể gọi đó là một tác phꢄm hoꢀc hai tác phꢄm ghép lại với nhau nhưng phải

bảo đảm tính thống nhất về ngôn ngữ biểu đạt là nội dung và hình thức. Điều cần

lưu tâm nữa là khối bệ của bố cục đưꢂc liên kết với nhau hay vꢆn là hai chỉnh thể

tách rời trên một mꢀt phẳng.

94

Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (136) . 2017

- Trường hợp thứ hai: Hình thức của bộ phận này kết

hꢂp với bộ phận khác có sự khác biệt về chất liệu (gỗ

và chất liệu kiếm tìm khác). Để hiểu thấu đáo hơn về

điều này ta quan tâm đến bố cục tác phꢄm từ việc kết

hꢂp ba chất liệu là gỗ và composite hay gỗ với đá để

biết đưꢂc trọng lưꢂng tịnh và sự thăng bằng của thị

giác đối với ngôn ngữ bản chất của chất liệu. Đầu tiên

cần quan tâm đến các khối hình đơn lập của chất liệu

đá, gỗ và composite…, các khối chưa hoàn chỉnh về

ngôn ngữ hình thức thể hiện và nội dung đã xác định

rꢉ các đối tưꢂng cần nghiên cứu. Những bộ phận khối

không hoàn chỉnh này, kết hꢂp với nhau để trꢃ thành

một tꢇng thể bố cục; làm tăng các giá trị mới về cách

thể hiện tư duy chất liệu, mới về hình tưꢂng thꢄm

mꢅ, quan tâm đến tính hệ thống, các yếu tố tạo nên

tác phꢄm, tính tꢇng hꢂp, tập hꢂp tất cả ý thức để hình

thành trong tác phꢄm. Để hình thành tác phꢄm theo

dạng này, tác giả phải có một sự trải nghiệm sâu sắc

trong sáng tạo hình tưꢂng nghệ thuật, phải có khoảng

Hình 5. Tác phẩm: “Không

chủ đề”; Chất liệu: Tổng hợp;

Tác giả: Achiraya Srisomchai,

Nguồn: Đại học Mahasarakham

- Thái Lan (2015)

thời gian dài để nắm vững kꢅ thuật cơ bản trên mỗi chất liệu, khi đó mới nắm rꢉ

các yếu tố kết hꢂp để mang lại giá trị cao trong tạo hình của chất liệu gỗ kết hꢂp

với chất liệu khác.

Chất liệu từ các đồ vật đã qua sử dụng (bất cứ là phế phꢄm của ngành công

nghiệp nào hay có từ thiên nhiên) tꢁy theo chủ đề để ta khai thác dꢁng trong tác phꢄm.

Ở khía cạnh này thì chất liệu rất phꢁ hꢂp cho người nghệ sĩ nghĩ đến môi trường khi

thực hành theo ý tưꢃng của mình đối với tác phꢄm. Phát triển nghề nghiệp cꢁng với

phát triển kinh tế xã hội là điều cần quan tâm cho mọi lĩnh vực. Nó thuộc ý thức của con

người để áp đꢀt lên đối tưꢂng đó, nếu mọi lĩnh vực có một quy chuꢄn riêng và thực hiện

đúng thì xã hội sẽ có đưꢂc một hệ thống thăng bằng và cân đối, phát triển bao giờ cũng

gắn với những hệ lụy kèm theo nó.

3. Kết luận

Thông qua việc nghiên cứu vấn đề môi trường trong lĩnh vực tạo hình, người

nghệ sĩ sẽ có những cái nhìn đa chiều, yếu tố này chính là tác động thúc đꢄy việc

sáng tạo của họ phꢁ hꢂp với thời đại, phát triển nền tảng cơ bản, dung hꢂp việc

thiết kế bố cục tác phꢄm hiện đại nhằm mục đích tạo ra cái mới trong nghệ thuật.

Từ đó dần dần tính thꢄm mꢅ sẽ gần hơn với cuộc sống, đưa ngành nghề gắn liền

với thực tiꢈn xã hội, đây chính là tác động tích cực của môi trường đối với chủ thể

95

Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (136) . 2017

sáng tạo. Một tác phꢄm nghệ thuật có giá trị cao khi nó ꢄn chứa những mꢀt tích

cực mà con người hướng đến. Tác phꢄm điêu khắc có sự khắc nghiệt hơn nhiều do

yếu tố môi trường thꢄm mꢅ phức tạp so với nhiều ngành tạo hình khác, tác động

mạnh với môi trường, chế ngự không gian và cũng có thể tàn phá không gian đối

với những công trình có quy mô lớn. Do đó, muốn phát huy tối đa giá trị tốt đꢋp

của thể loại này, chúng ta phải biết trân trọng những sự khác biệt, tính thực dụng,

sự sâu lắng của thời gian.

PTQ

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Tấn Cứ, Thế Vinh, Nguyễn Hoàng, Xuân Liễu (1983). Nghệ thuật tượng gỗ dân gian

Tây Nguyên. Nxb Văn hóa, Hà Nội.

2. Phan Cẩm Thượng, Nguyễn Tấn Cứ (1995). Điêu khắc Nhà mồ Tây Nguyên. Nxb Mỹ thuật,

Hà Nội.

3. Một số hình ảnh tác phẩm của đồng nghiệp

TÓM TẮT

Môi trường và nghệ thuật tạo hình trong điêu khắc gỗ hiện đại có mối quan hệ tương hỗ.

Môi trường chính là nguồn dưỡng chất nuôi sống vạn vật trong vũ trụ, tàn phá môi trường tất sẽ

đưa mọi thứ đến diệt vong. Bảo vệ môi trường, do vậy là trách nhiệm không của riêng ai. Trên

bình diện điêu khắc gỗ, cần khuyến khích người nghệ sĩ tìm tòi, sáng tác theo hướng sử dụng

kết hợp gỗ và các chất liệu khác. Bài viết giới thiệu những chất liệu cần kết hợp với gỗ, từ đó bàn

luận về ngôn ngữ tạo hình và định hướng góc nhìn sáng tạo nghệ thuật trong tác phẩm điêu khắc

kết hợp gỗ và các chất liệu khác.

ABSTRACT

ENVIRONMENT AND ITS IMPACT ON VISUAL ARTS IN MODERN WOOD SCULPTURE

There is a reciprocal relationship between environment and visual arts in modern wood

sculpture. It is the environment that is the nutrition of the Earth to feed living beings. Destroying

the environment will lead everything to perdition; thus, protecting the environment is everyone’s

responsibility. In wood sculpture, artists need to be encouraged to create works combining wood

and other materials. The article introduces the materials combined with wood; and then discusses

the language of visual arts and the orientation of creative perspective in wood sculptural works

combining wood and other materials.