Rèn luyện kỹ năng dùng từ
RÈN LUYỆN KỸ NĂNG DÙNG TỪ
I. VAI TRÒ CỦA TỪ TRONG HOẠT ÐỘNG GIAO TIẾP BẰNG NGÔN NGỮ
Trong ngôn ngữ thì từ là cái quan trọng nhất [1]. Nói cách khác, trong ngôn ngữ, từ là chất liệu
cơ bản, được sử dụng để tạo ra những đơn vị/kết cấu ở bậc cao hơn. Vì thế, không có từ, con
người không thể tiến hành giao tiếp được, và như vậy, bản thân ngôn ngữ cũng không tồn tại.
Có thể xem xét vai trò của từ từ hai góc độ.
Về phía người tạo lập văn bản (người nói, người viết), để truyền đạt một nội dung thông báo nào
đó, tất nhiên phải tạp ra lời cụ thể, tồn tại dưới một loại hình ngôn bản cụ thể. Trong quá trình
tạo câu, tạo đoạn... trong ngôn bản, công việc cơ bản của người nói/viết là lựa chọn và kết hợp từ
để tạo thành câu, đoạn v.v...
Về phía người tiếp nhận văn bản (người nghe, người đọc), khi nghe, đọc, trước hết là tiếp xúc
với từ (dưới dạng âm thanh hay kí hiệu chữ viết) và hiểu được từ, trên cơ sở đó mới hiểu được
câu, đoạn... và cuối cùng là hiểu được nội dung toàn ngôn bản.
Từ có vai trò vô cùng quan trọng như vậy, nên năng lực ngôn ngữ của một cá nhân thể hiện rõ
nhất, dễ nhận thấy nhất qua việc dùng từ, xét ở cả hai mặt: đúng và sai, hay và dở.
II. YÊU CẦU CƠ BẢN CỦA VIỆC DÙNG TỪ
Yêu cầu cơ bản của việc dùng từ là phải đảm bảo tính chính xác.
Nhiều làm công tác văn hoá, văn nghệ đã nhấn mạnh yêu cầu cơ bản này:
Bất cứ người làm văn nào cũng thấy việc hiểu từ và dùng từ đúng chỗ là điều quan trọng và cũng
là điều khó khăn bậc nhất. [1][1]
Thế nào là dùng từ chính xác?
Dùng từ chính xác là dùng từ đảm bảo được sự trùng khít, tương hợp sát sao giữa ý nghĩa của từ
với nội dung muốn biểu đạt, tức khái niệm, sự vật, hành động, tính chất, trạng thái v.v...
Căn cứ vào các thành phần ý nghĩa của từ, có thể cụ thể hoá sự tương hợp, trùng khít vừa nêu:
Thứ nhất, nghĩa biểu niệm hay biểu vật của từ phải phản ánh đúng khái niệm, sự vật, hành động,
tính chất... mà người nói/người viết muốn đề cập đến. Ðây là sự tương hợp cơ bản nhất. Không
bảo đảm được sự tương hợp này thì sẽ dẫn đến chỗ lỗi chọn sai từ.
Thứ hai, nghĩa biểu thái của từ phải phù hợp với tình cảm, thái độ của người nói/viết đối với đối
tượng được đề cập đến; đồng thời nghĩa biểu thái của các từ phải tương hợp với nhau và tương
hợp với sắc thái ý nghĩa chung của cả câu văn.
Thứ ba, giá trị phong cách của từ phải phù hợp với phong cách ngôn ngữ văn bản.
Ví dụ:
Những giọt nước mắt vừa nhỏ, vừa quáng đặc, chắt ra từ hai màng mắt khô đục (Nguyễn Khải)
Mặt lão đột nhiên co dúm lại. Những vết nhăn xô lại với nhau, ép cho nước mắt chảy ra (Nam
Cao)
Cùng với tiếng tru hể hả: Chết đi, đồ ăn hại, chết đi!, đuôi mắt nẩy lửa của nàng dâu lại đóng dấu
vào trán bà mẹ (Dạ Ngân)
Hình ảnh đó (chồng và người vợ thứ hai ngồi chung trên chiếc xích lô) làm Niềm đau nhói,
nhưng lập tức, tiếng cười của bọn trẻ đã rửa trôi cái cảm giác đó (Dạ Ngân)
Có lẽ đó là giấc ngủ êm ái nhất đời, cũng là giấc ngủ bình yên cuối cùng nên rất nhiều năm sau,
giấc ngủ đó vẫn còn thức trong tiềm thức Kiên (Bảo Ninh)
Nghe càng đắm, ngắm càng say,
Lạ cho mặt sắt cũng ngây vì tình
Xóm giềng có kẻ sang chơi
Lân la khẽ hỏi một hai sự tình
Hỏi ông, ông mắc tụng đình,
Hỏi nàng, nàng đã bán mình chuộc cha
(Nguyễn Du)
III. MỘT SỐ BIỆN PHÁP LIÊN HỘI, SO SÁNH CẦN THIỂT ÐỂ DÙNG TỪ CHÍNH
XÁC
1- Phân biệt các nét nghĩa, các sắc thái nghĩa khác nhau giữa các từ đồng nghĩa.
1.1- Khái niệm về từ đồng nghĩa.
Từ đồng nghĩa là từ có hình thức ngữ âm khác nhau, thuộc cùng một trường nghĩa dọc, có nghĩa
biểu niệm hay nghĩa biểu vật giống nhau và không chứa nét nghĩa đối lập.
Trường nghĩa dọc: trường nghĩa xét theo trục đối vụ, trục dọc. Một trường nghĩa là một hệ thống
ngữ nghĩa nhỏ, bao gồm nhiều đơn vị đồng nhất với nhau về nghĩa.
Ví dụ:
Trong hệ thống ngữ nghĩa không còn sống nữa, có các từ đồng nghĩa: chết, mất, qua đời, tắt thở,
hi sinh, tạ thế, từ trần, bỏ mạng, bỏ xác, ngủm...
Trong hệ thống ngữ nghĩa làm theo ý muốn (của người khác0 cho vừa lòng, có các từ đồng
nghĩa: chiều, nuông, chiều chuộng, nuông chiều.
Trong hệ thống ngữ nghĩa trao đưa một cái gì đó cho người khác, có các từ đồng nghĩa: đưa,
trao, biếu, tặng, dâng, hiến, dâng hiến, ban, phát...
1.2- Phân loại từ đồng nghĩa.
Dựavào mức độ đồng nhất vè ý nghĩa, từ đồng nghĩa được chia thành hai loại: từ đồng nghĩa
tuyệt đối và từ đồng nghĩa sắc thái.
a) Từ đồng nghĩa tuyệt đối.
Từ đồng nghĩa tuyệt đối là từ đồng nhất với nhau về ý nghĩa biểu niệm, biểu vật và biểu thái.
Loại từ đồng nghĩa này xuất hiện giữa từ địa phương với từ toàn dân hay từ bản ngữ với từ vay
mượn.
Ví dụ:
Lợn = heo; ngô = bắp; lạc = đậu phọng; máy bay = phi cơ = tàu bay; xe lửa = hoả xa = tàu hoả;
phi trường = phi cảng= sân bay; mẹ = má = bầm; vỏ (xe) = lốp v.v...
Nhìn chung, từ đồng nghĩa tuyệt đối có khả năng thay thế cho nhau trong mọi văn cảnh, ngoại
trừ trường hợp người viết muốn diễn tả sắc thái địa phương khác nhau.
b) Từ đồng nghĩa sắc thái.
Từ đồng nghĩa sắc thái là từ đồng nhất với nhau về một số nét nghĩa biểu niệm, biểu vật nhưng
lại khác nhau ở một số nét nghĩa nào đó, hay khác nhau về nghĩa biểu thái, về giá trị phong cách.
Ví dụ:
Hi sinh, từ trần, tạ thế, qua đời, mất, chết, thiệt mạng, bỏ mạng, bỏ xác, toi mạng, ngủm, ngoẻo...
Thi hài, thi thể, xác chết, thây ma...
Nho sĩ, nhà nho, thầy đồ.
Chiến sĩ, bộ đội, lính.
Khám phá, phát hiện.
Ăn, dùng, xơi, chén.
Từ đồng nghĩa sắc thái, nhìn ít không có khả năng thay thế cho nhau trong những văn cảnh khác
nhau. Do đó, trước loại từ đồng nghĩa này, phải cân nhắc, thận trọng trước khi chọn và dùng một
từ nào đó. Lẫn lộn loại từ đồng nghĩa này thì sẽ dẫn đến lỗi sai.
2- Phân biệt giá trị biểu đạt của từ Hán - Việt so với từ thuần Việt.
Trong quá trình phát triển, tiếng Việt đã vay mượn (và Việt hoá) khá nhiều từ của tiếng nước
ngoài, đặc biệt là tiếng Hán, tiếng Pháp. Từ Hán - Việt là từ vay mượn từ tiếng Hán, được đọc
theo cách phát âm của tiếng Việt.
Từ Hán - Việt có thể có những đơn vị đồng nghĩa với từng thuần Việt ở mức độ này hay mức độ
khác. Bên cạnh đó, từ Hán - Việt là những đơn vị mà từ thuần Việt không có đơn vị tương
đương. Do đó, chúng ta cần lưu ý giá trị biểu đạt của từ Hán - Việt so với từ thuần Việt để sử
dụng chính xác.
Nhìn chung có ba trường hợp.
2.1- Từ Hán - Việt không có đơn vị thuần Việt tương đương.
Trong trường hợp này, chúng ta bắt buộc phải dùng từ Hán - Việt. Tránh lối chuyển dịch nghĩa
nôm na, tuỳ tiện.
Ví dụ:
Ðộc lập, tự do, bình đẳng, bác ái, cấu trúc, hàm số, ẩn số, hằng số, phế liệu, bảo thủ, thủ môn, ảo
tưởng, viễn cảnh, nội thương, ngoại thương, nhân quyền, nhân mãn, nhân tạo v.v...
Trong một số trường hợp cho phép, chúng ta có thể chuyển đổi trật tự các yếu tố để làm giảm bớt
màu sắc tiếng Hán:
Khoa trưởng ( trưởng khoa; trưởng lớp ( lớp trưởng; quân y viện viện quân y; nội khoa ( khoa
nội; ngoại khoa ( khoa ngoại v.v...
2.2- Từ Hán - Việt có đơn vị thuần Việt đồng nghĩa sắc thái.
Ðây là trường hợp từ Hán - Việt và từ thuần Việt đồng nhất với nhau ở một vài nét nghĩa, nhưng
lại khác nhau ở một vài nét nghĩa nào đó hay khác nhau về sắc thái biểu cảm, giá trị phong cách.
Ðối với trường hợp này, tuỳ vào nội dung biểu đạt, thái độ, tình cảm và phong cách ngôn ngữ
văn bản mà chúng ta dùng từ Hán - Việt hay từ thuần Việt. Ðể diễn đạt sắc thái trang trọng, trân
trọng, lịch sự và trong các phong cách ngôn ngữ mang tính văn hoá cao, chúng ta dùng từ Hán -
Việt. Ðể diễn đạt sắc thái thân mật, suồng sã và trong khẩu ngữ tự nhiên, chúng ta dùng từ thuần
Việt.
So sánh:
Tạ thế, hi sinh, từ trần - Mất, chết, ngủm, bỏ mạng...
Tử thi - Xác chết, thây ma.
Chiến sĩ, binh sĩ - Lính.
Phu nhân - Vợ.
Sinh - Ðẻ.
Nhi đồng - Trẻ con.
Thảo mộc - Cây cỏ.
Aính, chân dung - Hình.
Phát biểu - Nói chuyện.
Thảo luận - Bàn, bàn bạc.
Bảo vệ - Giữ gìn.
2.3- Từ Hán - Việt có đơn vị thuần Việt đồng nghĩa gần như tuyệt đối.
Trong trường hợp này, chúng ta nên dùng từ thuần Việt. Dùng từ Hán - Việt là lạm dụng, cầu kì,
không cần thiết.
So sánh:
Ðộc giả - Người đọc.
Hỗ trợ - Giúp đỡ.
Hiệu triệu - Kêu gọi.
Phi cơ - Máy bay.
Phi cảng, phi trường - Sân bay.
Không phận - Vùng trời.
Hải phận - Vùng biển.
Xa cảng - Bến xe.
Bích báo - Báo tường.
Bằng hữu - Bè bạn.
Kí giả - Nhà báo.
IV. CÁC LOẠI LỖI DÙNG TỪ VÀ CÁCH SỬA CHỮA
1- Cơ sở phân loại lỗi dùng từ.
Thông thường, sự chính xác của từ, ngữ được xét dựa trên hai cơ sở, đó là trục lựa chọn, tức trục
đối vị và trục kết hợp, tức trục ngữ đoạn. Ngược lại, sự vi phạm tính chuẩn mực của từ ngữ cũng
bộc lộ qua hai trục này. Một từ có ý nghĩa là nhờ vào những thế đối lập trên hai trục lựa chọn và
kết hợp. Cũng từ đó, giáo viên mới đưa ra được những phương pháp sửa chữa lỗi dùng từ của
học sinh, với mục đích giúp họ hiểu đúng, viết đúng và nói đúng 3. Do đó có thể phân loại lỗi
dùng từ của học sinh, với mục đích giúp họ hiểu đúng, viết đúng và nói đúng[1][1]. Do đó, có
thể phân loại lỗi dùng từ, ngữ dựa trên cơ sở hai trục vừa nêu. Dựa vào hai trục này, lỗi dùng từ,
ngữ chia thành hai loại lớn : lỗi lựa chọn và lỗi kết hợp. Mỗi loại lỗi được chia thành nhiều kiểu
lỗi sai nhỏ hơn, căn cứ vào tính chất, đặc điểm của hiện tượng sai.
2. Lỗi lựa chọn :
Nói đến lỗi lựa chọn từ, chủ yếu là xét qua hai mối quan hệ :
- Giữa nội dung muốn biểu đạt với nghĩa của từ được dùng ;
- Giữa giá trị phong cách của từ được dùng với phong cách ngôn ngữ văn bản.
Trên cơ sở đó, lỗi lựa chọn từ được chia thành ba kiểu lỗi sai nhỏ :
2.1. Chọn sai từ :
Chọn sai từ là chọn từ mà nghĩa của nó không phù hợp với nội dung muốn biểu đạt, tức khái
niệm, hành động, tính chất, trạng thái ... mà người viết muốn nói đến. Nói cách khác, chọn sai từ
là hiện tượng nghĩa của từ được dùng và nội dung muốn biểu đạt có sự chênh lệch ở mức độ này
hay mức độ khác.
Xem xét các ví dụ dưới đây :
(a) ... và người dân là một miếng ăn của bọn chúng (bọn quan lại phong kiến)(BVHS).
(b) Tất cả mọi hành động, suy nghĩ của mình, chị Út đều dồn vào tương lai của đàn con(BVHS).
(c) Trái lại, lũ quan lại dưới triều đình chỉ biết hợp tác với nhau, dùng mọi âm mưu, thủ đoạn để
bóc lột nhân dân, ăn chơi xa xỉ (BVHS).
(d) Tuy nhà thơ yêu vội vã, say mê nhưng biết giới hạn niềm say mê nồng nhiệt của mình, không
rơi vào thác oan (BVHS)
(e) Ðối với vợ, anh Trỗi hết lòng nuông chiều(BVHS)
Trong ví dụ (a) , miếng ăn có nghĩa là cái dùng để ăn, để nuôi sống bọn quan lại phong kiến, theo
nghĩa đen của nó. Miếng ăn hoàn toàn không phù hợp với nội dung mà học sinh muốn biểu đạt :
người gánh chịu hậu quả, tai họa.
Trong ví dụ (b), dồncó nghĩa là : cùng một lúc tập trung tất cả cả yếu tố, bộ phận vào một nơi,
một vật chứa đựng nào đó. Nhưng nội dung mà học sinh muốn biểu đạt là nhắm vào, hướng về :
chị Út hướng tất cả mọi suy nghĩ, hành động của chị vào tương lai của đàn con.
Trong ví dụ (c), có ba từ chọn sai : dưới, hợp tác, xa xỉ. Dướichỉ vị trí thấp hơn trong không gian
so với một vị trí xác định nào đó, hay thấp hơn các vị trí khác nói chung. Nghĩa của từ dướitrong
câu không phù hợp với nội dung muốn biểu đạt : thuộc phạm vi. Còn hợp táccó nghĩa là : cùng
chung sức với nhau trong một công việc, một lãnh vực hoạt động nào đó, nhằm một mục đích
chung. Nói hợp tác còn bao hàm sự đánh giá cao, tốt đẹp. Nhưng nội dung mà học sinh muốn
biểu đạt là : hợp thành một phe cánh, một lực lượng để thực hiện âm mưu, hành động xấu xa. Xa
xỉ có nghĩa là : tốn nhiều tiền mà không thật cần thiết, chưa cần thiết. So với nội dung muốn biểu
đạt : quá sang trọng và mang tính chất lãng phí, thì nghĩa của từ xa xỉ hoàn toàn không phù hợp.
Trong ví dụ (d), nội dung mà học sinh muốn biểu đạt là : ở trạng thái hỗn loạn, không coön giữ
trật tự, nền nếp bình thường. Nội dung muốn biểu đạt đó hoàn toàn không phù hợp với nghĩa của
từ thác oan : chết một cách oan ức, lẽ ra không phải chết.
Cuối cùng, trong ví dụ (e), nghĩa của từ nuông chiềucó phần lệch lạc so với nội dung muốn biểu
đạt. Nuông chiềucó nghĩa là : chiều người dưới một cách quá đáng, vô lí. Nhưng nội dung mà
học sinh muốn nói về anh Trỗi là : ân cần chăm sóc với tất cả tình cảm thương yêu (đốivới vợ).
Hơn thế nữa, nói anh Trỗi nuông chiều vợ còn bao hàm sự phê phán.
Xem lại các ví dụ (a), (b), (c), (d) ở mục 1.1. Các từ hắt hơi, gan ruột, đâm chĩa, câu trong các ví
dụ này cũng thuộc lỗi chọn sai từ.
Chọn câu sai từ có biểu hiện khá đa dạng. Có trường hợp chỉ sai nghĩa cơ bản. Chẳng hạn như
các từ miếng ăn, dồn, dưới, xa xỉ, thác oan trong các ví dụ vừa dẫn. Có trường hợp vừa sai
nghĩa cơ bản (nghĩa biểu niệm, nghĩa biểu vật), vừa sai cả nghĩa biểu thái (thành phần nghĩa biểu
thị thái độ đánh giá của người viết đối với đối tượng được nói đến). Ðó là trường hợp từ hợp tác,
nuông chiều đã dẫn.
Nguyên nhân chủ yếu của lỗi chọn sai từ là do học sinh hiểu nghĩa của từ một cách lơ mờ, thiếu
chính xác, hay do nhầm lẫn nghĩa của từ này với nghĩa của từ khác. Thực tế bài viết của học sinh
cho thấy, xét về mặt số lượng âm tiết và về nguồn gốc của từ, đa số các trường hợp chọn sai là
rơi vào từ đa âm tiết, trong đó từ Hán - Việt chiếm tỉ lệ rất cao. Và ở đây, sự lẫn lộn về nghĩa dẫn
đến chọn sai thường xảy ra giữa các từ hai âm tiết, trong đó có một âm tiết giống nhau hay gần
gũi nhau về vần. Chẳng hạn như giữa đào thảivới sa thải xa xỉ với xa hoa, trấn áp với đàn áp,
khêu gợi với khơi dậy, thác loạn với thác oanv.v... Còn hiện tượng chọn sai từ đơn âm lại thường
rơi vào từ thuần Việt. Và đa số các trường hợp chọn sai là do học sinh tự phát muốn dùng những
các từ đơn tiết với nghĩa bóng, nghĩa trừu tượng nào đó, nhưng văn cảnh không cho phép. Từ
dồn vừa nêu là một ví dụ tiêu biểu.
Xét về mặt từ loại, trong bài viết của học sinh, hiện tượng chọn sai từ thường tập trung vào lớp từ
thực (danh từ, động từ, tính từ). Hiện tượng chọn sai đối với lớp từ hư xuất hiện ít hơn.
Chọn sai từ tất nhiên sẽ làm cho nội dung biểu đạt của câu lệch lạc, ngô nghê. Thậm chí, có
trường hợp chọn sai dẫn đến nghĩa của câu mâu thuẫn với ý đồ biểu đạt của người viết.
Ví dụ:
Ðã quen có người bao bọc, thời gian đầu mặc áo sinh viên, tôi không cảm thấy bơ vơ...(TNH
1993).
Xét về mặt ý đồ muốn biểu đạt, đối tượng được nói đến trong câu là một người vốn được đồng
đội, anh em nuôi dưỡng, chăm sóc, đùm bọc chu đáo. Nhưng rồi anh đi học đại học, thời gian
đầu, phải sống tự lập giữa một môi trường xa lạ, không bạn bè thân thích, không được chăm sóc,
đùm bọc như trước. Hoàn cảnh ấy tất nhiên làm cho anh cảm thấy bơ vơ, lạc lõng. Căn cứ vào ý
đồ biểu đạt, ta thấy tác giả đã chọn sai hai từ : bao bọc, không. Bao bọccó nghĩa : làm thành một
lớp che chắn khắp chung quanh một sự vật, không phù hợp với nội dung muốn biểu đạt. Có lẽ do
người viết lẫn lộn giữa bảo bọcvà bao bọc, hay do in ấn sai sót. Lỗi sai này có thể cho qua. Lỗi
thứ hai mới đáng nói. Phó từ khôngbiểu thị ý nghĩa phủ định. Tác giả viết : ...không cảm thấy bơ
vơ là ngược lại ý đồ biểu đạt. Lẽ ra phải viết : ...không khỏi cảm thấy bơ vơmới chính xác.
Sửa chữa lỗi chọn sai từ, trước hết, chúng ta căn cứ vào văn cảnh của cả câu để phát hiện, xác
định nội dung mà học sinh muốn biểu đạt, tức khái niệm, sự vật, hành động, tính chất... mà học
sinh muốn đề cập đến. Trên cơ sở đó, liên hệ đến những đơn vị từ vựng có nghĩa tương ứng,
chọn ra đơn vị thích hợp nhất và thay thế cho từ bị chọn sai. Có thể chọn một từ hay chọn một
liên hợp song song gồm hai, ba từ để thay thế, tùy vào lỗi sai cụ thể.
Chẳng hạn, các trường hợp chọn sai đã dẫn có thể được sửa chữa như sau :
(a) ... và người dân là nạn nhân của bọn chúng.
(b) Tất cả mọi hành động, suy nghĩ của mình, chị Út đều hướng về tương lai của đàn con..
(c) Trái lại, lũ quan lại trong triều đình chỉ biết cấu kết với nhau, dùng mọi âm mưu, thủ đoạn để
bóc lột nhân dân, ăn chơi xa hoa.
(d) Tuy nhà thơ yêu vội vã, say mê nhưng biết giới hạn niềm say mê nồng nhiệt của mình, không
rơi vào thác loạn.
(e) Ðối với vợ, anh Trỗi hết lòng thương yêu, chăm sóc.
2.2. Chọn từ, ngữ sáo rỗng :
Tữ, ngữ sáo rỗng là những từ, ngữ đọc lên nghe rất kêu (sáo), nhưng nghĩa của chúng vượt quá
tính chất, mức độ cần thiết so với nội dung muốn biểu đạt, trở nên cường điệu, huênh hoang,
rỗng tuếch.
(a) Bài thơ Tiếng rucủa Tố Hữu (...) là một đỉnh cao muôn trượng(BVHS).
(b) Chúng ta phải ra sức học tập để góp một phần công lao vĩ đại của mình đưa đất nước tiến lên
tầm cao thời đại(BVHS).
(c) Nếu đời sống là nguồn cảm hứng dồi dào, mang đậm hương vị mặn mà của tiếng lòng nhân
ái, thì thời đại là ánh hào quang trong băng giá, xua tan mây mù cho ánh sáng tràn theo với rực
rỡ nắng và hoa lung linh màu sắc (BVHS).
Trong ví dụ (a), học sinh đã đánh giá bài thơ Tiếng rucủa Tố Hữu là đỉnh cao muôn trượng(!).
Một bài thơ, dù là thành công đến đâu, cũng khó mà đạt đến đỉnh cao muôn trượng.
Trong ví dụ (b), học sinh muốn đóng góp một phần- chỉ một phần thôi - công lao vĩ đạicủa mình
để đưa nước nhà tiến lên tầm cao của thời đại. Quả là quá huênh hoang, đại ngôn.
Trong ví dụ (c), hàng loạt cụm từ được trau chuốt bóng bảy, mượt mà, được dùng để ngợi ca thời
đại, chẳng rõ là thời đại nào. Nhưng nghĩa của các cụm từ này và nghĩa của cả câu hết sức tù mù,
khó mà hiểu chính xác được.
Thật ra, nếu xét một cách nghiêm ngặt, thì hiện tượng dùng từ, ngữ sáo rỗng cũng thuộc kiểu lỗi
chọn sai từ. Bởi vì, sự sai lạc của hiện tượng này thể hiện ở sự chênh lệch, không hoàn toàn trùng
khít giữa nội dung muốn biểu đạt và nghĩa của từ, ngữ được dùng. Nhưng ở đây, chúng tôi tách
ra thành một kiểu lỗi riêng để tiện cho việc xem xét, sửa chữa.
Trong bài viết của học sinh, loại lỗi này xuất hiện không nhiều, và chỉ tập trung ở một số bài.
Nguyên nhân dẫn đến lỗi sai này là, một mặt do học sinh không xác định một cách rõ ràng, cụ
thể nội dung muốn biểu đạt ; mặt khác, lại muốn trau chuốt, gọt giũa từ ngữ cho ra văn vẻ. Vì
thế, học sinh thường lắp ghép từ, ngữ vốn được dùng trong tác phẩm nào đó vào câu văn của
mình một cách máy móc, tùy tiện, nhưng lại không hiểu rõ nghĩa của những từ, ngữ ấy.
Sửa chữa lỗi chọn từ, ngữ sáo rỗng, trước hết, chúng ta dựa vào văn cảnh của câu để xác định
một cách cụ thể nội dung mà học sinh muốn biểu đạt. Trên cơ sở đó, chọn từ, ngữ thích hợp thay
thế những từ, ngữ sáo rỗng. Nếu thấy cần thiết, có thể thay đổi cách diễn đạt. Ðối với trường hợp
câu văn có quá nhiều từ, ngữ sáo rỗng , làm cho nghĩa của câu quá mơ hồ, không thể hiểu rõ
được, có thể không cần sửa chữa. Chẳng hạn như ví dụ (c) vừa dẫn.
Các câu (a), (b) có thể sửa chữa như sau :
(a) Bài thơ Tiếng rulà một trong những thành công nổi bật của Tố Hữu.
(b) Chúng ta phải ra sức học tập để sau này (có thể) đóng góp một phần công sức nhỏ của mình
vào sự nghiệp xây dựng, phát triển đất nước.
2.3. Chọn từ, ngữ sai phong cách ngôn ngữ văn bản :
Từ, ngữ sai phong cách ngôn ngữ văn bản là những từ, ngữ mà giá trị phong cách của nó không
phù hợp với phong cách ngôn ngữ văn bản.
Cũng giống như các ngôn ngữ khác, trong tiếng Việt, không phải tất cả các đơn vị từ vựng và
cụm từ cố định đều có thể sử dụng trong tất cả các lãnh vực giao tiếp. Mà ở đây, thường xảy ra
hiện tượng chuyên dùng, tức là việc ưu tiên sử dụng từ, cụm từ cố định hay có xu hướng cố định
hóa trong từng lãnh vực giao tiếp khác nhau. Giá trị phong cách của từ, ngữ là nét nghĩa phụ của
từ, ngữ, cho biết từ, ngữ thường được ưu tiên sử dụng trong phạm vi giao tiếp nào, tức là phong
cách ngôn ngữ nào (trong phong cách khẩu ngữ tự nhiên hay phong cách ngôn ngữ gọt giũa,
trong phong cách ngôn ngữ hành chánh, khoa học hay phong cách ngôn ngữ văn chương...). Nếu
một từ, ngữ nào đó vốn được chuyên dùng trong phong cách ngôn ngữ này, nhưng học sinh lại
sử dụng trong phong cách khác, thì đó chính là hiện tượng chọn từ, ngữ sai phong cách ngôn ngữ
văn bản.
Trong bài viết của học sinh, kiểu lỗi này thường thể hiện ở việc sử dụng các đơn vị từ vựng, các
cụm từ cố định hay có xu hướng cố định hóa thuộc phong cách khẩu ngữ tự nhiên. Mà bài viết
của học sinh lại thuộc phong cách ngôn ngữ khoa học. Do đó, các từ, cụm từ này trở thành lỗi
sai.
Ví dụ:
(a) Ðọc tác phẩm, em thấy thương yêu và caøm phục anh Trỗi, chị Quyên quá chừng !(BVHS).
(b) Chị Út Tịch là một người phụ nữ anh hùng quá xá cỡ!”(BVHS).
(c) Vợ chồng Nghị Quế tàn ác hết chỗ nói ! (BVHS).
(d) Ðọc hai câu thơ này, ta cứ ngỡ như Phan Bội Châu vẫn còn đâu đây, lòng chúng ta dâng lên
niềm cảm xúc, ta thấy thương ông làm sao ấy.(BVSV).
Trong các ví dụ trên, các tổ hợp từ quá chừng, quá xá cỡ, hết chỗ nói, làm sao ấy thường xuất
hiện trong lời ăn tiếng nói hàng ngày, chúng thuộc phong cách khẩu ngữ tự nhiên. Dùng những
tổ hợp này trong bài viết là sai phong cách ngôn ngữ văn bản.
Hiện tượng chọn từ, ngữ sai phong cách ngôn ngữ văn bản trong bài viết của học sinh không
nhiều. Lỗi này chỉ xuất hiện rải rác trong một số bài, và bài có phạm lỗi, thường cũng không quá
hai, ba trường hợp.
Nguyên nhân dẫn đến chọn từ, ngữ sai phong cách ngôn ngữ văn bản chủ yếu là do học sinh
không hiểu rõ giá trị phong cách của từ ngữ cũng như đặc điểm của các phong cách ngôn ngữ
khác nhau.
Sửa kiểu lỗi này, trước hết cần xác định nội dung học sinh muốn biểu đạt, dựa vào từ, ngữ đã
chọn sai. Trên cơ sở đó, chọn lựa từ, ngữ khác, phù hợp với phong cách ngôn ngữ, để thay thế.
Bốn trường hợp chọn sai vừa dẫn có thể sửa chữa như sau :
(a) Ðọc tác phẩm, em thấy thương yêu và cảm phục anh Trỗi, Chị Quyên vô cùng.
(b) Chị Út Tịch là một người phụ nữ rất đỗi anh hùng.
(c) Vợ chồng Nghị Quế (thật) vô cùng tàn ác.
(d) Ðọc hai câu thơ này, ta cứ ngỡ như Phan Bội Châu vẫn còn đâu đây, lòng chúng ta dâng lên
niềm cảm xúc, ta thấy thương ông vô hạn.
3. Lỗi kết hợp :
Lỗi kết hợp là loại lỗi dùng từ, ngữ được xét qua mối quan hệ về nghĩa từ vựng giữa các từ, ngữ
trong cấu tạo cụm từ. Dựa vào đặc điểm, tính chất của các hiện tượng vi phạm, có thể chia lỗi kết
hợp thành các kiểu lỗi nhỏ như : kết hợp sai nghĩa từ vựng, kết hợp trùng lặp, thừa từ và so sánh
khập khễnh.
3.1. Kết hợp sai nghĩa từ vựng :
Kết hợp sai nghĩa từ vựng là kiểu lỗi sai thể hiện qua hiện tượng kết hợp từ tạo thành cụm từ mà
nội dung nghĩa giữa các thành tố không tương hợp với nhau, làm cho nghĩa của cả cụm trở nên
luẩn quẩn, mơ hồ hay lệch lạc so với ý đồ biểu đạt.
Xem xét các ví dụ dưới đây :
(a) Vì thế mà văn học thời kì này đã để lại bao tác phẩm quý giá về văn học yêu nước của nhiều
tác giả như Nguyễn Ðình Chiểu, Nguyễn Thông ...(BVHS).
(b) Chị Sứ đang nằm trong sự thâm độc của bọn giặc, gần kề cái chết, nhưng chị không hề lo sợ
về mình, chỉ nghĩ đến cách mạng, đồng đội(BVHS).
(c) Chị Út Tịch được giao nhiệm vụ cực kì quan trọng trong khi chị đang có con chưa thành
người(BVHS).
(d) Không có miếng ăn, người mẹ không tiếc gì cái chết của chính mình mà chỉ thương cho các
con vô tội, phải chết oan uổng “(BVHS).
(e) Nỗi thất vọng của tình yêu còn lớn hơn vì tình yêu dẫn đến không đưa tới hạnh phúc(BVHS).
Trong ví dụ (a) , nội dung biểu đạt của cụm từ bao tác phẩm quý giá về văn học yêu nướclệch
lạc, luẩn quẩn. Sự luẩn quẩn này bộc lộ qua mối quan hệ về nghĩa giữa bao tác phẩm quý giávới
văn học yêu nước.
Trong ví dụ (b), sự lệch lạc của cụm từ đang nằm trong sự thâm độc của bọn giặc bộc lộ qua mối
quan hệ về nghĩa giữa đang nằm với sự thâm độc của bọn giặc. Bởi vì sự thâm độc của bọn
giặckhông phải là một phạm vi không gian, cho nên không thể kết hợp với đang nằm.
Trong ví dụ (c), nội dung biểu đạt của cụm từ đang có con chưa thành người có sự mâu thuẫn về
nghĩa giữa đang có con với chưa thành người. Ðã nói đang có con thì không thể nói chưa thành
người. Bởi vì con ở đây cũng là con người.
Trong ví dụ (d), không tiếc gìkhông tương hợp với cái chết của chính mình. Bởi vì không tiếc gì
có nghĩa là : sẵn sàng rời bỏ, sẵn sàng chịu mất đi, chịu hi sinh. Mà cái chết của chính mìnhthì
không thể nào là đối tượng của việc sẵn sàng rời bỏ, sẵn sàng chịu mất đi, chịu hi sinh.
Trong câu (e), nội dung biểu đạt của cụm từ dẫn đến không đưa tớicó sự mâu thuẫn về nghĩa
giữa dẫn đến với không đưa tới. (Ngoài ra, trong câu này, học sinh còn chọn sai từ của. Phải thay
bằng từ trong mới đúng).
Hiện tượng kết hợp sai nghĩa từ vựng có nhiều mức độ khác nhau, dẫn đến hậu quả khác nhau.
Kết hợp sai nhẹ sẽ làm cho cụm từ luẩn quẩn hay lệch lạc về nghĩa. Các câu (a), (b) thuộc trường
hợp này. Kết hợp sai nặng có thể làm cho các thành tố trong cụm từ mâu thuẫn với nhau về
nghĩa. Chẳng hạn như trong các câu (c), (d), (e) đã dẫn.
Trong bài viết của học sinh, lỗi kết hợp sai nghĩa từ vựng xuất hiện khá phổ biến. Hơn 40% bài
viết của học sinh mà chúng tôi đã khảo sát vi phạm loại lỗi này. Bài sai ít là một, hai lỗi. Bài sai
nhiều lên đến năm, sáu lỗi.
Nguyên nhân chủ yếu dẫn đến lỗi kết hợp sai nghĩa từ vựng là do tư duy của học sinh thiếu mạch
lạc ; học sinh không xác định được một cách rõ ràng, cụ thể nội dung cần biểu đạt, không hiểu
chính xác nghĩa của từ và khả năng kết hợp của chúng, xét về mặt nghĩa từ vựng.
Sửa chữa loại lỗi này, phải tiến hành từng bước. Trước hết, dựa vào văn cảnh của câu, chúng ta
xác định rõ ràng, cụ thể nội dung mà học sinh muốn biểu đạt. Tiếp theo, trên cơ sở nội dung biểu
đạt đã xác định được, loại bỏ các yếu tố không có liên quan, không tương hợp về nghĩa với yếu
tố khác, và chọn từ, ngữ khác để thay thế. Nếu cụm từ có yếu tố dư thừa thì loại bỏ. Ðối với
trường hợp cả cụm từ không phản ánh đúng nội dung muốn biểu đạt, chúng ta tạo ra cụm từ khác
để thay thế.
Các trường hợp kết hợp sai vừa dẫn có thể sửa chữa như sau :
(a) Vì thế mà văn học thời kì này đã để lại nhiều tác phẩm quý giá, mang đậm tinh thần yêu
nước...
(b) Chị Sứ đang nằm trong tay của bọn giặc / đang bị bọn giặc bắt giữ, gần kề với cái chết,
nhưng chị không hề lo sợ cho bản thân mình ...
(c) Chị Út Tịch được giao nhiệm vụ cực kì quan trọng trong khi chị đang mang thai / đang bụng
mang dạ chửa, sắp đến ngày sinh nở.
(d) Không có miếng ăn, người mẹ không tiếc gì mạng sống / sinh mệnh của mình, mà chỉ thương
cho các con vô tội...
(e) Nỗi thất vọng trong tình yêu còn lớn hơn, vì tình yêu đã không mang lại hạnh phúc.
Ở đây, cần phân biệt lỗi kết hợp sai nghĩa từ vựng với hiện tượng kết hợp sai ngữ pháp như sai
đặc điểm từ loại, sai vị trí các thành tố trong cấu tạo cụm từ.
So sánh các ví dụ sau đây :
(a) Chị Sứ đang nằm trong sự thâm độc của bọn giặc ...(BVHS).
(b) Dưới sự lãnh đạo rất tài năng của Ðảng, nhân dân ta đã tiến hành thắng lợi hai cuộc cách
mạng giải phóng dân tộc(BVHS).
(c) Có người phải qua tám, chín năm rèn luyện trong kháng chiến mới hiểu được câu nói của Bác
rất đơn sơ(NLPBCL, T.III).
Trong ví dụ (a), động từ nằmcó thể kết hợp với danh từ, ngữ danh từ làm bổ tố đứng sau, xét về
mặt ngữ pháp. Nhưng về mặt nghĩa, danh từ, ngữ danh từ phải mang nét nghĩa nơi chốn, vị trí cụ
thể hay trừu tượng (nằm trong bụng mẹ, nằm trong buồng tối...). Như vậy, hiện tượng kết hợp sai
ở đây là sai về nghĩa từ vựng.
Trong ví dụ (b), phó từ chỉ mức độ rất không thể kết hợp với danh từ tài năng, chỉ sự vật. Kết
hợp như vậy là sai đặc điểm từ loại. Những trường hợp rất kết hợp với danh từ mà theo chuẩn
mực ngữ pháp, có thể chấp nhận được, thực chất, các danh từ này đã chuyển loại, mang đặc điểm
của tính từ (rất Việt Nam, rất trăng).
Trong ví dụ (c), vị trí của các định tố trong cụm từ câu nói của Bác rất đơn sơđã bị kết hợp sai.
Theo chuẩn mực ngữ pháp, trong ngữ danh từ, định tố biểu thị ý nghĩa tính chất phải đứng trước
định tố biểu thị ý nghĩa sở thuộc. Do đó, phải chuyển đổi vị trí hai định tố lại : câu nói rất đơn sơ
của Bác. Hiện tượng kết hợp sai vị trí của các định tố như vậy có thể dẫn đến sai ngữ pháp ở cấp
độ tổ chức câu. Ðó là câu chập cấu trúc ngữ pháp.
3.2. Kết hợp trùng lặp, thừa từ ngữ :
Loại lỗi này gồm hai kiểu lỗi nhỏ, có liên quan với nhau : kết hợp trùng lặp và kết hợp thừa.
Kết hợp trùng lặp là hiện tượng lặp đi lặp lại một cách tự phát và không cần thiết những từ, ngữ
nào đó trong câu.
Ví dụ :
(a) Nguyễn Du là một nhà thơ lớn của nền văn học và nhiều tác phẩm viết bằng chữ Hán, trong
những tác phẩm viết bằng chữ Hán thì tác phẩm Những điều trông thấylà tác phẩm nổi
bật(BVHS).
(b) Chị tuyệt đối trung thành với đường lối chính sách của Ðảng của cách mạng, tuyệt đối trung
thành vào đường lối cách mạng cao, đường lối sách lược của cách mạng(BVHS).
(c) Có nhiều nhà thơ đã dùng thơ văn của mình làm vũ khí đấu tranh,tố cáo tội ác của giặc, kêu
gọi đoàn kết đấu tranh, tiêu biểu là Nguyễn Ðình Chiểu đã dùng thơ văn của mình như một vũ
khí đấu tranh sắc bén đánh thẳng vào mặt kẻ thù (BVHS).
(d) Chúng ta suy nghĩ thế nào về hình ảnh người mẹ cầm súng đang trực diện với kẻ thù, quả thật
đây là hình ảnh vô cùng cao đẹp, một hình ảnh chỉ có thể có được ở chị Út, người chiến sĩ cách
mạng chân chính của nhân dân ta(BVHS).
Hiện tượng kết hợp trùng lặp từ, ngữ xuất hiện khá phổ biến trong bài viết của học sinh THPT,
nhất là học sinh lớp 10 và 11. Trong số lượng bài viết của học sinh THPT mà chúng tôi đã khảo
sát, có hơn 50% bài mắc loại lỗi này. Bài sai ít là bài có hai, ba lỗi. Bài sai nhiều lên đến năm,
bảy lỗi. Cá biệt, có bài sai hàng chục lỗi. Trong bài viết học sinh cấp THCS, loại lỗi này xuất
hiện nhiều hơn.
Kết hợp trùng lặp từ, ngữ sẽ làm cho câu văn đơn điệu, nặng nề, tạo ra những yếu tố thừa thãi
không cần thiết, và có thể làm cho câu văn rối cấu trúc ngữ pháp, lủng củng về ý nghĩa.
Kết hợp thừa từ ngữ là hiện tượng sử dụng từ, ngữ có nội dung biểu đạt đồng nhất hay bao hàm
lẫn nhau trong văn cảnh, và sự đồng nhất hay bao hàm này là không cần thiết.
Ví dụ :
(a) Họ nguyện chiến đấu đến cùng cho đến chết (BVHS).
(b) Bài thơ đã thốt lên kêu trời trước nỗi đau của người mẹ đã không nuôi nổi đàn con, đành phải
nhìn chúng chết đói(BVHS).
(c) Nói về tình cảnh khổ cực của nhân dân lao động bị áp bức, Ngô Tất Tố có sáng tác tác phẩm
Tắt đènnói lên cảnh nghèo khổ của vợ chồng chị Dậu(BVHS).
(d) Mặc dù anh đã chết, nhưng cái chết của anh đã thể hiện một tinh thần chiến đấu vô biên, hiên
ngang, bất khuất, không chịu khuất phục trước kẻ thù, ngay khi hồn đã lìa khỏi xác(BVHS).
Hiện tượng từ, ngữ có nội dung biểu đạt đồng nhất hay bao hàm lẫn nhau trong văn cảnh xuất
hiện khá nhiều trong bài viết của học sinh. Hiện tượng này tạo nên sự thừa thãi, luộm thuộm, và
có thể làm cho câu văn lủng củng về cấu trúc cũng như ý nghĩa.
Nhìn chung, nguyên nhân dẫn đến lỗi kết hợp trùng lặp, thừa từ, ngữ là do học sinh nghèo nàn về
vốn từ, hiểu nghĩa của từ, ngữ không chính xác. Lỗi này còn do học sinh không bao quát được
thông báo của cả câu, suy nghĩ thiếu chặt chẽ trong quá trình viết.
Sửa lỗi kết hợp trùng lặp, trước hết, dựa vào chức năng cấu tạo câu, chúng ta xét xem từ, ngữ
trùng lặp có thừa không. Nếu thừa thì loại bỏ. Ðối với từ, ngữ trùng lặp nhưng không thừa, do sự
quy định của cấu trúc câu, chúng ta tìm từ, ngữ khác có giá trị biểu đạt tương đương để thay thế.
Trong trường hợp câu có nhiều ngữ đoạn trùng lặp chồng chéo, rối rắm về ý nghĩa, chúng ta có
thể thay đổi cách diễn đạt ở những chỗ cần thiết.
Các trường hợp trùng lặp vừa dẫn có thể sửa chữa như sau :
(a) Nguyễn Du là một nhà thơ lớn, có nhiều đóng góp trong nền văn học cổ Việt Nam, (.) trong
các tác phẩm viết bằng chữ Hán của ông, Những điều trông thấylà một trong những bài thơ tiêu
biểu.
Câu (a) được sửa theo cách loại bỏ ngữ đoạn trùng lặp, thừa thãi, kết hợp với việc thay thế bằng
từ ngữ khác và thay đổi cách diễn đạt.
(b) Chị tuyệt đối trung thành với đường lối, chính sách của Ðảng, của cách mạng.
Câu (b) được sửa theo cách loại bỏ các ngữ đoạn trùng lặp, thừa thãi.
(c) Có nhiều nhà thơ đã dùng ngòi bút làm vũ khí đấu tranh, tố cáo (vạch trần) tội ác của giặc,
kêu gọi nhân dân đoàn kết chống kẻ thù, tiêu biểu là Nguyễn Ðình Chiểu.
(d) Chúng ta suy nghĩ thế nào về hình ảnh người mẹ cầm súng đang đấu tranh trực diện với kẻ
thù ? Hình ảnh ấy thật cao đẹp, mang tính chất tiêu biểu cho người chiến sĩ cách mạng chân
chính.
Hai câu (c) và (d) sửa lại theo cách loại bỏ bớt yếu tố trùng lặp, thừa thãi, loại bỏ ngữ đoạn có
nội dung biểu đạt thiếu chính xác.
Sửa chữa lỗi kết hợp thừa từ, ngữ, chủ yếu là chúng ta loại bỏ các yếu tố thừa thãi, kết hợp với
việc thay đổi cách diễn đạt, nếu thấy cần thiết.
Các hiện tượng kết hợp thừa từ, ngữ đã dẫn có thể sửa chữa lại như sau :
(a) Họ nguyện chiến đấu cho đến hơi thở cuối cùng / đến cùng.
(b) Bài thơ là tiếng kêu thương trước nỗi đau của một người mẹ, đã không nuôi nổi đàn con,
đành phải nhìn chúng chết đói.
(c) Viết về tình cảnh khốn quẫn, cùng đường của người nông dân (trong chế độ thực dân nửa
phong kiến), Tắt đèncủa Ngô Tắt Tố là một trong những tác phẩm tiêu biểu.
Hay :
Tắt đèncủa Ngô Tất Tố là tác phẩm viết về tình cảnh khốn quẫn, cùng đường của vợ chồng chị
Dậu.
(d) Mặc dù anh hi sinh, nhưng cái chết của anh đã thể hiện nổi bật tinh thần chiến đấu hiên
ngang, bất khuất trước kẻ thù.
Cần phân biệt lỗi kết hợp trùng lặp với hiện tượng lặp từ, ngữ một cách có ý thức, nhằm thể hiện
nổi bật nội dung muốn biểu đạt.
So sánh :
(a) Chị tuyệt đối trung thành với đường lối, chính sách của Ðảng, tuyệt đối trung thành với lí
tưởng cách mạng mà mình đã đeo đuổi(BVHS).
(b) Có nhiều nhà thơ đã dùng thơ văn của mình làm vũ khí đấu tranh, tố cáo tội ác của giặc, kêu
gọi đoàn kết đấu tranh, tiêu biểu là Nguyễn Ðình Chiểu đã dùng thơ văn của mình như một vũ
khí đấu tranh sắc bén đánh thắng vào mặt kẻ thù (BVHS).
Trong câu (a) , tổ hợp tuyệt đối trung thành được lặp lại với mục đích nhấn mạnh lập trường kiên
định của nhân vật chị Út Tịch. Thực chất, đây chính là phép tu từ điệp ngữ, một trong những
biện pháp tu từ về mặt từ vựng - ngữ nghĩa. Còn trong câu (b), hiện tượng lặp lại các cụm từ
dùng thơ văn của mình, vũ khí đấu tranhchỉ làm cho câu văn nặng nề, lủng củng, tạo nên sự thừa
thãi, chớ không có giá trị gì về mặt nội dung biểu đạt.
3.3. So sánh khập khễnh :
So sánh khập khễnh là loại lỗi kết hợp, trong đó đối tượng được so sánh và đối tượng dùng để so
sánh không có dấu hiệu tương đồng hay dấu hiệu tương đồng không tiêu biểu.
Trên bình diện tu từ, so sánh là một biện pháp trau chuốt, gọt giũa từ ngữ, trong đó, người viết
đối chiếu hai hay nhiều đối tượng có một dấu hiệu tương đồng nào đó, nhằm làm nổi bật lên đặc
điểm của đối tượng được nói đến. So sánh tu từ nếu được vận dụng đúng, giữa đối tượng được so
sánh và đối tượng dùng để so sánh có dấu hiệu tương đồng, mang tính chất tiêu biểu, thì ngôn
ngữ trở nên sinh động, giàu sắc thái gợi tả, gợi cảm.
Ví dụ:
Chế độ phong kiến nanh ác đã cướp lại miếng mồi ngon của nó. Thúy Kiều sẽ như đóa hoa trên
ngọn sóng, ba chìm bảy nổi, phiêu dạt khôn cùng(NLPBCL, T.III ).
Nhưng nếu học sinh không nắm vững cách dùng biện pháp tu từ này thì dễ dẫn đến hiện tượng so
sánh khập khễnh, một kiểu lỗi kết hợp.
Ví dụ:
(a) Mẹ con chị Uït giống như những vì sao trên trời, sau cơn mưa, những vì sao ấy quần tụ lại
với nhau, sáng lấp lánh(BVHS).
(b) Sức mạnh của đoàn kết như một đàn trâu cày phăng phăng thửa ruộng(BVHS).
(c) Nếu như những thiên thần thoại, truyền thuyết giống như những lớp sóng cồn giữa đại dương
ầm ì vang dội, thì những câu ca dao, dân ca giống như cơn gió thoảng giữa trưa hè ru ngủ hồn
ta”(BVHS).
Trong câu (a), giữa mẹ con chị Uït, đối tượng được so sánh, và những vì sao trên trời, đối tượng
dùng để so sánh, không có điểm tương đồng nào cả. Biện pháp so sánh này không thể chấp nhận
được. Trong ví dụ (b), đối tượng dùng để so sánh quá thô vụng. Không thể dùng hình ảnh một
đàn trâu cày phăng phăng thửa ruộngđể ví von với sức mạnh của đoàn kết.Trong câu (c), học
sinh đã dùng phép so sánh hai lần. Thứ nhất là so sánh những thiên thần thoại, truyền thuyếtvới
những lớp sóng cồn giữa đại dương. Ở đây, khó mà xác định được dấu hiệu tương đồng giữa hai
đối tượng. Thứ hai là so sánh những câu ca daovới cơn gió thoảng giữa trưa hè. Ðọc thoáng qua,
tưởng chừng như có thể chấp nhận được. Nhưng cân nhắc kĩ, chúng ta thấy cách so sánh này vẫn
khập khễnh. Bởi vì, nội dung ca dao, dân ca không chỉ là nhẹ nhàng, mát mẻ như cơn gió thoảng
giữa trưa hè.
Lỗi so sánh khập khễnh xuất hiện tương đối ít trong bài viết của học sinh, ít nhất so với các loại
lỗi dùng từ khác.
Nguyên nhân dẫn đến lỗi so sánh là do, một mặt suy nghĩ của học sinh non nớt, vụng về ; mặt
khác, học sinh lại muốn trau chuốt, đẽo gọt chữ nghĩa, nhưng không nắm vững biện pháp tu từ
này.
Ðối với lỗi so sánh khập khễnh, chỉ có thể sửa chữa bằng cách loại bỏ đối tượng dùng để so sánh,
xác định lại nội dung học sinh muốn biểu đạt, trên cơ sở đó, vận dụng các phương tiện từ vựng,
cú pháp tổ chức lại câu sao cho phù hợp với chuẩn mực ngữ pháp.
Ba ví dụ vừa dẫn có thể sửa chữa như sau :
(a) Sau mỗi trận đánh, mẹ con chị Út lại sum họp, quây quần bên nhau, trông thật đầm ấm, cảm
động.
(b) Tinh thần đoàn kết có thể tạo nên sức mạnh dời non lấp biển.
(c) Nếu thần thoại, truyền thuyết thiên về mặt phản ánh những vấn đề trọng đại, lớn lao của lịch
sử, xã hội, thì ca dao, dân ca có xu hướng thể hiện đời sống tâm tư, tình cảm, phong tục, tập
quán muôn màu muôn vẻ của nhân dân.
13 trang
05/04/2022
5400
Bạn đang xem tài liệu "Rèn luyện kỹ năng dùng từ", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- ren_luyen_ky_nang_dung_tu.docx
