Những xu hướng thay đổi và tương lai của giáo dục đại học
VNU Journal of Science: Education Research, Vol. 35, No. 1 (2019) 11-18
Review Article
Trends of Change in and the Future of Higher Education
Ngo Tu Lap*
VNU International Francophone Institute,
144 Xuan Thuy, Cau Giay, Hanoi, Vietnam
Received 29 November 2018
Revised 03 December 2018; Accepted 04 December 2018
Abstract: Since the foundation of the first modern university in Berlin in 1809 as a
realization of Immanuel Kant’s idea, this special institution has gone through many
changes in terms of functions and operational models. The most significant trend today is
probably Uberization involving all aspects of higher education. Uberization, in our
opinion, will lead to a non-campus based higher education model and perhaps the death
of the traditional university.
Keywords: Higher education, Uberization, new technologies, non-campus based
higher education.
*
_______
* Corresponding author.
E-mail address: ngotulap@yahoo.com
11
VNU Journal of Science: Education Research, Vol. 35, No. 1 (2019) 11-18
Những xu hướng thay đổi và tương lai của giáo dục đại học
Ngô Tự Lập*
Viện Quốc tế Pháp ngữ, Đại học Quốc gia Hà Nội,
144 Xuân Thủy, Cầu Giấy, Hà Nội, Việt Nam
Nhận ngày 29 tháng 11 năm 2018
Chỉnh sửa ngày 03 tháng 12 năm 2018; Chấp nhận đăng ngày 04 tháng 12 năm 2018
Tóm tắt: Kể từ khi ra đời năm 1809 tại Berlin như là sự hiện thức hóa ý tưởng của triết
gia Khai sáng Immanuel Kant, trường đại học hiện đại đã có nhiều thay đổi về chức năng
và mô hình hoạt động. Xu hướng đáng chú ý nhất hiện nay có lẽ là Uber hóa, một xu
hướng bao trùm mọi thành tố của giáo dục đại học, từ học liệu, cơ sở vật chất, giảng viên
đến chương trình đào tạo. Xu hướng Uber hóa, theo chúng tôi, sẽ dẫn đến mô hình đại
học phi học đường và có thể là sự tiêu vong của trường đại học truyền thống.
Từ khóa: Giáo dục đại học, Uber hóa, công nghệ mới, giáo dục phi-học đường.
1. Nhập đề*
Ở Việt Nam cũng như trên thế giới, trong
thậm chí còn nặng lời hơn: ông đặt cho cuốn
chuyên khảo xuất sắc của mình về nền giáo dục
đại học Bắc Mỹ một cái nhan đề gây sốc, The
University in Ruins (Trường đại học trong cảnh
đổ nát) [2]. Nhiều người lên tiếng báo động về
trình trạng chất lượng giáo dục suy giảm, dẫn
đến tình trạng sinh viên tốt nghiệp đại học
không tìm được việc làm, hoặc phải làm những
việc không đúng ngành nghề đào tạo. Trong rất
nhiều lý do, một lý do thường được nhắc đến là
tác động tiêu cực của xu hướng thương mại hóa
giáo dục. Chúng tôi cho rằng điều đó chỉ đúng
một phần. Vấn đề việc làm, nhất là việc làm
đúng ngành nghề, của sinh viên sau khi tốt
nghiệp là vấn đề phức tạp và có tính thời điểm,
phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó một trong
những yếu tố quan trọng nhất là nhu cầu của
nền kinh tế. Mặt khác, thương mại hóa giáo dục
cũng không chỉ có tác động tiêu cực. Theo
những thập niên gần đây, khủng hoảng giáo dục
đại học trở thành một đề tài tranh luận gay gắt.
Gerald Graff, mở đầu cuốn sách đoạt Giải
thưởng Sách Quốc Gia Beyond the Culture
Wars: How Teaching the Conflicts Can
Revitalize American Education (Vượt qua
những cuộc chiến văn hoá: Giảng dạy mâu
thuẫn có thể giúp phục hồi nền giáo dục Mỹ ra
sao) như sau: "Nếu tin vào những gì chúng ta
đọc gần đây, nền giáo dục đại học Mỹ đang ở
trong tình trạng thê thảm"1 [1]. Bill Readings
_______
* Tác giả liên hệ.
"If we believe what we have been reading lately,
1
American higher education is in a disastrous state". Graff,
Gerald Beyond the Culture Wars: How Teaching the
Conflicts Can Revitalize American Education, New York:
Norton, 1993, tr. 3.
12
N.T. Lap / VNU Journal of Science: Education Research, Vol. 35, No. 1 (2019) 11-18
13
chúng tôi, những gì đang diễn ra là hệ quả của
những thay đổi mang tính bản chất của giáo dục
đại học, thể hiện trước hết ở chức năng, mô
hình hoạt động và đối tượng của nó.
đương thời, con người có một năng lực phổ
quát gọi là lý trí mà nếu được sử dụng tự do có
khả năng giúp con người khám phá thế giới và
hành động đúng đắn, hợp với quy luật tự nhiên.
Tuy nhiên, phần lớn nhân loại không có khả
năng sử dụng lý trí một cách tự do, vì thế chỉ là
những người vị thành niên về trí tuệ. Trong tiểu
luận quan trọng “Khai sáng là gì”, Kant cho
rằng chức năng chính của đại học là giúp người
học thoát khỏi tình trạng vị thành niên về trí tuệ
đó, để họ có thể "sử dụng tri thức của mình mà
không cần sự chỉ dẫn của người khác." [4]
Chức năng khai sáng của trường đại học hiện
đại được thực hiện qua vai trò trung tâm của
khoa Triết học (các môn khoa học xã hội và
nhân văn). Nền tảng của trường đại học hiện đại
chính là sự thẩm vấn không ngừng của lý trí và
trường đại học phải là một không gian tự trị dựa
trên tinh thần phê phán để đào tạo con người tự
do. Ý tưởng này của Kant về trường đại học
hiện đại được Humboldt hiện thực hóa lần đầu
tiên tại Berlin. Như vậy, với trường đại học
hiện đại, trọng tâm được chuyển từ chức năng
dạy nghề sang chức năng khai sáng.
Chức năng sản xuất là một chức năng
tương đối mới, xuất hiện khoảng giữa thế kỷ 20
và gắn liền với sự hình thành và lớn mạnh của
nền kinh tế tri thức. Trong nền kinh tế truyền
thống, đại học có nhiệm vụ chuẩn bị cho quá
trình sản xuất bằng cách đào tạo nhân lực.
Trong nền kinh tế tri thức, trường đại học trở
thành một mắt xích của quá trình sản xuất. Đối
với các ngành sản xuất có công nghệ cao, các
công đoạn sản xuất quan trọng nhất - nghiên
cứu, thiết kể và thử nghiệm - đều được thực
hiện chủ yếu trong phòng thí nghiệm của các
trường đại học. Trường đại học sản xuất ra sản
phẩm hoàn chỉnh, còn nhà máy chỉ có nhiệm vụ
nhân bản mà thôi. Vì thế, trường đại học không
chỉ tham gia vào quá trình sản xuất theo nghĩa
thông thường, mà bản thân nó cũng trở thành
một doanh nghiệp sản xuất và bán tri thức dưới
nhiều hình thức: Các trường đại học có thể ký
hợp đồng nghiên cứu như một loại dịch vụ,
hoặc có thể chủ động đầu tư nghiên cứu rồi sau
đó thương mại hóa kết quả. Không những thế,
vì tri thức trở thành một thứ hàng hóa ngày
2. Những thay đổi về chức năng: từ dạy nghề
đến khai sáng và mỹ phẩm trí tuệ
Như chúng ta đều biết, trường đại học hiện
đại đầu tiên trên thế giới được Wilhelm von
Humboldt thành lập năm 1809 tại Berlin. Kể từ
thời điểm đó, thiết chế đặc biệt này đã có những
thay đổi đáng kể về mặt chức năng. Theo chúng
tôi, trường đại học hiện nay có bốn chức năng
cơ bản. Các chức năng này xuất hiện trong và
do những điều kiện lịch sử cụ thể. Tầm quan
trọng của chúng cũng thay đổi theo các điều
kiện lịch sử khác nhau.
Chức năng đầu tiên của của đại học là dạy
nghề, hay “đào tạo nhân lực”. Đó cũng là chức
năng truyền thống, gắn liền với các trường đại
học từ thời Trung cổ.
Trong trường đại học Trung cổ phương
Tây, như Immanuel Kant đã phân tích trong
Xung đột giữa các khoa (The Conflict of the
Faculties), các khoa được phân thành hai đẳng
cấp, gồm ba Thượng khoa là Thần học, Luật
học và Y học, một Hạ khoa, là Triết học (bao
gồm cả các ngành khoa học xã hội và nhân
văn). Các Thượng khoa nằm trong mối quan
tâm của quyền lực nhà nước vì chúng dạy người
dân tuân theo các quy tắc xã hội, nghĩa là đào
tạo các thần dân, những người thừa hành, còn
Hạ khoa (Khoa Triết học), ngược lại, bị coi
thường vì nó chỉ dạy việc sử dụng lý trí một
cách tự do [3].
Các trường đại học trung cổ phương Đông
cũng có bản chất dạy nghề tương tự. Mục đích
chủ yếu của giáo dục đại học ở Trung Hoa và
Việt Nam, chẳng hạn, là đào tạo quan lại cho bộ
máy cai trị - nói bằng ngôn ngữ hiện đại thì đó
là trường “quản trị công”. Tóm lại, đại học
trung cổ về bản chất là trường nghề.
Chức năng Khai sáng là chức năng cốt lõi
của đại học hiện đại mà cha đẻ tinh thần là
Immanuel Kant. Theo Kant và các nhà tư tưởng
N.T. Lap / VNU Journal of Science: Education Research, Vol. 35, No. 1 (2019) 11-18
14
càng quan trọng có thể mua bán, trao đổi trên
thị trường, nhiều trường đại học phương Tây trở
thành những tập đoàn kinh doanh giáo dục. Họ
thành lập những bộ phận “Giáo dục quốc tế”,
chuyên khai thác thị trường giáo dục ở các nước
đang phát triển. Nhiều học giả trên thế giới gọi
đó là “Chủ nghĩa thực dân học thuật.”
việc đáp ứng nhu cầu ấy cũng đang trở thành
một dịch vụ tự nhiên và lành mạnh.
Dĩ nhiên, tất cả các trường đại học đều ít
nhiều phải thực hiện cả bốn chức năng, nhưng
mức độ thì khác nhau. Trong nền giáo dục đại
học của một quốc gia như Việt Nam hiện nay,
theo chúng tôi, cần có một số ít trường đại học
tinh hoa, có nhiệm vụ đào tạo các trí thức, các
nhà lãnh đạo tinh hoa, đóng vai trò tiên phong
về trí tuệ của dân tộc. Các trường này tuyển
sinh khắt khe và hạn chế về số lượng, nhưng
cần được đầu tư rất tốt từ ngân sách nhà nước -
về bản chất đó là sự đầu tư của cả dân tộc để
đào tạo nhân tài. Có lẽ Việt Nam hiện nay chỉ
nên có hai hoặc ba trường như vậy. Bên cạnh
đó, Việt Nam nên có một số trường đại học
nghiên cứu thực hành, có khả năng thực hiện
chức năng sản xuất, gắn kết nghiên cứu với sản
xuất. Đầu tư cho các trường này một phần đến
từ ngân sách nhà nước, một phần khác đến từ
các hợp đồng sản xuất. Số trường như vậy ở
Việt Nam có lẽ chỉ nên chiếm khoảng 20% đến
25%. Các trường còn lại, tức là khoảng 75%
đến 80%, nên tập trung vào giảng dạy và chủ
yếu thực hiện chức năng đào tạo nhân lực và
đáp ứng nhu cầu phát triển cá nhân, tức là cung
cấp dịch vụ mỹ phẩm trí tuệ. Đầu tư cho các
trường đại học này chủ yếu đến từ thị trường.
Người học trả học phí cho trường đại học như
là khoản đầu tư cá nhân để nhận được dịch vụ
đào tạo nhân lực, sau đó sẽ thu hồi khi làm việc
trong tương lai. Một số công ty cũng có thể đầu
tư bằng cách trả học phí cho nhân lực tương lai
của họ. Đối với đầu tư cho các trường cung cấp
dịch vụ mỹ phẩm trí tuệ, chúng ta nên để thị
trường điều tiết.
Chức năng thứ tư là chức năng phát triển
cá nhân, một chức năng nổi lên cùng với sự
phát triển đến một trình độ tương đối cao của xã
hội. Để hiểu chức năng này, chúng ta có thể
hiên hệ với dịch vụ làm đẹp. Ở các xã hội có
trình độ phát triển thấp, việc làm đẹp là xa xỉ
đối với đại đa số người dân. Nhưng khi xã hội
sung túc hơn, việc làm đẹp trở nên phổ biến.
Nhiều loại mỹ phẩm mới ra đời, và không chỉ
phụ nữ trẻ, mà cả người già, nam giới cũng có
nhu cầu làm đẹp. Bây giờ quần áo không chỉ có
chức năng giữ ấm mà còn có chức năng trang
điểm cho cơ thể. Các đồ đạc, nhà cửa ngày
càng mang nhiều chức năng thẩm mỹ ngoài các
công dụng thông thường. Người ta còn áp dụng
cả các thành tựu y học vào việc làm đẹp. Giải
phẫu thẩm mỹ trở thành một trào lưu ở nhiều
nước. Nhu cầu làm đẹp dẫn đến sự hình thành
của cả một nền kinh tế làm đẹp.
Nhưng nhu cầu làm đẹp không chỉ dừng ở
các khía cạnh vật chất, mà còn thể hiện ở cả
phương diện tinh thần, đặc biệt là về mặt trí tuệ.
Con người trong xã hội càng phát triển càng có
nhu cầu hiểu biết, không phải để trở thành
“nhân lực chất lượng cao”, mà nhằm tự hoàn
thiện. Nhiều người đã có bằng cấp và việc làm
vẫn đăng ký học các chuyên ngành khác. Ở Hàn
Quốc, do truyền thống, nhiều phụ nữ ngừng đi
làm sau khi lập gia đình nhưng vẫn theo học tại
các trường đại học, và tỷ lệ học sinh tốt nghiệp
phổ thông học lên đại học là 81-84%. Thật là vô
lý khi đòi hỏi mọi sinh viên ra trường phải làm
đúng ngành nghề đào tạo. Bởi lẽ, càng ngày
càng có nhiều người học đại học đơn thuần chỉ
vì sự phát triển cá nhân - chúng tôi xin gọi đó là
một thứ “mỹ phẩm trí tuệ” (intellectual
cosmetics). Nhu cầu về “mỹ phẩm trí tuệ” đang
tăng lên không ngừng tại hầu hết các nước và
đó một xu hướng tự nhiên và lành mạnh. Vì thế,
Tóm lại, giáo dục đại học có những chức
năng khác nhau, đòi hỏi cách tiếp cận khác
nhau. Đó là một trong những lý do chúng ta
không chi cần phải chấp nhận mà còn phải chủ
động kinh doanh giáo dục đại học một cách hợp
lý. Vấn đề là phải có một khuôn khổ pháp lý
phù hợp và hiệu quả, bởi lẽ giáo dục, cũng như
y tế, là một lĩnh vực đặc biệt, liên quan đến con
người. Những trường đại học tư vì lợi nhuận
vừa phải chịu sự điều chỉnh của luật doanh
N.T. Lap / VNU Journal of Science: Education Research, Vol. 35, No. 1 (2019) 11-18
15
nghiệp vừa phải chịu sự điều chỉnh của luật
giáo dục đại học.
Nhưng taxi Uber và Grab chỉ là một ví dụ
của xu hướng Uber hóa, mà, như chúng tôi đã
viết ở trên, đang phát triển mạnh mẽ trong hầu
như mọi lĩnh vực. Trong lĩnh vực cho thuê nhà
ở chẳng hạn: những gia đình hoặc cá nhân có
thừa một vài phòng trong một khoảng thời gian
nhất định có thể thông qua một công ty dịch vụ
kiểu Uber để cho những người có nhu cầu phù
hợp thuê với cái giá thấp hơn so với giá khách
sạn thông thường. Dịch vụ này giúp tăng thu
nhập cho chủ căn hộ, tăng hiệu suất sử dụng
của căn phòng nhưng người thuê cũng được
hưởng lợi.
Ý tưởng phát triển dịch vụ dùng chung cũng
có thể áp dụng với những đồ vật hay dụng cụ
khác. Ở Pháp, chẳng hạn, từng có một trào lưu
mua thuyền buồm. Hàng ngàn chiếc thuyền
buồm được mua và neo buộc tại các cảng khắp
nước Pháp nhưng tần suất sử dụng rất thấp.
Liệu có cần hoặc có nên mua những chiếc
thuyền đắt tiền như vậy để chỉ sử dụng một vài
lần mỗi năm? Rộng hơn, sự nhận thức lại về
môi trường khiến chúng ta phải đặt câu hỏi: liệu
có cần thiết không khi chúng ta sử dụng quá
nhiều nguyên vật liệu để sản xuất những đồ vật
ít khi dùng đến? Điều này đúng ngay cả với
những đồ gia dụng thông thường. Ví dụ, trước
đây mỗi gia đình thường có một bộ dụng cụ:
một cái máy khoan, một cái cưa, một cái máy
bơm mà tần suất sử dụng rất thấp, có những đồ
cả năm không hề sử dụng lần nào. Rõ ràng, sẽ
thông minh hơn nhiều nếu chúng ta thuê những
dụng cụ này mỗi khi cần đến.
3. Những thay đổi về mô hình hoạt động: từ
Uber hóa đến đại học phi học đường
3.1. Uber hóa như là một xu hướng
Sự xuất hiện gần đây của Uber và Grab đã
gây nên nhiều tranh cãi và phản đối, đặc biệt là
từ phía các hãng taxi truyền thống và cả một số
nhà quản lý. Nhưng xu hướng chia sẻ, mà
chúng tôi gọi là “Uber hóa”, là một xu hướng
đang trở nên ngày càng phổ biến trong tất cả
lĩnh vực của xã hội. Giáo dục đại học dĩ nhiên
cũng không phải là ngoại lệ. Cuộc cạnh tranh
giữa taxi truyền thống và taxi Uber hiện nay
thật ra đang phản ánh một cuộc đấu tranh có
bản chất sâu xa hơn: cuộc đấu tranh giữa một
phương thức kinh doanh cũ đang nhanh chóng
trở thành lỗi thời với một phương thức kinh
doanh mới thuộc về tương lai. Có thể nói rằng
Uber hóa là một trong những biểu hiện tiêu biểu
của nền kinh tế mới, hay cách mạng công
nghiệp 4.0 như cách nói đang thời thượng
hiện nay.
Ý tưởng trung tâm của Uber và Grab là huy
động xe hơi cá nhân tham gia vào hoạt động
vận tải hành khách công cộng, nhờ đó tăng hiệu
quả sử dụng của chúng: chủ xe có thêm thu
nhập, khách hàng được giảm cước phí, thành
phố bớt ùn tắc giao thông, môi trường đỡ bị hủy
hoại nhờ giảm bớt khí thải.
Thực ra ý tưởng này không mới. Từ nhiều
thập niên trước, ở nhiều quốc gia đã có dịch vụ
đi xe chung (tiếng Anh gọi là carpooling) -
những người có nhu cầu sử dụng xe hơi tương
đối giống nhau thỏa thuận đi chung xe để giảm
chi phí mua, bảo trì và các chi phí khác liên
quan đến xe hơi. Carpooling được nhiều chính
phủ khuyến khích, nhưng trước kia không phổ
biến lắm do việc kết nối hết sức phức tạp, khó
khăn. Chính những tiến bộ vượt bậc của công
nghệ thông tin, đặc biệt là internet, trong những
năm gần đây đã cho phép giải quyết một cách
hiệu quả việc tìm kiếm và kết nối giữa chủ xe
và những người có nhu cầu sử dụng xe, biến ý
tưởng này thành một hình thức vận tải đặc biệt
hiệu quả.
Xu hướng Uber hóa cũng có ảnh hưởng,
hay ít nhất là liên quan, đến một lối sống mới
đang hình thành: lối sống chia sẻ. Chẳng hạn,
ngày càng có nhiều bạn trẻ không có chủ trương
mua mà chỉ thuê nhà. Việc thuê nhà cho phép
người ta sống trong những điều kiện tốt, dễ thay
đổi tùy theo ý thích và công việc mà không đòi
hỏi đầu tư lớn - điều cực kỳ quan trọng trong
một xã hội không ngừng biến đổi, khi các cá
nhân thường xuyên thay đổi nơi làm việc,
thường xuyên di chuyển, thường xuyên thay đổi
đối tác - không chỉ đối tác làm ăn mà cả đối tác
trong quan hệ tình cảm.
N.T. Lap / VNU Journal of Science: Education Research, Vol. 35, No. 1 (2019) 11-18
16
để khai thác chúng theo phương thức truyền
Uber hóa là một xu hướng không thể tránh
thống. Tuy nhiên, sự kết nói giữa các thư viện
nhanh chóng chuyển sang một cấp độ sâu sắc
hơn, đó là kết nối về nội dung: Các học liệu được
số hóa và chia sẻ, cho phép người đọc dễ dàng tìm
kiếm các học liệu cần thiết, và trong nhiều trường
hợp, tải nội dung xuống để sử dụng. Việc tải nội
dung học liệu xuống để sử dụng trong nhiều
trường hợp là hoàn toàn miễn phí, nhưng ngay cả
trong trường hợp mất phí thì chi phí cho việc mua
tài liệu cũng giảm đi đáng kể.
Nhưng xu hướng Uber hóa học liệu không
chỉ giúp tiết kiệm thời gian và chi phí, mà còn
làm thay đổi cách chúng ta khai thác học liệu.
Một ưu thế rất lớn của các tài liệu số hóa là khả
năng liên kết - cả liên kết nội văn bản và lẫn
liên kết liên văn bản, giúp người sử dụng tìm
kiếm, trích dẫn và kiểm tra nguồn học liệu một
cách nhanh chóng và chính xác.
khỏi còn bởi vì trái đất của chúng ta đã quá tải,
đã bị khai thác cạn kiệt. Uber hóa, vì thế, cũng
là một thái độ văn minh trong ứng xử với thiên
nhiên. Nó phản ánh sự trưởng thành đáng kể
của nhân loại trong tư duy về tài sản. Trong quá
khứ, do hoàn cảnh sống bấp bênh mà cội nguồn
sâu xa là nền sản xuất thấp kém, người ta có xu
hướng tích lũy tài sản càng nhiều càng tốt. Thế
nhưng khi nền sản xuất đã phát triển hơn và
năng suất lao động đã cao hơn, khi điều kiện
sống đã được đảm bảo, con người sớm hay
muộn cũng sẽ nhận thấy rằng việc tích trữ là
không cần thiết. Về điểm này, chúng tôi thấy
Marx đã tiên đoán rất chính xác. Nhiều người
nghĩ rằng vì lòng tham của con người là vô bờ
bến nên không thể có cái viễn cảnh đẹp đẽ
“Làm theo năng lực, hưởng theo nhu cầu” của
chủ nghĩa cộng sản. Thế nhưng thực tiễn đang
cho thấy rằng cuộc sống sẽ thay đổi. Phương
thức sản xuất thay đổi thì tâm lý con người ta
cũng sẽ thay đổi. Khi nền kinh tế tri thức lên
ngôi, khi cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ
tư cho phép đảm bảo ở mức cao các nhu cầu vật
chất và tinh thần của con người, cái nhu cầu
tích trữ và lòng tham tưởng chừng cố hữu của
con người cũng sẽ ngày càng giảm đi.
Uber hóa cơ sở vật chất
Ngoài học liệu, xu hướng Uber hóa cũng
xuất hiện và rất nên được khuyến khích trong
việc quản lý và khai thác các cơ sở vật chất, hậu
cần khác phục vụ cho công tác dạy và học. Hiện
nay, mỗi trường đại học, mỗi viện nghiên cứu
đều có những có sở vật chất tương tự nhau: hội
trường lớn, hội trường nhỏ, phòng học, thư
viện, phòng thí nghiệm, sân vận động, bể bơi,
phòng tập thể thao và vô số các thiết bị chuyên
dụng… Rất nhiều trong số những cơ sở vật chất
đó có tần suất sử dụng rất thấp. Việc Uber hóa
sẽ giúp các cơ sở đào tạo đại học tổ chức, khai
thác và sử dụng các cơ sở vật chất và hậu cần
hiệu quả hơn. Chẳng hạn, nhờ các ứng dụng của
công nghệ thông tin, một nhóm các trường đại
học và viện nghiên cứu có thể luân phiên sử
dụng chung các hội trường, quảng trường…
Uber hóa không chỉ giúp nâng cao hiệu quả sử
dụng các cơ sở vật chất, tiết kiệm ngân sách,
tiết kiệm nguồn lực, nó còn giúp cải thiện chất
lượng đào tạo và nghiên cứu nhờ hợp lý hóa và
tối ưu hóa các nguồn lực.
3.2. Xu hướng Uber hóa trong giáo dục đại học
Bây giờ xin trở lại đề tài của chúng ta về
giáo dục đại học. Những cuộc thảo luận gần đây
ở Việt Nam về đại học 4.0 đề cập đến nhiều
khía cạnh, nhưng theo chúng tôi, khía cạnh
quan trọng nhất chính là xu hướng Uber hóa các
nguồn lực, bao gồm cả nhân lực, vật lực và
chương trình đào tạo.
Uber hóa học liệu
Xu hướng Uber hóa học liệu là hệ quả trực
tiếp của công nghệ số và internet và quá trình
này vẫn đang tiếp tục diễn ra một cách mạnh
mẽ và toàn diện.
Uber hóa học liệu bắt đầu bằng sự kết nối
đơn thuần về mặt thông tin giữa các thư viện
thông qua internet nhằm giúp người đọc xác lập
được sự tồn tại và tình trạng của các học liệu cụ
thể tại các địa chỉ cụ thể, từ đó có thể tiếp cận
Uber hóa giảng viên
Theo chúng tôi, rất nhiều quy định lien
quan đến giảng viên không chỉ ở Việt Nam mà
cả trên thế giới đang trở thành lạc hậu so với
N.T. Lap / VNU Journal of Science: Education Research, Vol. 35, No. 1 (2019) 11-18
17
thực tiễn. Chẳng hạn, trong quy định về mở
ngành đào tạo ở bậc đại học, Thông tư năm
2017 của Bộ Giáo dục và Đào tạo Việt Nam
yêu cầu cơ sở đại học phải có tối thiểu 10 giảng
viên cơ hữu có trình độ thạc sĩ trở lên cùng
ngành hoặc ngành gần với ngành đăng ký đào
tạo, trong đó ít nhất 1 tiến sĩ và 4 thạc sĩ, hoặc 2
tiến sĩ và 2 thạc sĩ cùng ngành đăng ký đào tạo.
Thông tư này cũng quy định, giảng viên cơ hữu
phải giảng dạy tối thiểu 70% khối lượng
chương trình đào tạo. Trong hoạt động đảm bảo
chất lượng, người ta cũng đòi hỏi các đơn vị
đào tạo phải đảm bảo một tỷ lệ giảng viên và
diện tích sử dụng trên đầu sinh viên, học
viên [5].
Chúng tôi cho rằng những quy định như vậy
đã lỗi thời, bởi vì trong xã hội chia sẻ hiện nay,
chúng ta cần phải tối ưu hóa việc sử dụng các
nguồn lực, cả nguồn lực con người lẫn nguồn
lực vật chất, bằng cách chia sẻ. Nói cách khác,
điều cần làm là Uber hóa chúng để nâng cao
hiệu quả sử dụng, chứ không nên xem các
nguồn lực đó như là những nguồn dự trữ. Xin
lấy ví dụ, khi mở ngành, điều quan trọng nhất là
nhu cầu của xã hội. Khi có nhu cầu của xã hội
thì có người học, và khi có người học thì sẽ có
người dạy. Chúng ta cũng không nhất thiết phải
quy định cứng nhắc về giảng viên cơ hữu, bởi
vì là các giảng viên chỉ đảm nhiệm một vài môn
nhất định và điều quan trọng là họ giảng dạy
như thế nào, chứ không phải là họ thuộc biên
chế ở đâu. Một số môn học có thời lượng rất ít
trong mỗi chương trình, giảng viên phụ trách
môn học ấy cần phải dạy cho nhiều trường. Quy
định về ngành đúng và ngành gần cũng có vấn
đề, bởi nó hạn chế tính sáng tạo của giảng viên,
đặc biệt trong thời đại hiện nay, khi tính liên
ngành đang ngày càng trở thành một đòi hỏi
của tất cả các ngày đào tạo.
người thầy cần đặt trong một bức tranh rộng lớn
hơn, đó là xu hướng Uber hóa chương trình và phi
học đường hóa giáo dục đại học.
Dựa trên nền tảng là kho học liệu số hóa và
Uber hóa nhờ kết nối internet, thêm nữa, với sự
hỗ trợ ngày càng hiệu quả của trí tuệ nhân tạo,
người học ngày càng ít cần đến sự hướng dẫn
của thầy. Trong tương lai không xa, người học
thậm chí không cần đến nhà trường - Điều quan
trọng bây giờ là: người học tiếp thu nội dung
bài học như thế nào, chứ không phải là tiếp thu
ở đâu. Chúng ta có thể tiên đoán rằng đã đến
lúc các trường đại học chỉ cần công bố chương
trình cùng nội dung các môn học và yêu cầu cần
phải đạt được sau khi hoàn thành các môn học
ấy, còn người học có toàn quyền lựa chọn học ở
đâu và dưới hình thức nào. Nếu người học thi
đạt yêu cầu các môn học và tích lũy đủ số tín
chỉ, họ có thể được cấp bằng.
Như vậy, nếu công tác khảo thí cũng do
một tổ chức độc lập tiến hành thì có lẽ vai trò
của trường đại học chủ yếu sẽ chỉ còn ở công
việc soạn thảo chương trình. Nói cách khác,
trường đại học thực chất chỉ còn là xưởng thiết
kế chương trình mà thôi.
4. Thay lời kết: Từ tinh hoa đến phổ cập và
đại học cá nhân hóa
Những phân tích trên đây cho thấy rằng
giáo dục đại học đã và đang thay đổi căn bản về
chất. Từ một thiết chế đặc biệt chỉ dành cho
giới tinh hoa, trường đại học đã trở thành một
thiết chế đại chúng sau những biến cố năm
1968. Kể từ đó, giáo dục đại học ngày càng
mang tính phổ cập. Nhưng tác động của các
công nghệ mới, đặc biệt là công nghệ thông tin,
cùng với sự phổ biến của internet và trí tuệ
nhân tạo đang thúc đẩy xu hướng Uber hóa còn
khiến cho giáo dục đại học thay đổi nhanh
chóng và sâu sắc hơn. Giáo dục đại học đang
ngày càng trở nên cá nhân hóa. Điều này đồng
nghĩa với sự suy giảm vai trò của trường đại
học và rất có thể cũng là sự tiêu vong của thiết
chế đặc biệt này.
Uber hóa chương trình và sự xuất hiện của
đại học phi học đường
Quy định cứng nhắc về giảng viên cơ hữu còn
lỗi thời vì một lý do khác thậm chí còn quan trọng
hơn: với sự phát triển của công nghệ thông tin, vai
trò của người thầy ngày càng trở nên không cần
thiết nữa. Đến lượt mình, sự suy giảm vai trò của
N.T. Lap / VNU Journal of Science: Education Research, Vol. 35, No. 1 (2019) 11-18
18
[2] Readings, Bill, The University in Ruins,
Lời cảm ơn
Cambridge: Harvard U.P, 1996.
Nghiên cứu này được Đại học Quốc gia Hà
Nội tài trợ trong khuôn khổ đề tài mã số
QG.18.41.
[3] Kant, Immanuel, The Conflict of the Faculties
[1798], trans. Mary J. Gregor, New York: Abaris
Books, 1979.
[4] Kant, Immanuel, What is Enlightenment? 1784.
Tài liệu tham khảo
[5] Bộ giáo dục và đào tạo, Thông tư Số 22/2017/TT-
BGDĐT, Ban hành Quy định điều kiện, trình tự, thủ
tục mở ngành đào tạo và đình chỉ tuyển sinh, thu hồi
quyết định mở ngành đào tạo trình độ
đại học.
[1] Graff, Gerald, Beyond the Culture Wars: How
Teaching the Conflicts Can Revitalize American
Education, New York: Norton, 1993.
8 trang
16/04/2022
1340
Bạn đang xem tài liệu "Những xu hướng thay đổi và tương lai của giáo dục đại học", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- nhung_xu_huong_thay_doi_va_tuong_lai_cua_giao_duc_dai_hoc.pdf
