Giáo trình mô đun Điện tử bản - Ngành/nghề: Điện công nghiệp

UỶ BAN NHÂN DÂN TỈNH LÀO CAI

TRƯỜNG CAO ĐẲNG LÀO CAI

GIÁO TRÌNH

MÔ ĐUN: ĐIỆN TỬ BẢN

NGÀNH/NGHỀ: ĐIỆN CÔNG NGHIỆP

( Áp dụng cho Trình độ Cao đẳng)

LƯU HÀNH NỘI BỘ

NĂM 2017

1

LỜI GIỚI THIỆU

Hiện nay, các trang thiết bị điện tử đang trở thành một thành phần quan

trọng trong cuộc sống hiện đại. Nhắc tới điện tử, người ta có thể hình dung tới

những trang thiết bị thiết yếu của cuộc sống hàng ngày như tivi, quạt điện, ...cho

đến các sản phẩm có hàm lượng chất xám cao trong đó như các hệ thống máy vi

tính, các hệ thống vệ tinh, các thiết bị điều khiển từ xa... Có thể nói, điện tử đã

dần chiếm lĩnh gần như toàn bộ các lĩnh vực của cuộc sống. Tuy nhiên có một

điều cơ bản mà tất cả các trang thiết bị điện tử đều dựa trên sự phát triển từ

những linh kiện cơ bản nhất như điện trở, tụ điện, cuộn cảm, dode đến các

transitor... Đó chính là nền tảng phát triển của các linh kiện điện tử hiện nay

cũng như các trang thiết bị hiện đại. Bài giảng gồm 4 bài:

Bài 1: Các khái niệm cơ bản.

Bài 2: Linh kiện thụ động

Bài 3: Linh kiện bán dẫn

Bài 4: Các mạch ứng dụng dùng transistor

Mỗi bài sẽ đề cập tới các nội dung cơ bản nhất của điện tử. Nó sẽ thực sự

hữu ích cho sinh viên có thể hiểu và sử dụng các linh kiện này một cách thuần

thục trong những ngày đầu bỡ ngỡ làm quen với lĩnh vực điện tử.

Trong quá trình biên soạn chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót. Vì

vậy tôi rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của đồng nghiệp và các độc giả.

Xin chân thà

nh cảm ơn

Lào Cai, ngày …..tháng …..năm……

Tham gia biên soạn

Chủ biên: Phạm Thị Huê

2

MỤC LỤC

Trang

2

3,4

7

Lời giới thiệu

Mục lục

Bài 1: Các khái niệm cơ bản

1

2

Vật dẫn điện và cách điện

7

1.1

1.2

Vật dẫn điện và cách điện

7

Điện trở cách điện của linh kiện và mạch điện tử

Các hạt mang điện và dòng điện trong các môi trường

Dòng điện trong kim loại

9

12

13

14

15

16

20

23

29

32

36

41

42

44

46

48

2.1

2.2

2.3

2.4

Dòng điện trong chất lỏng, chất điện phân

Dòng điện trong chân không

Dòng điện trong chất bán dẫn

Bài 2: Linh kiện thụ động

1

2

3

Điện trở

1.1

1.2

1.3

Ký hiệu, phân loại, cấu tạo

Cách đọc, đo và cách mắc điện trở

Các linh kiện khác cùng nhóm và ứng dụng.

Tụ điện.

2.1

2.2

2.3

Ký hiệu, phân loại, cấu tạo

Cách đọc, đo và cách mắc tụ điện

Các linh kiện khác cùng nhóm và ứng dụng

Cuộn cảm

3.1

3.2

Ký hiệu, phân loại, cấu tạo

Cách đo và cách mắc cuộn cảm

Bài 3: Linh kiện bán dẫn

Khái niệm chất bán dẫn

1

2

1.1

1.2

1.3

Chất bán dẫn thuần

Chất bán dẫn loại P

Chất bán dẫn loại N

Tiếp giáp P-N; diode tiếp mặt

48

49

2.1

2.2

Tiếp giáp P-N

Diode tiếp mặt

49

50

3

Cấu tạo, phân loại và các ứng dụng cơ bản của diode

51

53

61

70

77

78

83

89

91

93

95

96

98

99

100

105

3.1

3.2

3.3

Diode nắn điện

Diode tách sóng

Diode zener

Tranzitor

4

5

4.1

4.2

Tranzito lưỡng nối BJT

Tranzito trường

Diac - SCR - Triac

Diac

5.1

5.2

5.3

SCR

Triac

Bài 4: Các mạch ứng dụng dùng transistor

Mạch dao động

1

1.1

1.2

1.3

1.4

Dao động đa hài

Dao động đa hài đơn ổn

Dao động dịch pha

Dao động thạch anh

Mạch ổn áp thông số

Mạch ổn áp dùng diode zener

Mạch ổn áp nối tiếp

Mạch ổn áp song song

Mạch khuếch đại

2

3

2.1

2.2

2.3

3.1

3.2

3.3

Khái niệm khuếch đại

Mạch khuếch đại đơn

Mạch khuếch đại phức hợp

4

NỘI DUNG CHI TIẾT CỦA CỦA TÀI LIỆU GIẢNG DẠY/

TẬP BÀI GIẢNG MÔ ĐUN ĐIỆN TỬ CƠ BẢN

Bài 1 CÁC KHÁI NIỆM CƠ BẢN

Giới thiệu:

Nền tảng cơ sở của hệ thống điện tử nói chung và điện tử cơ bản nói riêng

xoay quanh vấn đề dẫn điện, cách điện của vật chất gọi là vật liệu điện. Do đó

hiểu được bản chất của các linh kiện điện tử, vấn đề dẫn điện và cách điện của

vật liệu, linh kiện là một nội dung không thể thiếu được trong kiến thức của

người học điện tử.

Mục tiêu:

- Xác định tính dẫn điện trên mạch điện, linh kiện phù hợp theo yêu cầu

kỹ thuật.

- Phát biểu tính chất, điều kiện làm việc của dòng điện trên các linh kiện

điện tử khác nhau theo nội dung đã học.

- Tính toán điện trở, dòng điện, điện áp trên các mạch điện một chiều theo

điều kiện cho trước.

Nội dung chính:

- Vật dẫn điện và cách điện

- Các hạt mang điện và dòng điện trong các môi trường.

HOẠT ĐỘNG 1: Kiến thức cần thiết để thực hiện công việc

1. Vật dẫn điện và cách điện

1.1. Vật dẫn điện và cách điện

1.1.1. Vật dẫn điện

1.1.1.1. Khái niệm

Chất dẫn điện là một chất mà ở đó các electron dễ dàng di chuyển từ

nguyên tử này sang nguyên tử khác.

Electron di chuyển trong chất dẫn điện không theo một dòng đều đặn mà di

chuyển từ nguyên tử này sang nguyên tử khác kế cận. Số lượng electron di

5

chuyển là một số cực lớn và chiều chuyển động của chúng ngược với chiều quy

ước của dòng điện.

1.1.1.2. Các tham số cơ bản của vật dẫn điện

- Điện trở suất

Điện trở suất của vật liệu dẫn điện được tính theo công thức:

S

  R.

l

Trong đó:

 : điện trở suất [Ωm, Ωmm]

R : trị số điện trở của dây dẫn [Ω]

S : tiết diện ngang của dây dẫn [m², mm²]

l : chiều dài dây dẫn [m, mm]

Điện trở suất của vật liệu dẫn điện nằm trong khoảng 0,016 Ωm (của Ag) đến

10 Ωm (hợp kim Fe, Cr, Al)

- Hệ số nhiệt của điện trở suất 

Là hệ số biểu thị sự thay đổi của điện trở suất khi nhiệt độ thay đổi 1⁰C

Khi nhiệt độ tăng thì điện trở suất cũng tăng theo quy luật:

Trong đó:

_T: điện trở suất tại nhiệt độ T [K]

₀: điện trở suất tại 0 [K]

 : hệ số nhiệt của điện trở suất [K^-1]

Nếu kim loại nguyên chất thì hệ số nhiệt là như nhau và bằng:  = 0,004 K^-1

- Hệ số dẫn nhiệt 

Là lượng nhiệt truyền qua một đơn vị diện tích trong một đơn vị thời gian

khi gradien nhiệt độ bằng một đơn vị.

Sự dẫn nhiệt là quá trình truyền nhiệt do sự chuyển động hỗn loạn của các

nguyên tử hay phân tử tạo nên.

Lượng nhiệt Q truyền qua bề mặt S trong thời gian t là:

T

Q  

.S.t

l

Trong đó:

λ : hệ số dẫn nhiệt [W/(m.K)]

∆T : lượng chênh lệch nhiệt độ ở hai điểm cách nhau ∆l

∆T/∆l : gradien nhiệt độ

6

S : diện tích bề mặt

t : thời gian

1.1.1.3. Phân loại và ứng dụng

Có 2 loại vật liệu dẫn điện là vật liệu dẫn điện có điện trở suất thấp và vật

liệu dẫn điện có điện trở suất cao.

- Vật liệu dẫn điện có điện trở suất thấp

Chất dẫn điện có điện trở suất thấp thường được dùng làm vật liệu dẫn điện.

Ví dụ Bạc, đồng, nhôm, thiếc.

- Chất dẫn điện có điện trở suất cao

Dùng để chế tạo các dụng cụ đo điện, điện trở, biến trở, dây mayxo và các

thiết bị nung nóng bằng điện.

1.1.2. Vật cách điện

1.1.2.1. Khái niệm

Chất cách điện (còn gọi là chất khử điện) là các chất ngăn không cho dòng

điện lưu thông.

Tuy nhiên, trên thực tế người ta có thể coi chất cách điện là các chất có điện

trở suất rất cao vào khoảng 10⁷10¹⁷Ωm ở nhiệt độ bình thường.

Trong kỹ thuật điện tử, chất cách điện được sử dụng là chất điện môi, dưới

đây ta chỉ xét tới chất điện môi

1.1.2.2. Các tham số cơ bản của chất điện môi

- Độ thẩm thấu tương đối  (hằng số điện môi)

Dưới tác dụng của điện trường các điện tử liên kết tiếp nhận năng lượng

điện và dịch khỏi vị trí cân bằng hình thành nên những lưỡng cực điện, người ta

gọi đó là hiện tượng phân cực của điện môi. Mức độ thay đổi điện dung của tụ

điện khi thay đổi chân không hay không khí giữa hai bản cực của nó bằng chất

điện môi sẽ biểu diễn độ phân cực của chất điện môi. Thông số này gọi là độ

thẩm thấu tương đối của chất điện môi, độ thẩm thấu điện hay hằng số điện môi

 được tính như sau:

Với Cd: điện dung của tụ khi sử dụng điện môi

C_o: điện dung của tụ khi sử dụng chân không hoặc không khí

: biểu thị khả năng phân cực của chất điện môi.

7

Chất điện môi dùng làm tụ điện cần có hằng số điện môi ε lớn còn chất điện môi

dùng làm chất cách điện cần ε nhỏ.  càng lớn thì khả năng tích luỹ năng lượng

điện của tụ càng lớn.

- Độ tổn hao điện môi P_a

Độ tổn hao điện môi được đặc trưng bằng trị số công toả ra trên một đơn vị

thể tích chất điện môi, gọi là suất tổn hao điện môi. Ngoài ra, để đặc trưng cho

khả năng toả nhiệt của chất điện môi khi đặt nó trong điện trường người ta sử

dụng tham số góc tổn hao điện môi.

- Độ bền về điện (E_đt)

Độ bền về điện của chất điện môi E_đtlà cường độ điện trường tương ứng với

điểm đánh thủng. Nghĩa là khi đặt vào điện môi một điện trường bằng điện áp

đánh thủng U_đtthì chất điện môi không còn khả năng cách điện.

U _đt

E_đt



[KV / mm ; KV / cm ]

d

với d là bề dày của chất điện môi bị đánh thủng.

Hiện tượng đánh thủng chất điện môi như trên gọi là hiện tượng đánh thủng

do điện. Tuy nhiên, việc này sẽ đi kèm với việc làm nóng chất điện môi và gây

phá huỷ thực sự chất điện môi. Ngoài ra, chất điện môi có thể bị đánh thủng do

quá trình điện hoá.

- Nhiệt độ chịu đựng

Là nhiệt độ cao nhất mà chất điện môi vẫn còn giữ được tính chất lý hóa

của nó.

- Dòng điện trong chất điện môi

Trong chất điện môi có 2 thành phần dòng là dòng điện dịch chuyển (hay

dòng cảm ứng) và dòng điện rò.

Dòng điện dịch chuyển I_C.Mxuất hiện khi chất điện môi nằm trong điện

trường của điện áp xoay chiều hay chỉ tồn tại ở thời điểm ngắt điện áp một

chiều.

Dòng điện rò I_ròlà dòng luôn tồn tại trong chất điện môi, nó được tạo ra do

điện tích tự do và điện tử phát xạ chuyển động dưới tác động của điện trường.

Nếu dòng rò lớn thì sẽ làm mất tính chất cách điện của chất điện môi. Dòng tổng

sẽ là: I = I_C.M+ I_rò

- Độ dẫn điện của chất điện môi

8

Điện trở của chất điện môi ở giữa hai bản cực khi ta đặt một điện áp một

chiều lên chúng. Điện trở cách điện được xác định theo trị số của dòng điện rò:

U

R_cđ

I 

I

CM



∑ I_CM: tổng các thành phần dòng điện phân cực

Để đánh giá độ dẫn điện của chất điện môi người ta dùng tham số điện trở suất

khối  và điện trở bề mặt _s

S

  R (.m)

d

: điện trở trong một thể tích điện môi

R: điện trở của khối điện môi

S: diện tích của bản cực

d: bề dày của khối điện môi

1.2. Điện trở cách điện của linh kiện và mạch điện tử:

+ Điện trở cách điện của linh kiện là điện áp lớn nhất cho phép đặt trên linh

kiện mà linh kiện không bị đánh thủng.

Các linh kiện có giá trị điện áp ghi trên thân linh kiện kèm theo các đại

lượng đặc trưng.

Ví dụ tụ điện được ghi trên thân với ký hiệu 47/25v, có nghĩa là:

Giá trị là 47 và điện áp lớn nhất có thể chịu đựng được không quá 25v.

Các linh kiện không ghi giá trị điện áp trên thân thường có tác dụng cho

dòng điện một chiều (DC) và xoay chiều (AC) đi qua nên điện áp đánh thủng có

tương quan với dòng điện nên thường được ghi bằng công suất.

Ví dụ: Điện trở được ghi trên thân như sau: 100/ 2W Có nghĩa giá trị là

100 và công suất chịu đựng trên điện trở là 2W, chính là tỷ số giữa điện áp đặt

lên hai đầu điện trở và dòng điện đi qua nó (U/I). U càng lớn thì I càng nhỏ và

ngược lại.

Các linh kiện bán dẫn do các thông số kỹ thuật rất nhiều và kích thước lại

nhỏ nên các thông số kỹ thuật được ghi trong bảng tra mà không ghi trên thân

nên muốn xác định điện trở cách điện cần phải tra bảng.

Điện trở cách điện của mạch điện là điện áp lớn nhất cho phép giữa hai

mạch dẫn đặt gần nhau mà không xảy ra hiện tượng phóng điện, hay dẫn điện.

Trong thực tế khi thiết kế mạch điện có điện áp càng cao thì khoảng cách giữa

9

các mạch điện càng lớn. Trong sửa chữa thường không quan tâm đến yếu tố này

tuy nhiên khi mạch điện bị ẩm ướt, bị bụi ẩm... thì cần quan tâm đến yếu tố này

để tránh tình trạng mạch bị dẫn điện do yếu tố môi trường.

2. Các hạt mang điện và dòng điện trong các môi trường.

Hạt mang điện là phần tử cơ bản nhỏ nhất của vật chất mà có mang điện gọi

là điện tích, nói cách khác đó là các hạt cơ sở của vật chất mà có tác dụng với

các lực điện trường, từ trường.

Trong kỹ thuật tuỳ vào môi trường mà tồn tại các loại hạt mang điện khác

nhau, chúng bao gồm các loại hạt mang điện chính sau:

+ Electron (e) Là các điện tích nằm ở lớp vỏ của nguyên tử cấu tạo nên vật

chất, khi nằm ở lớp vỏ ngoài cùng lực liên kết giữa vỏ và hạt nhân yếu dễ bứt ra

khỏi nguyên tử để tạo thành các hạt mang điện ở trạng thái tự do dễ dàng di

chuyển trong môi trường.

+ Ion⁺Là các nguyên tử cấu tạo nên vật chất khi mất điện tử ở lớp ngoài

cùng chúng có xu hướng lấy thêm điện tử để trở về trạng thái trung hoà về điện

nên dễ dàng chịu tác dụng của lực điện, nếu ở trạng thái tự do thì dễ dàng di

chuyển trong môi trường.

+ Ion^-Là các nguyên tử cấu tạo nên vật chất khi thừa điện tử ở lớp ngoài

cùng chúng có xu hướng cho bớt điện tử để trở về trạng thái trung hoà về điện

nên dễ bị tác dụng của các lực điện, nếu ở trạng thái tự do thì chúng dễ dàng

chuyển động trong môi trường.

2.1. Dòng điện trong kim loại

a. Bản chất của dòng điện trong kim loại

+ Đối với các kim loại ở thể rắn, các ion kim loại được sắp xếp một cách đều

đặn theo một trật tự nhất định trong không gian tạo thành mạng tinh thể.

+ Các electron ở lớp ngoài cùng của nguyên tử kim loại dễ mất liên kết với

hạt nhân nguyên tử tạo thành e tự do trong kim loại, nguyên tử trong mạng tinh

thể trở thành các ion dương. Các e tự do chuyển động xung quanh các ion dương

(nằm tại các nút mạng).

+ Ở nhiệt độ bình thường vật thể kim loại trung hoà về điện, các ion dương

chuyển động quanh vị trí cân bằng của chúng còn các e tự do chuyển động tự do

10

trong khoảng không gian giữa các ion trong vật thể lim loại. Lượng e chuyển

động theo một chiều nào đó bằng lượng e chuyển động theo chiều ngược lại.

Hay trong kim loại không có dòng điện.

+ Khi đặt vào hai đầu vật kim loại một hiệu điện thế. Các e chịu tác dụng của

lực điện trường nên ngoài chuyển động tự do chúng còn chuyển động theo một

chiều nhất định (ngược với chiều điện trường ngoài). Làm xuất hiện sự chuyển

dời có hướng của các hạt mang điện hay xuất hiện dòng điện.

Vậy dòng điện trong kim loại là dòng chuyển dời có hướng của các e tự do.

b. Nguyên nhân gây ra điện trở dây dẫn kim loại và hiện tượng toả nhiệt

của dây dẫn kim loại.

+ Trong khi di chuyển có hướng các e tự do luôn bị ngăn cản do va chạm với

các ion kim loại. Hay nguyên nhân gây ra điện trở chính là sự va chạm của các e

tự do với các ion dương của mạng tinh thể kim loại.

+ Giữa hai va chạm kế tiếp các e chuyển động có gia tốc dưới tác dụng của

lực điện trường và thu được một năng lượng xác định. Năng lượng này được

truyền một phần (hay hoàn toàn) cho các ion kim loại khi va chạm và biến thành

năng lượng dao động của các ion quanh vị trí cân bằng cảu chúng, tức là biến

thành nhiệt. Vì vậy khi có dòng điện chạy qua dây dẫn kim loại nóng lên.

+ Các kim loại khác nhau có cấu trúc mạng tinh thể khác nhau và mật độ e tự

do khác nhau. Do đó tác dụng ngăn cản chuyển động có hưởng của các e tự do

trong mỗi kim loại là khác nhau. Chính vì thế mà kim loại khác nhau có điện trở

suất khác nhau.

+ Điện trở của dây dẫn phụ thuộc vào nhiệt độ. Khi nhiệt độ tăng, các ion

kim loại nằm tại các nút mạng dao động mạnh hơn, vận tốc trung bình của

chuyển động nhiệt của các e cũng tăng. Các e càng va chạm nhiều hơn với các e

kim loại. Làm điện trở của dây dẫn tăng lên.

2.2. Dòng điện trong chất lỏng, chất điện phân

a. Hiện trượng điện phân

Hình 1.1

11

+ Nhúng hai điện cực bằng than chì vào một bình thuỷ tinh đựng nước cất

rồi mắc qua một miliampe kế vào một nguồn điện như hình 1.1, thấy miliampe

kế chỉ số 0. Vậy nước cất là chất điện môi.

+ Hoà vào nước cất đó ít muối ăn NaCl, hoặc bất kỳ một loại muối, axit hay

bazo nào khác thì thấy miliampe kế chỉ một giá trị nào đấy. Vậy dung dịch của

các muối, axit hay bazơ đó dẫn điện.

+ Thêm nữa khi làm thí nghiệm với dung dịch đồng sufat (CuS0₄) ta thấy sau

một khoảng thời gian có một lớp đồng mỏng bám vào cực âm. Hiện tượng trên

gọi là hiện tượng điện phân.

Các dung dịch muối, axit hay bazo gọi là dung dịch điện phân.

b. Bản chất của dòng điện trong chất điện phân.

+ Khi các muối, axit hay bazơ được hoà tan vào nước, chúng dễ dàng tách ra

thành các ion trái dấu. Chẳng hạn NaCl tách thành ion Na⁺và Cl^-riêng rẽ. Sau

đó các ion trái dấu có thể va chạm với nhau trong quá trình chuyển động nhiệt

hỗn loạn và lại kết hợp với nhau thành phân tử trung hoà.

+ Khi không có điện trường ngoài, các ion chuyển động nhiệt hỗn loạn.

Lượng ion di chuyển theo chiều này bằng lượng ion di chuyển theo chiều ngược

lại, dòng tổng bị triệt tiêu nên dòng qua dung dịch điện phân bằng 0.

+ Khi đặt một hiệu điện thế vào hai điện cực. Trong bình điện phân có một

điện trường, các ion chịu tác dụng của lực điện trường nên ngoài chuyển động

nhiệt hỗn loạn chúng còn dịch chuyển theo phương của điện trường. Các ion

dương dịch chuyển theo chiều của điện trường về cực âm (còn gọi Catot), các

ion âm dịch chuyển ngược chiều điện trường về cực dương (còn gọi là anot).

chuyển động có hướng của các ion tạo nên dòng điện trong bình điện phân.

Vậy dòng điện trong chất điện phân là dòng chuyển dời có hướng của các

ion dương cùng chiều điện trường và các ion âm ngược chiều với chiều điện

trường.

2.3. Dòng điện trong chân không

a. Bản chất dòng điện trong chân không

Chân không lý tưởng là môi trường trong đó không có một phân tử khí nào.

Trong thực tế, nếu ta giảm áp suất trong ống đến một mức độ nào đó mà phân tử

khí có thể di chuyển từ thành này sang thành kia của ống mà không va chạm với

các phân tử khác thì nói rằng trong ống là chân không.

* Thí nghiệm (hình 1.2a)

12

Lấy ống thuỷ tinh đã hút hết chân không có hai điện cực: Anot và Katot.

Đặt một hiệu điện thế giữa hai cực sao cho Anot

nối với cực dương, Katot nối với cực âm của

nguồn điện E. Thấy kim điện kế chỉ số 0. Chứng

tỏ không có dòng điện chạy qua chân không hay

chân không không dẫn điện.

Hình 1.2a

Đốt nóng cực K bằng nguồn điện E1, thấy kim

điện kế bị lệch, chứng tỏ có dòng điện chạy qua

chân không. (Hình 1.2b)

Như vậy dòng điện qua chân không (nếu có)

Hình 1.2b

chỉ theo một chiều từ anot sang katot.

* Kết luận bản chất dòng điện trong chân không.

Chỉ khi Katot được nung nóng và Anot nối với cực dương, Katot nối với cực

âm của nguồn điện thì electron bứt ra khỏi K chịu lực hút của điện trường ngoài

nên dịch chuyển về anot, trong mạch xuất hiện dòng điện có chiều từ anot sang

katot.

Vậy dòng điện trong chân không là dòng chuyển dời có hướng của các e

bị bứt ra khỏi katot bị nung nóng và theo một chiều nhất định (từ anot sang

katot).

b. Ứng dụng của dòng điện trong chân không.

+ Làm đèn điện tử hai cực ( diode điện tử)

+ Làm ống phóng tia điện tử.

2.4. Dòng điện trong chất bán dẫn

a. Sự dẫn điện của chất bán dẫn tinh khiết

Chất bán dẫn là những chất có điện trở suất lớn hơn kim loại nhưng nhỏ

hơn của điện môi. Ở nhiệt độ thấp chất bán dẫn có tính chất cách điện như điện

môi, còn ở nhiệt độ cao thì lại dẫn điện tốt.

Xét tinh thể bán dẫn điển hình Gemani (Ge). Ge là nguyên tố có hoá trị 4

nên có 4 e ở lớp ngoài cùng liên kết kém với hạt nhân. Khi hợp thành mạng tinh

thể, mỗi nguyên tử Ge liên cộng hoá trị với 4 nguyên tử gần nó nhất (hình 1.3)

+ Ở nhiệt độ bình thường liên kết

trên rất bền vững nên không có hạt

mang điện tự do nên tinh thể Ge không

13

dẫn điện.

+ Ở nhiệt độ tương đối cao, các

nguyên tử Ge dao động mạnh làm cho

Hình 1.3: Cấu trúc mạnh tinh thể Gemani

một số liên kết trong mạng bị phá vỡ, do đó một số e bị giải phóng trở thành e tự

do. Nhiệt độ càng cao thì số liên kết bị phá vỡ càng nhiều nên số e tự do càng

tăng lên. Khi một e bị giải phóng khỏi liên kết thì trong tinh thể xuất hiện chỗ

trống thiếu e liên kết nên gọi là lỗ trống. So với liên kết bình thường lỗ trống

thiếu một điện tích âm nên lỗ trống mang điện tích dương.

+ Hơn nữa lỗ trống trong mạng tinh thể không phải là cố định vì có thể 1 e từ

một liên kết nào đó gần đấy di chuyển đến vị trí lỗ trống, lấp đầy lỗ trống đó. Lỗ

trống bên cạnh lại mất một e nên ở đó lại xuất hiện lỗ trống. Quá trình cứ như

thế và kết quả lỗ trống trong mạng tinh thể có thể di chuyển từ chỗ này đến chỗ

khác giống như một điện tích dương.

+ Như vậy ở nhiệt độ tương đối cao trong tinh thể xuất hiện đồng thời hai loại

hạt mang điện tự do: electron và lỗ trống.

+ Khi không có điện trường ngoài đặt vào tinh thể bán dẫn, e và lỗ trống

chuyển động nhiệt hỗn loạn, không có chiều ưu tiên, trong bán dẫn không có

dòng điện.

+ Khi có điện trường ngoài, dưới tác dụng của lực điện trường các e dịch

chuyển về cực dương, lỗ trống dịch chuyển về cực âm của điện trường ngoài.

Hay trong chất bán dẫn xuất hiện dòng điện.

Vậy dòng điện trong chất bán dẫn thuần là dòng chuyển dời có hướng

đồng thời của e và lỗ trống dưới tác dụng của điện trường ngoài.

b. Sự dẫn điện của chất bán dẫn tạp chất

+ Chất bán dẫn loại âm (loại N)

Pha thêm vào tinh thể Si một lượng rất ít các nguyên tử photpho (P).

Nguyên tử P có 5 e hoá trị nên nó dùng 4 e vào liên kết cộng hoá trị với 4

nguyên tử Si ở xung quanh (hình 1.4). Nguyên tử thứ 5 của P liên kết yếu với

trong mạng tinh thể nên dễ dàng tách ra khỏi nguyên tử để trở thành e tự do.

Như vậy tạp chất thêm vào đã làm cho số e tự do trong bán dẫn tăng lên nhiều,

làm tăng khả năng dẫn điện của bán dẫn tạp chất so vời bán dẫn thuần.

14

Hình 1.4: Chất bán dẫn N

Do lượng Photpho thêm vào càng nhiều thì số e tự do càng tăng trong khi số

lỗ trống không tăng nên trong chất bán dẫn loại N, hạt mang điện chủ yếu là

electron, lỗ trống là hạt mang điện thiểu số.

+ Chất bán dẫn loại dương (loại P)

Nếu pha thêm vào chất bán dẫn thuần Si một lượng nguyên tử Bo (B) hoặc

Indi (In). Do B hoặc In có 3 e hoá trị nên trong tinh thể Si nó thiếu 1 e để tạo

thành 4 mối liên kết cộng hoá trị với 4 nguyên tử Si gần nhất (hình 1.5). Mối liên

kết còn thiếu này dễ dàng nhận 1 e ở một liên kết đầy đủ gần đó và như vậy tạo

nên một lỗ trống.

Hình 1.5: Chất bán dẫn N

Như vậy tạp chất B hoặc In làm cho lượng lỗ trống tăng lên nhiều trong khi

lượng e không tăng. Mặt khác lỗ trống mang điện tích dương nên gọi chất bán

dẫn có pha tạp chất này là chất bán dẫn loại dương.

Vậy trong chất bán dẫn loại dương hạt mang điện đa số là lỗ trống, electron là

hạt mang điện thiểu số.

Câu hỏi 1: Thế nào là vật dẫn điện, vật cách điện?

Câu hỏi 2: Dòng điện trong chất điện phân là dòng của loại hạt mang

điện nào?

Câu hỏi 3: Dòng điện trong chất khí là dòng của loại hạt mang điện nào?

Câu hỏi 4: Dòng điện trong kim loại là dòng của loại hạt mang điện nào?

15

HOẠT ĐỘNG 2: Các bước và cách thức thực hiện công việc

1. Nội dung:

- Phân biệt chất dẫn điện cách điện, dẫn điện.

- Nghiên cứu các đặc tính của vật liệu trong các điều kiện khác nhau.

- Phân biệt dòng điện trong các môi trường

2. Hình thức tổ chức: Tổ chức theo nhóm nhỏ từ 2 – 4 học sinh dưới sự hướng

dẫn của giáo viên.

3. Dụng cụ:

a. Máy đo VOM.

b. Bộ nguồn biến đổi có các mức điện áp khác nhau.

c. Bộ dụng cụ cầm tay nghề điện tử.

d. Các vật liệu dẫn điện và cách điện khác nhau.

HOẠT ĐỘNG III: Bài tập thực hành của học sinh sinh viên

1. Phân biệt chất cách điện và dẫn điện:

Cho quan sát các vật liệu khác nhau hiện có trong phòng chuyên môn.

? Cho biết chất nào dẫn điện, chất nào cách điện bằng cảm nhận khách

quan, trình bày lí do.

? Dùng máy đo VOM để xác định vật cách điện, dẫn điện trong điều kiện

bình thường.

2. Nghiên cứu đặc tính dẫn điện và cách điện trong các điều kiện khác

nhau:

Trình bày cách mắc mạch đo dòng, mắc vật liệu cần nghiên cứu nối tiếp

trên mạch. Đặt lên mạch các điện áp khác nhau nếu xuất hiện dòng điện qua

mạch có nghĩa vật dẫn điện, nếu không xuất hiện dòng điện có nghĩa vật không

dẫn điện.

HOẠT ĐỘNG IV: Đánh giá kết quả học tập

Lần luyện

tập

Thời gian

định mức

Thời gian HS

luyện tập

Nhận xét của giáo

Yêu cầu

viên

- Đo

- Khảo sát

10 phút - Đo

Lần 1

Lần 2

12 phút

16

- Khảo sát

- Đo

- Khảo sát

Lần 3

7 phút

HOẠT ĐỘNG V: Ghi nhớ

- Khái niệm vật liệu dẫn điện, vật liệu cách điện.

- Bản chất dòng điện trong các môi trường.

17

Bài 2: LINH KIỆN THỤ ĐỘNG

Giới thiệu:

Các mạch điện tử được tạo nên từ sự kết nối các linh kiện điện tử với nhau

bao gồm hai loại linh kiện chính là linh kiện thụ động và linh kiện tích cực. Vậy

các linh kiện thụ động thường gặp là những linh kiện nào chúng ta cùng nhau

tìm hiểu bài 2.

Mục tiêu:

+ Phân biệt điện trở, tụ điện, cuộn cảm với các linh kiện khác theo các đặc

tính của linh kiện.

+ Đọc được trị số điện trở, tụ điện, cuộn cảm theo qui ước quốc tế.

+ Đo kiểm tra chất lượng điện trở, tụ điện, cuộn cảm theo giá trị của linh

kiện.

+ Thay thế / thay tương đương điện trở, tụ điện, cuộn cảm theo yêu cầu kĩ

thuật của mạch điện.

Nội dung chính:

+ Điện trở

+ Tụ điện

+ Cuộn cảm

HOẠT ĐỘNG 1: Kiến thức cần thiết để thực hiện công việc

1. Điện trở

1.1. Ký hiệu, phân loại, cấu tạo

Có nhiều cách phân loại điện trở. Thông thường người ta chia thành 2 loại

là điện trở có trị số cố định và điện trở có trị số biến đổi (biến trở).

1.1.1. Điện trở có giá trị cố định

Ký hiệu

Điện trở loại này bao gồm điện trở màng than, điện trở màng kim loại, điện

trở dán, điện trở công suất…

18

Điện trở màng than được chế tạo bằng cách cho khí than ngưng đọng thành

màng dày 0,04  10mm theo rãnh xoắn trên lõi sứ trong môi trường chân không.

Muốn có trị số lớn lớp màng than phải mỏng, dài và tiết diện ngưng phải nhỏ.

Điện trở màng than có thể chế tạo với trị số danh định từ 10 đến 10M,

công suất danh định từ 0,05W đến 5W, cá biệt có thể chế tạo đến 25W, 50W

hoặc 100W, độ ổn định nhiệt khá tốt nên có thể sử dụng ở vùng tần số cao.

Điện trở màng than thường được mã hóa bởi mã vạch màu để đọc trị số của

nó và có hình dạng như sau:

Tùy theo công suất mà điện trở có kích thước lớn hay nhỏ, nếu công suất

nhỏ thì kích thước nhỏ và ngược lại.

Điện trở dán có kích thước rất nhỏ và trị số rất chính xác thường được mã

hóa bởi mã thập phân.

Điện trở công suất do chịu được công suất cao nên có kích thước khá lớn,

giá trị điện trở và công suất chịu đựng được ghi sẵn trên thân của nó.

Ngoài ra còn một loại điện trở cố định mà bên trong chứa nhiều điện trở

cùng một trị số còn được gọi là điện trở thanh (hình 2.3).

Hình 2.3: Cấu trúc của điện trở thanh

1.1.2. Điện trở có trị số thay đổi (biến trở)

Là loại điện trở mà có trị số thay đổi được khi điều chỉnh dựa vào kích

thước mà người ta có tên gọi là chiết áp hoặc bán chuẩn.

* Chiết áp: Là loại biến trở có hình dạng và kích thước lớn với núm xoay

được đưa ra mặt máy cho mgười sử dụng điều chỉnh. Tất cả các triết áp đều có

thể điều chỉnh được mà không làm hỏng máy.

Trên thân chiết áp có ghi trị số ôm là trị số ôm của vành than và chiết áp

có 2 loại là loại Avà Loại B

19

+ Loại A là loại tuyến tính

+ Loại B là loại không tuyến tính

* Bán chuẩn: Là loại có hình dạng và kích thước nhỏ, được thiết kế sâu

trong máy chỉ dùng cho thợ và công nhân lắp ráp cân chỉnh máy khi xuất

xưởng. Khi điều chỉnh bán chuẩn ta phải dùng tô vít bằng đồng hoạc bằng nhựa

để chống nhiễu đồng thời nắm rõ tác dụng điều chỉnh tránh chỉnh sai gây hỏng

máy. Trên thân bán chuẩn trị số điện trở của vành than thường được viết tắt theo

quy tắc 3 số với 2 số đầu là hai số thực, số thứ 3 là cấp số nhân.

Ví dụ: 103 = 10. 10³= 10K

Ký hiệu

Hình 2-4: Ký hiệu biến trở

a. Cấu tạo biến trở

b. Hình dạng thực tế

Hình 2-5: Cấu tạo và hình dạng thực tế biến trở

Biến trở có nhiều loại và được điều chỉnh bằng cách cầm trực tiếp vào nút

vặn để xoay như hình 2.5b. Ngoài ra còn có loại biến trở cúc áo như hình 2.6 và

điều chỉnh biến trở dạng này bằng tuôcnovit 2 cạnh hoặc 4 cạnh

Hình 2-6: Biến trở cúc áo

20