Giải pháp tổ chức hoạt động du lịch cộng đồng ở Bản Đốc, xã Cổ Lũng và Bản Tôm, xã ban công, huyện Bá Thước, tỉnh Thanh Hóa

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

GIẢI PHÁP TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG DU LỊCH CỘNG ĐỒNG

Ở BẢN ĐỐC, XÃ CỔ LŨNG VÀ BẢN TÔM, XÃ BAN CÔNG,

HUYỆN BÁ THƯỚC,TỈNH THANH HÓA

ThS. Vũ Văn Bình¹

NCS. Trần Tiến²

Tóm tắt: Du lịch cộng đồng xuất phát từ hình thức tham quan các làng bản, dựa

vào tài nguyên của cộng đồng do cộng đồng tham gia xây dựng và vì lợi ích của cộng

đồng. Bản Đốc, xã Cổ Lũng và bản Tôm, xã Ban Công, huyện Bá Thước là hai bản

người Thái sinh sống chủ yếu, có bản sắc văn hóa dân tộc phong phú, cùng cảnh quan

thiên nhiên và lợi thế về vị trí địa lý, giao thông rất phù hợp để phát triển loại hình du

lịch cộng đồng, tuy nhiên trong thời gian qua việc tổ chức các hoạt động du lịch còn

nhiều hạn chế. Bài viết phân tích thực trạng và đề xuất một số giải pháp tổ chức hoạt

động du lịch cộng đồng ở bản Đốc, xã Cổ Lũng và bản Tôm, xã Ban Công trong thời

gian tới.

Từ khóa: Du lịch cộng đồng, hoạt động du lịch, văn hóa dân tộc, người Thái, Bá Thước

1. Đặt vấn đề

Thuật ngữ Du lịch dựa vào cộng đồng xuất phát từ hình thức du lịch làng bản từ

những năm 1970. Khách du lịch tham quan các làng bản, tìm hiểu về phong tục tập

quán, cuộc sống hoang dã, lễ hội, và cũng có thể là khám phá hệ sinh thái đa dạng ở nơi

đây. Đặc điểm trong loại hình du lịch này là điểm du lịch thường thưa thớt dân cư, địa

hình hiểm trở, nhiều núi cao vực sâu, các điều kiện sinh hoạt đi lại và hỗ trợ cho đi lại

rất khó khăn. Những lúc như vậy, du khách rất cần có sự trợ giúp của cộng đồng dân cư

bản xứ như dẫn đường, nơi ở qua đêm, ăn uống, cung cấp các dịch vụ cần thiết khác...

Ngày nay, du lịch cộng đồng được chính phủ, tổ chức kinh tế, xã hội của các nước

quan tâm nên đã trở thành lĩnh vực mới trong ngành công nghiệp du lịch. Bên cạnh đó,

các tổ chức phi chính phủ tạo điều kiện giúp đỡ và tham gia vào lĩnh vực này nên từ đó

các vấn đề xã hội, văn hóa, chính trị, kinh tế và sinh thái trong khuôn viên làng bản trở

thành những tác nhân tham gia cung cấp dịch vụ cho du khách và thu hút được nhiều

khách du lịch đến tham quan, người dân bản xứ cũng có thu nhập từ việc cung cấp dịch

vụ và phục vụ khách tham quan nên loại hình du lịch dựa vào cộng đồng ngày càng

được phổ biến và có ý nghĩa không chỉ đối với khách du lịch, chính quyền sở tại mà với

cả cộng đồng.

¹Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa

²Khoa Du lịch, Trường Đại học Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa

36

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

Bản Đốc, xã Cổ Lũng và bản Tôm, xã Ban Công, huyện Bá Thước, tỉnh Thanh

Hóa là hai bản người Thái sinh sống chủ yếu, với bản sắc văn hóa dân tộc phong phú

cùng tiềm năng về thiên nhiên và lợi thế về vị trí địa lý, giao thông; có đủ điều kiện để

phát triển loại hình du lịch cộng đồng. Tuy nhiên trong thời gian qua, việc tổ chức khai

thác các tiềm năng du lịch để thu hút khách còn hạn chế. Chính vì vậy, việc cải thiện

công tác tổ chức hoạt động du lịch tại bản Đốc và bản Tôm là vô cùng cần thiết để phát

triển loại hình du lịch cộng đồng tại đây.

2. Thực trạng tổ chức hoạt động du lịch ở bản Đốc, xã Cổ Lũng và bản Tôm,

xã Ban Công, huyện Bá Thước, tỉnh Thanh Hóa

Quá trình thu thập thông tin, tác giả đã phát 262 phiếu khảo sát tại địa bàn gồm:

cán bộ địa phương (cấp huyện, xã), một số doanh nghiệp, cơ sở kinh doanh trong lĩnh

vực du lịch, cộng đồng dân cư và khách du lịch. Số phiếu thu về là 262 phiếu, gồm: 05

phiếu cán bộ quản lý, 50 phiếu doanh nghiệp, 207 phiếu cộng đồng địa phương và

khách du lịch. Tất cả số phiếu trên đều có giá trị tổng hợp và phân tích thực trạng tổ

chức hoạt động du lịch ở bản Đốc, xã Cổ Lũng và bản Tôm, xã Ban Công, huyện Bá

Thước, tỉnh Thanh Hóa.

- Sự tham gia của cộng đồng dân cư vào hoạt động du lịch

Với đặc thù của loại hình du lịch cộng đồng, khách du lịch thường chọn hình thức

homestay để trải nghiệm đời sống sinh hoạt cùng với cộng đồng địa phương, nên ở bản

Đốc và bản Tôm đã có sự tham gia của cộng đồng dân cư vào hoạt động du lịch thể hiện

qua việc nhiều hộ dân đã đón khách đến cùng sinh hoạt trên ngôi nhà sàn của mình.

Những nhà sàn tham gia đón, phục vụ khách đều là những ngôi nhà sàn cổ, rộng rãi,

thoáng mát, kiến trúc đẹp. Chủ hộ cải thiện xây thêm khu bếp nấu, khu vệ sinh để đảm

bảo nhu cầu của du khách. Tuy nhiên, hình thức homestay trong khu vực đều chưa có

khả năng đón khách với số lượng lớn vì đa số nhà sàn phục vụ nhu cầu sinh hoạt của gia

đình nên diện tích hẹp. Nhà vệ sinh, bếp, nhà tắm khách đều dùng chung với chủ nhà,

nhiều khi gây bất tiện cho khách du lịch.

Trong quá trình khảo sát, các nhà sàn trong bản tham gia vào hoạt động phục vụ

khách du lịch mỗi nhà có sức chứa tối đa từ 15 - 20 khách/hộ gia đình. Hiện chưa có mô

hình phát triển cụ thể nhưng để đáp ứng nhu cầu của khách du lịch, các gia đình trong

khu vực đang bước đầu tham gia cung cấp cơ sở lưu trú cho khách. Tuy nhiên, dịch vụ

phục vụ khách còn nhiều hạn chế, kiến thức làm du lịch thiếu và yếu. Đây là khó khăn

người dân gặp phải khi bước đầu tham gia vào hoạt động du lịch mà chưa có sự định hướng,

hoạch định rõ của các ban ngành quản lý.

- Thực trạng thu nhập từ hoạt động du lịch cộng đồng

Cộng đồng dân cư bản Tôm và bản Đốc đã tham gia vào hoạt động du lịch với

37

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

các hoạt động chủ yếu: lưu trú, ăn uống, văn nghệ và hướng dẫn viên. Các hình thức

kinh doanh này bước đầu mang lại nguồn thu nhập cho cộng đồng dân cư sinh sống tại

địa phương.

- Dịch vụ lưu trú: Cộng đồng địa phương đón khách tại chính ngôi nhà sàn dành

cho sinh hoạt hằng ngày của gia đình. Chi phí lưu trú đêm, người dân thường thu từ 20.000

- 40.000 đồng/khách, trường hợp như học sinh, sinh viên chủ nhà thường thu giá rẻ hơn.

- Dịch vụ ăn uống: Chủ nhà cung cấp bữa ăn với mức giá trung bình dao động từ

100.000 - 150.000 đồng/bữa ăn; nếu khách đặt các món đặc sản thì mức giá sẽ cao hơn.

- Dịch vụ văn nghệ: Khách du lịch thường phải có yêu cầu và đặt trước dịch vụ

để chủ nhà có thời gian sắp xếp đội văn nghệ và các tiết mục biểu diễn. Tham gia vào

đội văn nghệ chính là người dân trong bản. Đội văn nghệ có từ 6 - 10 người, đa số là nữ.

Mỗi buổi biễu diễn, chủ nhà thu của khách khoảng 500.000 đến 1.000.000 triệu đồng

và chia đều cho các thành viên trong đội văn nghệ. Các buổi văn nghệ tại nhà sinh thái

cộng đồng luôn náo nhiệt với sự tham gia của người dân trong bản, tạo bầu không khí

đông vui mà không phải điểm du lịch nào cũng có.

- Dịch vụ hướng dẫn viên địa phương: Nguồn lợi ích kinh tế mà người dân địa

phương thu được từ phát triển du lịch còn phải kể đến công tác hướng dẫn viên, nguồn

hướng dẫn viên địa phương đa số là các chủ hộ sinh thái cộng đồng.

Theo kết quả khảo sát thực tế từ địa phương, kinh doanh du lịch làm tăng thêm

thu nhập cộng đồng, tuy nhiên hiệu quả kinh tế thu được từ du lịch chưa đủ sức làm

thay đổi cơ cấu kinh tế địa phương

Bảng chỉ số thu nhập từ hoạt động du lịch

Bản Đốc

Bản Tôm

Tỷ lệ

Nội dung điều tra

Số

Tỷ lệ trả lời

(%)

trả lời

(%)

lượng

Dưới 1.000.000 đồng

20

48

15

36.2

33.8

15

9

12.2

60.8

27

Trả

lời

Từ 1.000.000 đến dưới 2.000.000 đồng

Từ 2.000.000 đến 3.000.000 đồng

Trên 3.000.000 đồng

45

20

0

45

20

0

133

100

74

100

Tổng

[Nguồn khảo sát thực địa]

Từ bảng chỉ số doanh thu ta thấy: bản Đốc mức thu nhập trên 3.000.000 đồng/

tháng có 20 hộ chiếm 15%. Còn bản Tôm 0%. Nhóm thu nhập từ 1.000.000 đến dưới

38

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

2.000.000 đồng chiếm đa phần. Ở bản Đốc là 36,2%, còn ở bản Tôm là 60,8%.

Đặc điểm nhóm thu nhập thấp là không tham gia vào hoạt động du lịch, một số

trường hợp còn lại được thuê làm du lịch như tham gia đội văn nghệ hay xe ôm. Các

nhóm còn lại là các hộ gia đình trong dự án nhưng số khách đến thăm ít hoặc các hộ gia

đình tham gia gián tiếp vào hoạt động kinh doanh du lịch như: bán hàng nông phẩm

- Thực trạng chất lượng lao động trong hoạt động du lịch

Bước đầu tại bản Đốc và bản Tôm đã tổ chức đào tạo nâng cao nhận thức của

người dân thông qua tuyên truyền giáo dục môi trường và các buổi tập huấn với việc

100% người dân ủng hộ phát triển du lịch tại bản, và bày tỏ nguyện vọng được tham gia

vào các hoạt động du lịch cộng đồng, 98,5% người dân mong muốn khách du lịch đến

bản tham quan nhiều hơn.

Bảng trình độ nhân lực lao động tại bản Đốc và bản Tôm

Bản Đốc

Bản Tôm

Nội dung điều tra

Tỷ lệ trả

Số lượng

lời (%)

16.5

32.3

47.4

3.0

lời (%)

29.7

5.4

Tiểu học

22

43

63

4

22

4

Trả lời

THCS

THPT

43

4

58.1

5.4

Trung cấp và Cao đẳng

Đại học và sau đại học

Tổng

1

0.8

1

1.4

133

100

74

100

[Nguồn khảo sát thực địa]

Dựa vào bảng khảo sát trên ta thấy, đa phần người dân là lao động phổ thông, số

lượng người dân có trình độ được đào tạo chuyên nghiệp hiện rất ít (trình độ đại học chỉ

chiếm 1,4%, trình độ trung cấp, cao đẳng chiếm 5,4%). Điều này thể hiện chất lượng

nguồn nhân lực trong hoạt động du lịch tại bản Đốc và bản Tôm thấp. Khoảng 2/3 số

lao động tại hai bản chưa từng tham gia vào hoạt động du lịch. Điều này chứng tỏ, số

lao động của hai bản tuy dồi dào, nhưng mới ở dạng tiềm năng, dẫn đến số nhân lực làm

việc trực tiếp và gián tiếp trong hoạt động du lịch vừa thiếu, vừa thừa. Đặc biệt, nhân

lực lao động tại hai bản có trình độ chưa cao, càng làm cho chất lượng nguồn nhân lực

du lịch còn nhiều hạn chế.

- Thực trạng công tác quản lý du lịch cộng đồng

Hiện công tác quản lý các hoạt động du lịch được thực hiện theo sự phân cấp

quản lý chung. Tại huyện Bá Thước hiện có Phòng Văn hóa - Thông tin chịu trách

39

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

nhiệm chính. Đối với các làng, bản đã quy hoạch thành điểm đến, việc quản lý du lịch

tại chỗ được giao trực tiếp cho UBND xã và ban quản lý làng, thôn, bản. Với bản Đốc

và bản Tôm hiện nằm trong quy hoạch chung của không gian du lịch Pù Luông, hiện hai

bản hoạt động du lịch đang hoàn toàn tự phát, chưa có ban quản lý chuyên trách tại địa

phương. Do vậy, việc quản lý sâu sát khách đi, đến chưa được thực hiện nghiêm túc,

đang được người dân thực hiện tự nguyện. Trong tương lai, khi phát triển điểm đến tại

hai bản cần hình thành một ban quản lý đúng theo chức năng quy định.

3. Một số giải pháp tổ chức hoạt động du lịch cộng đồng ở bản Đốc, xã Ban

Công và bản Tôm, xã Cổ Lũng, huyện Bá Thước

3.1. Giải pháp tăng cường sự tham gia của cộng đồng dân cư vào hoạt động

du lịch

Để phát triển hoạt động du lịch tại bản Đốc và bản Tôm cần nâng cao nhận thức

của người dân một cách đầy đủ về hiểu biết pháp luật có liên quan đến du lịch, đến tài

nguyên và môi trường cũng như trách nhiệm, nghĩa vụ và quyền lợi của họ. Cần có

những chương trình giáo dục và tuyên truyền để cộng đồng dân cư nhận thấy lợi ích của

hoạt động du lịch trong việc nâng cao chất lượng đời sống dân cư địa phương. Đẩy

mạnh công tác giáo dục môi trường cho cộng đồng thông qua vai trò của các tổ chức

đoàn thể và các hội như Cựu chiến binh, Hội phụ nữ, Nông dân... Thông qua các

chương trình tập huấn , tham quan học tập, khảo sát mô hình tham gia cộng đồng tại các

địa phương khác để cho cộng đồng dân cư học hỏi kinh nghiệm hoạt động kinh doanh,

phát triển du lịch và bảo vệ môi trường, tài nguyên. Đặc biệt, khuyến khích cộng đồng

địa phương tham gia vào công tác quản lý hoạt động du lịch từ đó cộng đồng nhận thức

được trách nhiệm, cũng như đóng góp về vật chất và tinh thần của họ đối với phát triển

du lịch địa phương.

3.2. Giải pháp về sản phẩm du lịch

Để phát triển du lịch cộng đồng ở bản Đốc, xã Cổ Lũng và bản Tôm, xã Ban

Công, huyện Bá Thước cần phải phát huy bản sắc văn hóa các dân tộc bản địa để xây

dựng các sản phẩm du lịch đặc thù, phù hợp với địa phương, có quy hoạch và chọn lọc,

hấp dẫn với từng đối tượng du khách. Cần xây dựng chiến lược phát triển du lịch cộng

đồng hiệu quả, có những chính sách, cơ chế mang tính đặc thù cùng với các giải pháp

đồng bộ, trong đó tập trung đẩy mạnh công tác nghiên cứu bản sắc văn hóa và tính đặc

thù của các dân tộc tại địa phương, phục vụ hiệu quả cho phát triển du lịch cộng đồng.

Chính quyền huyện Bá Thước cần sớm tiến hành quy hoạch du lịch đối với bản

Đốc, xã Cổ Lũng và bản Tôm, xã Ban Công để tránh tình trạng phát triển du lịch tự

phát. Đặc biệt, nên có sự điều chỉnh tiêu chí nông thôn mới đối với bản Đốc và bản Tôm

để giữ được cảnh quan và sắc thái riêng.

40

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

Về dịch vụ lưu trú, loại hình nhà sàn - kiểu nhà ở phải phù hợp với đón khách

cộng đồng. Hiện nay, dịch vụ lưu trú ở bản Đốc và bản Tôm mới chỉ thích hợp với kiểu

phục vụ đoàn khách ngủ đông người. Tuy nhiên, tùy theo đoàn khách, các gia đình tham

gia hoạt động du lịch cộng đồng cần phân khu hoặc làm phòng riêng phù hợp với nhu

cầu của khách. Điểm cần thiết nhất đối với dịch vụ lưu trú là khu vệ sinh cần được chú

trọng. Nơi tắm rửa, vệ sinh phải được xây dựng hiện đại, sạch sẽ, các trang thiết bị cần

được thiết kế từ các nguyên liệu có nguồn gốc từ thiên nhiên.

Bên cạnh đó, ngoài việc nghiên cứu sâu về văn hóa ẩm thực bản địa để đưa vào

phục vụ du lịch cần chú trọng đến nhu cầu ẩm thực của từng đoàn khách, vừa tránh tình

trạng lặp đi lặp lại thực đơn vừa làm phong phú văn hóa ẩm thực địa phương.

Về dịch vụ giải trí, du khách đều có nhu cầu trải nghiệm đời sống sinh hoạt của

cộng đồng. Do vậy, cần chắt lọc từ di sản nghệ thuật dân gian để xây dựng chương trình

nghệ thuật hấp dẫn, tránh việc sao chép, cải biên, cải tiến xa lạ với người dân. Các

chương trình nghệ thuật nên bố trí thời lượng vừa phải với kết cấu hợp lý, có tính hấp

dẫn theo hướng có sự giao lưu, hòa đồng giữa du khách với cộng đồng bản địa. Bên

cạnh, nhu cầu thưởng thức ẩm thực, văn nghệ, du khách rất khao khát được trải nghiệm

cuộc sống dân dã. Vì thế, bản Đốc và bản Tôm cần nghiên cứu xây dựng các chương

trình trải nghiệm như tham gia sản xuất nông nghiệp, tham gia dệt thổ cẩm, chế biến

món ăn...

3.3. Giải pháp xây dựng cơ chế, chính sách đặc thù cho tổ chức hoạt động du

lịch cộng đồng

Việc tổ chức du lịch cộng đồng sẽ là chuyển dịch cơ cấu kinh tế tại bản Đốc và bản

Tôm để người dân tham gia nhiều hơn vào hoạt động du lịch góp phần nâng cao thu nhập,

xóa đói, giảm nghèo hiệu quả. Cần có chính sách ngân hàng cho các hộ gia đình vay với lãi

suất thấp hoặc lập các quỹ hỗ trợ từ du lịch cho cộng đồng để người dân bản địa có kinh phí

xây dựng, sửa chữa nhà cửa và các công trình vệ sinh phục vụ du lịch cộng đồng. Mặt khác,

nhà nước cần có một số cơ chế ưu đãi để khuyến khích các doanh nghiệp đầu tư hoặc đưa

khách đến với bản Đốc và bản Tôm như giảm thuế, cho vay ưu đãi...

3.4. Giải pháp nâng cao chất lượng nguồn nhân lực trong hoạt động du lịch

Để nâng cao chất lượng nguồn nhân lực trong hoạt động du lịch cần tăng cường

công tác đào tạo nguồn nhân lực tại bản Đốc và bản Tôm thông qua các lớp tập huấn

nghiệp vụ cho cộng đồng người dân; các đối tượng thường xuyên tiếp xúc và phục vụ

du khách về tiếp đón, thuyết minh, hướng dẫn tại chỗ; phục vụ du khách ăn nghỉ tại nhà;

vận chuyển thô sơ; biểu diễn văn hóa, nghệ thuật bản địa; giới thiệu và trình diễn làm

hàng thủ công - mỹ nghệ; giới thiệu và hướng dẫn du khách các nghề nông - lâm địa

phương... Đây là việc làm cần thiết để cộng đồng địa phương được hưởng lợi từ hoạt

41

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

động du lịch cộng đồng, bởi khi được trực tiếp tham gia vào việc quản lý, phát triển du

lịch cộng đồng dân cư sẽ đưa ra các phương án, đề xuất, các sáng kiến tốt nhất để phát

huy được vai trò của cộng đồng trong tổ chức hoạt động du lịch tại đây.

Tài liệu tham khảo

[1]. Bùi Thanh Hương - Nguyễn Đức Hoa Cương (2007), Nghiên cứu các mô

hình du lịch cộng đồng ở Việt Nam.

[2]. Doãn Văn Phú (2015), Nghiên cứu xây dựng mô hình du lịch dựa vào cộng

đồng tại các huyện miền núi Thanh Hóa. Đề tài NCKH cấp tỉnh, Sở Văn hóa, Thể thao

và Du lịch Thanh Hóa.

[3]. Nguyễn Thị Hà - Trần Tiến (2016), Chuyên đề 3: Thực trạng và tiềm năng tổ

chức hoạt động du lịch ở bản Đốc, xã Cổ Lũng và bản Tôm, xã Ban Công, huyện Bá Thước.

Thuộc đề tài khoa học cấp tỉnh: Nghiên cứu thực trạng và giải pháp tổ chức hoạt động du

lịch bản Đốc, xã Cổ Lũng và bản Tôm, xã Ban Công, huyện Bá Thước, tỉnh Thanh Hóa.

SOLUTIONS TO ORGANIZE COMMUNITY-BASED TOURISM

ACTIVITIES AT DOC VILLAGE, CO LUNG COMMUNE AND

TOM VILLAGE, BAN CONG COMMUNE, BA THUOC DISTRICT,

THANH HOA PROVINCE

Vu Van Binh, M.A

Tran Tien, Ph.D student

Abstract: Community-based tourism stems from models of study tour around

villages and bases on of community resources which are built by the community for

community benefits. Doc village in CoLung commune and Tom village in Ban Cong

commune, Ba Thuoc district, where Thai ethnic minority people are living, are covered

with abundant national cultural identity, natural beauty and advantages of geography,

transportation to develop community-based tourism. However, there exists some

limitations to the organization of tourism activities. The article analyzes the current

situation of the organization of community-based tourism activities at Doc village in Co

Lung Commune and Tom village in Ban Cong commune in the next time and proposes

some solutions to this problem

Keywords: Community-based tourism, tourism activities, national culture, Thai

ethnic minority people, Ba Thuoc district.

42