Tổ chức không gian định cư bền vững tại các làng ngư dân ven biển Nam Trung Bộ

Download

Tổ chức không gian định cư bền vững

tại các làng ngư dân ven biển Nam trung bộ

Organization of sustainable residence space in south central coastal area

Trần Văn Hiến

1. Giới thiệu

Tóm tắt

Vùng ven biển Nam Trung Bộ gồm 8 tỉnh thành theo thứ tự Bắc

– Nam: Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên,

Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận. Nằm ở vị trí nhô ra cực đông

của dãi bờ biển Việt Nam, nơi biển sâu, có dòng hải lưu chảy từ phía

Bắc qua rìa đảo Hải Nam (Trung Quốc) tạo nên thế mạnh của các

nguồn thủy sản và nghề đánh bắt cá. Vùng nội thủy của biển Nam

Trung Bộ tại vùng nghiên cứu (ba tỉnh: Bình Định, Phú Yên, Khánh

Hòa) được xác định bởi các điểm chuẩn trên đường cơ sở là: A6-A7-

A8-A9-A10. Tổng chiều dài đường bờ biển của ba tỉnh (thuộc địa bàn

nghiên cứu) là 705 km, trong đó độ dài bờ biển Bình Định: 134km;

Phú Yên: 186km; Khánh Hòa: 385km.

Theo tiến trình phát triển kinh tế xã hội, việc phát triển

không gian ven biển tại các làng ngư dân ben biển hiện nay

là một vấn đề thực tiễn. Để hình thành các không gian ven

biển đảm bảo tổ chức tốt và phù hợp với vùng biển Nam

Trung Bộ cần có những nghiên cứu về định cư và quy hoạch

phát triển bền vững; đảm bảo khả năng thích ứng với biến

đổi khí hậu – nước biển dâng. Giải pháp đề xuất nêu ra

dựa trên sự khai thác lợi thế về điều kiện tự nhiên, văn hóa

truyền thống, xã hội của địa phương đồng thời phù hợp với

hoạt động phát triển kinh tế ven biển hiện nay. Trong bài

viết này tác giả phân tích một số vấn đề cơ bản về giải pháp

tổ chức không gian chức năng: sản xuất, khu dân sinh, khu

sinh hoạt đời sống, cảnh quan và bảo vệ môi trường; đảm

bảo tích hợp phát triển giữa kinh tế, sinh kế ngư dân, xã

hội ven biển với cân bằng môi trường sinh thái.

Kinh tế biển với các ngành du lịch, công nghiệp biển, nghề khai

thác hải sản, khoáng sản,… đây là những ngành mũi nhọn đã và

đang có sự đóng góp rất quan trọng cho phát triển kinh tế xã hội vùng

ven biển Nam Trung Bộ.

Hiện nay các điểm định cư tại vùng đô thị và nông thôn ven biển,

với vị trí địa lý thuận lợi về giao thông đường bộ, đường hàng không,

đường sắt, đường thủy thật sự tạo nên rất nhiều tiềm năng để phát

triển kinh tế ven và xa bờ. Vị trí xây dựng các vùng đô thị và nông

thôn thường có điều kiện tự nhiên thuận lợi, có vịnh, vũng, bến bãi,

luồng lạch tốt để sản xuất, đi lại. Ngành khai thác biển vừa mang tính

truyền thống vừa gắn liền với công cuộc hiện đại hóa của dân cư ven

biển. Khai thác biển thường gắn với dịch vụ hậu cần như đóng sửa

tàu thuyền, sản xuất nước đá, ngư lưới cụ, các cơ sở công nghiệp –

chế biến thủy sản... Về văn hóa xã hội, điểm định cư ven biển thường

có những lễ hội riêng mang đậm bản sắc văn hoá dân gian, qua đó

tạo thêm sự đoàn kết trong cộng đồng dân cư biển.

Từ khóa: Quy hoạch, tổ chức không gian, định cư, ven biển, biến đổi

khí hậu

Abstract

According to the progress of socio-economic development, the

development of coastal space in the ﬁshing villages along the

sea is now a practical problem. In order to form a well-organized

and suitable coastal space in the South Central Coast, there is a

need for studies on Settlement and Sustainable Development

Planning; ensuring adaptability to Climate Change - Sea level rise.

The proposed solution is based on exploiting the advantages of

natural conditions, traditional culture, and society of the locality

at the same time suitable with the current coastal economic

development. In this article, the author analyzes some basic

issues about functional spatial organization solutions: production,

residential area, living area, landscape and environmental

protection; to ensure integration of development between

the economy, ﬁshermen's livelihoods, and coastal society with

balancing the ecological environment.

Tuy nhiên, cấu trúc không gian định cư tại làng ngư dân trong

vùng đô thị và nông thôn ven biển Nam Trung Bộ, đang trở nên quá

tải với nhu cầu phát triển kinh tế xã hội. Hầu hết các điểm định cư ven

biển đang đối mặt với sự phát triển thiếu bền vững đặc biệt là: diễn

biến phức tạp của thiên tai, biến đổi khí hậu (BĐKH) và nước biển

dâng (NBD) ảnh hưởng tiêu cực đến hoạt động sản xuất khai thác

biển, sức khỏe, tài sản và sinh mạng của người dân… gây tác động

lớn đến khả năng định cư bền vững của người dân.

2. Thực trạng định cư tại các làng ngư dân trong quá trình đô

thị hóa và biến đổi khí hậu vùng ven biển

Key words: handcrafted ceramics, friendly materials in modern

interior design, friendly environment

Ảnh hưởng rõ nét của quá trình đô thị hóa nhanh chóng: đưa đến

kết quả của những sự thay đổi, biến dạng cấu trúc định cư tại nhiều

vùng đô thị và nông thôn tới mức không còn nhận ra được và vượt

quá sức chịu tải của nó.

TS. Trần Văn Hiến

Xu hướng phát triển kinh tế biển: thường đi đôi với sự xuống

cấp về môi trường, tiêu tốn nhiều năng lượng; Việc san lấp ao hồ,

đầm vịnh biển ngày càng ảnh hưởng tới sinh thái và dẫn đến tình

trạng ngập lụt, hạn hán thường xuyên gây xuống cấp và ô nhiễm môi

trường. (Hình 1)

Khoa Kiến trúc,

Trường Đại học Xây dựng Miền Trung (MUCE)

ĐT: 0977388818

Email: tranvanhien@muce.edu.vn

Công tác phân vùng, quản lý: Các vùng biển, đầm, vịnh “sở hữu

chung” sẽ đối mặt với sự suy giảm nhanh chóng và cạn kiệt nguồn

lợi; Công tác quản lý các vùng biển này thường lỏng lẻo hoặc có

những vùng biển không thuộc phạm vi của bất cứ hoạt động quản lý

nào. Hình 1.

Ngày nhận bài: 21/01/2021

Ngày sửa bài: 26/01/2021

Ngày duyệt đăng: 10/02/2021

S¬ 40 - 2021

KHOA H“C & C«NG NGHª

Hꢀnh 1. Thực trạng không gian khá phức tạp một bến cảng cá tại vùng ven biển Nam Trung Bộ

a. Cụm làng ngư dân

cửa sông Tam Quan;

b. Cụm làng ngư dân

vùng cửa sông Ba

Liên;

c. Cụm làng ngư dân

vùng cửa sông Ngân

Phú

1. Làng ngư dân sinh kế

dịch vụ - tổng hợp;

2. Làng ngư dân sinh kế

NTTS;

3. Làng ngư dân sinh kế

khai thác và NTTS.

Hꢀnh 2. Thực trạng cấu trúc không gian định cư cụm làng ngư dân vùng cửa sông ven biển

Nhu cầu sử dụng không gian biển của các ngành theo lộ

trình theo không gian và thời gian: các quy hoạch và quản

lý chưa được cân nhắc đúng mức. Hầu hết các vùng biển

lựa chọn cho một vài hoạt động phát triển nhất định của con

người nhưng không cân nhắc các tác động của các hoạt

động này lên môi trường biển, giữa các ngành và các phần

khác nhau trong một vùng biển.

ngày càng diễn biến phức tạp tại các vùng ven biển, gây thiệt

hại lớn đến sản xuất và đời sống nhân dân. Các vấn đề về

BĐKH - NBD đã và đang đe dọa, ảnh hưởng, liên quan trực

tiếp đến các đô thị và nông thôn ven biển. Bão, lũ lụt: Mùa

mưa bão lũ và mưa lớn thưởng xảy ra trong vùng kéo dài

từ tháng 8 đến tháng 12 và ngày càng khốc liệt. Bão, lốc, lũ

quét, sạt lở đất,… đã gây nên những thiệt hại to lớn về người,

nhà cửa, mùa màng, cầu cống và đường xá. Những năm

gần đây, tình hình nước biển dâng và bờ biển bị xâm thực

xảy ra nhiều hơn, đe dọa các khu dân cư và cơ sở hạ tầng

Bên cạnh đó, địa bàn khu vực ven biển Nam Trung Bộ

là nơi thường xuyên phải gánh chịu nhiều thiên tai, gió bão,

lũ lụt, sóng lớn, triều cường,… Đồng thời, các tác động này

T„P CHŠ KHOA H“C KI¦N TR”C - XŸY D¼NG

Hꢀnh 3. Mô hꢀnh kết nối không gian định cư dựa trên các trục liên kết phát triển

dọc bờ biển; hiện tượng biển xâm thực bất thường, cuốn trôi

nhiều tài sản nhà cửa của người dân. Vùng ven biển vì thiên

tai bão lụt xảy ra thường xuyên và biến đổi khí hậu khó lường

nên phát triển kinh tế gặp phải nhiều khó khăn.

tăng quy mô, khả năng hoạt động và đảm bảo an toàn cho

các điểm định cư. Các vùng ven biển cần phải tổ chức môi

trường, cảnh quan, thiết lập hệ thống kỹ thuật mới đạt yêu

cầu không gian định cư cho vùng ven biển theo hướng phát

triển bền vững - thích ứng BĐKH – NBD. Đặc biệt là những

khu chức năng trong đô thị và vùng nông thôn ven biển cần

có quy mô đạt tiêu chuẩn nhằm phục vụ tốt nhất hoạt động

phát triển kinh tế biển.

Cấu trúc không gian chiến lược ven bờ và biển mang

nhiều tính phức hợp: vì thế không gian ven biển đang phổ

biến đã trở nên khó phù hợp, không hiệu quả với xã hội, cuộc

sống người dân hiện tại. Nhu cầu cấp bách là hệ thống tổ

chức không gian phải thích nghi để có thể đối mặt với những

thách thức của phát triển: Tạo ra những cấu trúc không gian

vững vàng, cung cấp không gian công cộng cần thiết, bổ

sung môi trường xây dựng cần thiết cho phát triển văn hóa -

xã hội của người dân.

3. Đề xuất các giải pháp tổ chức không gian định cư tại

làng ngư dân ven biển

* Một số khái niệm chung

- Vùng ven biển: được xác định là nơi đất liền và biển

tiếp giáp nhau, đây là hệ chuyển tiếp với biển. Vùng ven biển

được hiểu là dải đất liền ven biển và vùng nước chạy cặp

bờ biển, có chứa nhiều hệ tự nhiên cấp nhỏ hơn như: hệ

vùng cửa sông, đầm phá, vũng - vịnh, các bãi biển, đất ngập

triều, đất ngập nước và chịu sự ảnh hưởng rõ rệt của biển.

Không gian chuyển tiếp: nằm giữa lục địa và biển, luôn chịu

sự tương tác giữa lục địa và biển, hệ tự nhiên và hệ nhân

văn. Không gian giao thoa: là vùng không gian động được

hình thành do sự tương tác lẫn nhau giữa các không gian đất

liền, không gian chuyển tiếp, không gian biển. Ranh giới giữa

biển và đất liền gọi là đường bờ biển, tuy nhiên yếu tố này rất

khó xác định do sự thay đổi của thủy triều.

Hiện trạng cấu trúc không gian định cư tại cụm làng: phát

triển kiểu dạng kết hợp tuyến - thẳng và vòng cung bám theo

địa hình quanh vùng cửa sông, cửa biển tại các bến bãi gắn

với nuôi trồng, khai thác chế biến thủy sản ven - xa bờ (cả

vùng nước lợ). Phân khu chức năng: các làng mang tính hỗn

hợp vùng nội thủy và khơi xa, chức năng: thương mại, dịch

vụ, sản xuất chế biến; việc phân cấp chức năng chưa rõ nét

dẫn đến chồng chéo, tranh chấp khi phát triển. Kết nối giao

thông: chủ yếu dựa vào các đường giao thông bộ ven bờ,

giao thông thủy phát triển hạn chế. Thích ứng BĐKH: hiện

tại trong cấu trúc định cư cụm làng, vấn đề ứng phó BĐKH

mang tính rời rạc và bị động. (Hình 2)

- Tổ chức không gian ven biển: là một quá trình phân tích

và phân bổ các hoạt động của con người theo không gian và

thời gian ở các vùng biển nhất định để đạt các mục tiêu kinh

tế, xã hội - sinh thái và thường được cụ thể hóa dưới dạng

một quy định chính sách (theo B. Elhler và D. Fanny).

* Một số tồn tại trong tổ chức không gian định cư vùng

ven biển

Hiện tại, có nhiều sự tranh chấp giữa các không gian ở

khu vực ven biển Nam Trung Bộ gây ra nhiều khó khăn trong

phát triển, ứng phó thiên tai và bảo vệ môi trường; các khu

chức năng đa phần đều là dạng cục bộ, rời rạc kém bền

vững và ít khả năng thích ứng với BĐKH - NBD; Công tác tổ

chức không gian định cư tại vùng ven biển đã bộc lộ nhiều

yếu kém và thiếu bền vững; không ít khu dân dụng, dịch vụ,

công nghiệp sản xuất và các công trình được xây dựng ở

nơi không thích hợp, để rồi dẫn đến lãng phí kinh tế và tài

nguyên. Cần tái tổ chức không gian chức năng ven biển để

- Tổ chức không gian định cư bền vững tại các làng ngư

dân ven biển: là sự bố cục các không gian chức năng bao

gồm: khai thác tài nguyên biển, sinh hoạt cư trú, cảnh quan

công trình hạ tầng kỹ thuật và môi trường; đảm bảo tích hợp

phát triển giữa kinh tế biển, xã hội với cân bằng môi trường

sinh thái và có khả năng tự điều chỉnh, ứng phó, giảm thiểu,

cải thiện tốt những hậu quả có hại của thiên tai và BĐKH.

S¬ 40 - 2021

KHOA H“C & C«NG NGHª

* Quan điểm

- Kết nối giữa các không gian: Quan hệ giữa không gian

định cư trung tâm làng và không gian chuyển tiếp (cửa sông);

Quan hệ giữa không gian định cư trung tâm làng và không

gian biển được xem là hai hướng chủ đạo trong các hoạt

động phát triển. Không gian chuyển tiếp và không gian biển

là sự liên kết hổ trợ tích cực, tăng khả năng thích ứng biến

đổi khí hậu và phát triển bền vững cho các không gian định

cư tại Làng ngư dân vùng ven biển.

- Tổ chức không gian định cư tại Làng ngư dân theo

hướng phát triển bền vững và thích ứng với biến đổi khí hậu;

- Tổ chức không gian định cư Làng ngư dân được thực

hiện trong các nội dung: Định hướng phát triển không gian,

quy hoạch sử dụng đất, chuẩn bị kỹ thuật giao thông, năng

lượng, cấp thoát nước, xử lý chất thải… ;

- Tổ chức không gian định cư Làng ngư dân: Dựa trên

cơ sở tận dụng tối đa điều kiện tự nhiên, kết hợp với phong

tục tập quán, truyền thống xã hội của cộng đồng ngư dân

trong vùng;

- Kết nối đa dạng nguồn lợi: Cửa sông ven biển là nơi

mang lại nguồn kinh tế cho làng ngư dân, cung cấp khu vực

sản xuất, nuôi trồng - khai thác - chế biến thủy hải sản, bến

cảng, dịch vụ - giải trí, không gian xanh…

- Tích hợp các giải pháp thích ứng với biến đổi khí hậu;

- Kết nối biến đổi môi trường sống: Đây chính là vùng

không gian đệm – sinh thái tạo lập đa dạng sinh học, những

khu vực cân bằng, tái tạo, bảo vệ hệ sinh thái môi trường tự

nhiên.

- Phát triển dựa vào cộng đồng định cư: Cam kết đảm

bảo việc thừa nhận trách nhiệm lẫn nhau giữa các bên có

tham gia; Cung cấp, chia sẻ các thông tin, dịch vụ cho dự án

và cộng đồng.

- Đường bộ: Trục giao thông chính kết nối các trung tâm

đô thị, trục giao thông kết nối các khu dân cư, trục giao thông

kết nối các điểm dân cư.

* Các giải pháp cơ bản

- Tổ chức không gian tổng thể: Xây dựng các hệ trục phát

triển không gian liên kết thành một hệ thống:

- Đường thủy: Không gian bến cảng trung tâm dịch vụ

thương mại, không gian bến cảng du lịch, không gian bến

cảng hậu cần, công nghiệp, neo trú tàu thuyền tránh bão.

Trục kinh tế biển: Liên kết không gian định cư trung tâm

và không gian biển. Trục của ngành công nghiệp mới, nền

kinh tế carbon thấp và tăng trưởng xanh kết nối các khu vực

thương mại; cảng biển – cảng cá; hậu cần dịch vụ. Trục kết

nối: Liên kết không gian định cư trung tâm và không gian

chuyển tiếp. Trục cho ngành Công nghệ xanh, chế biến, sản

xuất; Nghiên cứu phát triển khoa học; Bảo tồn văn hóa biển.

Trục đổi mới: Liên kết không gian chuyển tiếp và không gian

biển. Trục cho không gian năng lượng mới và tái tạo; Khu

đóng – sửa tàu thuyền; Dịch vụ - du lịch - giải trí công viên

biển (Hình 3).

* Phân bố các không gian chức năng (Hình 5)

+ Không gian khu dân cư - thương mại dịch vụ;

+ Không gian nghiên cứu khoa học;

+ Không gian văn hóa (sông - biển);

+ Không gian du lịch - giải trí (ven sông - ven biển);

+ Không gian công nghệ xanh;

+ Không gian hậu cần nghề biển;

+ Không gian khoa học biển;

* Kết nối giữa không gian định cư tại Làng ngư dân vùng

ven biển (Hình 4)

+ Không gian công nghiệp biển.

- Thành phần không gian: theo hướng phát triển bền

vững bao gồm các không gian: Không gian định cư trung tâm

làng, không gian chuyển tiếp, không gian mặt nước.

- Định hướng phát triển không gian định cư: Các khu định

cư ven biển cần xây dựng không gian bảo tồn, phát triển đa

dạng sinh học trong vùng không gian chuyển tiếp. Dựa vào

Hꢀnh 4. Mô hꢀnh cấu trúc không gian định cư trên đất liꢁn, mꢂt nước tại làng ngư dân ven biển

T„P CHŠ KHOA H“C KI¦N TR”C - XŸY D¼NG

Hꢀnh 5. Mô hꢀnh sự phân bố các không gian chức năng trên đất liꢁn, mꢂt nước cụm làng

hệ sinh thái và công trình xây dựng để thích ứng với BĐKH

và nước biển dâng.

Thông qua định hướng tổ chức không gian định cư ở

các địa phương ven biển có thể lựa chọn mô hình, chuyển

đổi cấu trúc chức năng một số vùng đô thị và nông thôn cho

thích hợp; Tăng cường công tác quản lý thể chế, chính sách,

khoa học công nghệ, thông tin, dự báo cảnh báo và hoàn

thiện văn bản pháp luật để thực hiện tổ chức không gian định

cư của làng ngư dân vùng đô thị và nông thôn theo hướng

phát triển kinh tế, bảo vệ môi trường sinh thái, môi trường

xã hội; Huy động sự tham gia của cộng đồng, người dân để

phát huy hiệu quả nguồn lực đầu tư nhằm đảm bảo sự phát

triển bền vững, tăng cường khả năng thích ứng với sự thay

đổi môi trường của từng vùng, từng lĩnh vực.

- Năng lực thích ứng hiện tượng biến đổi khí hậu và nước

biển dâng: hệ sinh thái tại vùng ven biển rất nhạy cảm chúng

vừa gây nhiều tai biến khí hậu vừa lại đảm bảo sự cân bằng,

an toàn, tăng cường khả năng thích ứng, ứng phó với biến

đổi khí hậu cho không gian định cư vùng trung tâm làng.

4. Kết luận và kiến nghị

Xây dựng cấu trúc không gian định cư tại làng ngư dân

vùng ven biển Nam Trung Bộ theo hướng phát triển bền

vững - thích ứng với BĐKH được dựa trên phân tích các

thành phần không gian cơ bản cấu thành không gian ven

biển: Không gian định cư trung tâm, không gian chuyển tiếp

và không gian biển. Đồng thời, dựa trên mối liên hệ giữa

các không gian này hình thành nên các trục không gian phát

triển: Trục kinh tế biển, trục kết nối, trục đổi mới.

Để nghiên cứu này thực sự có thể triển khai áp dụng vào

thực tiễn cần thiết đầu tư hơn nữa trong công tác khảo sát

thực địa, thực tế phát triển kinh tế xã hội, đánh giá tác động

môi trường kết hợp với các chủ trương đầu tư phát triển của

từng địa phương./.

Để đáp ứng nhu cầu phát triển không gian định cư tại

làng ngư dân vùng ven biển Nam Trung Bộ cần: Tập trung

cho giải pháp thích ứng BĐKH dựa vào hệ sinh thái - bền

vững cho sinh kế ven biển; Phát triển Hạ tầng xã hội: Tổ

chức cách sống bền vững hơn với nhiều hình thức từ: Công

- nông - ngư nghiệp bền vững, kinh tế - sinh thái; Xây dựng

xanh, thực hành kiến trúc bền vững, sử dụng khoa học để

phát triển công nghệ, công nghệ xanh, năng lượng mới, bảo

tồn tài nguyên thiên nhiên. Tăng cường các cơ sở hạ tầng

kỹ thuật bền vững: Đê, kè chắn sóng, rừng phòng hộ chắn

cát bay, bến – cảng, hạ tầng hậu cần nghề biển, giao thông,

thông tin liên lạc, điện, nước, rác…

T¿i lièu tham khÀo

1. Trung tâm Bảo tồn Sinh vật biển và Phát triển Cộng đồng -

MCD (2012), Cẩm nang Quy hoạch không gian biển và vùng bờ

cấp địa phương, Hà Nội.

2. Bộ Tài nguyên và Môi trường (2016), “Kịch bản Biến đổi khí

hậu và nước biển dâng cho Việt Nam”.

3. Forest Trend, Katoomba, UNEP (2008), “Payments for

Ecosystem Services: Getting Started A Primer” .

S¬ 40 - 2021

5 trang yennguyen 20/04/2022 2940

Download

Bạn đang xem tài liệu "Tổ chức không gian định cư bền vững tại các làng ngư dân ven biển Nam Trung Bộ", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên

File đính kèm:

to_chuc_khong_gian_dinh_cu_ben_vung_tai_cac_lang_ngu_dan_ven.pdf