Thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo - Một số đánh giá và đề xuất chính sách
JSTPM Tập 7, Số 1, 2018
1
THÚC ĐẨY KHỞI NGHIỆP ĐỔI MỚI SÁNG TẠO
MỘT SỐ ĐÁNH GIÁ VÀ ĐỀ XUẤT CHÍNH SÁCH
Đặng Ngọc Dinh1
Trung tâm Nghiên cứu phát triển Hỗ trợ cộng đồng
Tóm tắt:
Sau phần trình bày những nội hàm cơ bản của khởi nghiệp đổi mới sáng tạo (ĐMST), hệ
sinh thái khởi nghiệp, những đặc thù của khởi nghiệp ĐMST, bài báo phân tích một số bài
học từ một số quốc gia về chính sách thúc đẩy khởi nghiệp ĐMST.
Nội dung chủ yếu của bài báo tập trung phân tích hiện trạng chính sách thúc đẩy khởi
nghiệp ĐMST của Việt Nam, về những bất cập và thách thức. Tiếp theo bài báo đề xuất
một số giải pháp nhằm thúc đẩy hoạt động khởi nghiệp ĐMST, đặc biệt, cần thiết xây dựng
một bộ tiêu chí đánh giá chính sách thúc đẩy khởi nghiệp ĐMST và suy nghĩ về một giải
pháp mang tính đột phá nhằm khai thác, kinh doanh nguồn trí tuệ tại các đại học.
Từ khóa: Chính sách; Khởi nghiệp; Đổi mới sáng tạo.
Mã số: 18041001
1. Khái niệm và đặc thù của khởi nghiệp đổi mới sáng tạo
1.1. Định nghĩa
1.1.1. Khởi nghiệp đổi mới sáng tạo
Cho đến nay, tồn tại nhiều định nghĩa về “khởi nghiệp” (tiếng Anh là
Startup). Để phân biệt “khởi nghiệp” với hoạt động “lập nghiệp thông
thường”, khái niệm khởi nghiệp được gắn với đặc thù là dựa trên sáng tạo,
vì vậy thường dùng khái niệm “khởi nghiệp ĐMST”.
Trong văn bản chính sách hiện nay ở Việt Nam, doanh nghiệp khởi nghiệp
ĐMST được mô tả là “loại hình doanh nghiệp có khả năng tăng trưởng
nhanh dựa trên khai thác tài sản trí tuệ, công nghệ, mô hình kinh doanh
mới”2. Theo các tài liệu học thuật quốc tế, Startup là doanh nghiệp hoặc
một tổ chức tạm thời, được thiết kế đꢀ tìm ra một mô hình hoạt động có thꢀ
1 Liên hệ tác giả: dang.dinh@gmail.com
2
Quyết định số 844/QĐ-TTg ngày 18/5/2016 phê duyệt Đề án “Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp ĐMST quốc gia
đến năm 2025”. Định nghĩa doanh nghiệp khởi nghiệp ĐMST trên đây là kế thừa khái niệm khởi nghiệp của các
loại hình “emerging high-growth companies”, “early-stage innovative companies”, “entrepreneurs” hay “startups”
trong các văn bản chính sách và các nghiên cứu trên thế giới.
2
Thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo…
lặp lại hoặc mở rộng nhanh chóng (Steve Blank, 2010). Ở Việt Nam,
thường dùng thuật ngữ “khởi nghiệp ĐMST” (Startup) để phân biệt với lập
nghiệp thông thường như mở quán phở hay cửa hàng bán quần áo3.
1.1.2. Hệ sinh thái khởi nghiệp
Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (Organization for Economic
Cooperation and Development-OECD), Hệ sinh thái khởi nghiệp là “tổng
hợp các mối liên kết chính thức và phi chính thức giữa: các chủ thể khởi
nghiệp (tiềm năng hoặc hiện tại); tổ chức khởi nghiệp (công ty, nhà đầu tư
mạo hiểm, nhà đầu tư thiên thần, hệ thống ngân hàng,…); và các cơ quan
liên quan (trường đại học, các cơ quan nhà nước, các quỹ đầu tư công,…)
và tiến trình khởi nghiệp (tỉ lệ thành lập doanh nghiệp, số lượng doanh
nghiệp có tỉ lệ tăng trưởng tốt, số lượng các nhà khởi nghiệp,…) tác động
trực tiếp đến môi trường khởi nghiệp tại địa phương” (Mason, C. & Brown,
R., 2014).
Theo định nghĩa của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (World Economic Forum)
Hệ sinh thái khởi nghiệp bao gồm các yếu tố sau: (i) Thị trường; (ii) Nguồn
nhân lực; (iii) Nguồn vốn và tài chính; (iv) Hệ thống hỗ trợ khởi nghiệp (tư
vấn,…); (v) Khung pháp lý và cơ sở hạ tầng; (vi) Giáo dục và đào tạo; (vii)
Các trường đại học, học viện; (viii) Văn hóa quốc gia (World Economic
Forum, 2013).
1.2. Đặc thù của khởi nghiệp đổi mới sáng tạo
1.2.1. Sáng tạo - Sử dụng môi trường Internet kết nối vạn vật (IoT)
“Các doanh nghiệp khởi nghiệp ĐMST là một cộng đồng đặc biệt vì tính
chất tạo ra những sản phẩm mới, phân khúc khách hàng mới, bằng những
công nghệ mới và ý tưởng mới, chưa từng có, cách tiếp cận thị trường mới.
Hoạt động của loại doanh nghiệp này thường liên quan đến công nghệ, đặc
biệt là công nghệ thông tin và vì qua mạng Internet nên có tính không biên
giới” (Nguyên Hạnh, 2016)4.
Doanh nghiệp khởi nghiệp ĐMST đóng vai trò quan trọng trong quá trình
đổi mới công nghệ của quốc gia. Một đặc điểm chung của cộng đồng doanh
3
Sự phân biệt này không có nghĩa là chính sách nhà nước chỉ hỗ trợ “khởi nghiệp ĐMST”, không hỗ trợ lập
nghiệp thông thường, bởi vì, ở bất kỳ lĩnh vực nào, cũng cần khích lệ tinh thần doanh thương. Sự phân biệt này
chỉ là để tìm cách hỗ trợ một cách phù hợp nhất với tính chất của từng loại hình. Ví dụ, khi thu hút đầu tư mạo
hiểm thì chỉ liên quan đến “khởi nghiệp ĐMST”.
4 Phát biꢀu của Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam tại Chợ công nghệ (Techfest). Hà Nội, 2016.
JSTPM Tập 7, Số 1, 2018
3
nghiệp này là công nghệ thông tin được sử dụng sâu rộng hầu như trong
mọi công đoạn, từ thiết kế, chế tạo, đến tiếp thị, chăm sóc khách hàng,...
Một đặc điểm cốt lõi của “khởi nghiệp” là sáng tạo, nghĩa là “không làm ra
một sản phẩm mà ai đó đã biết, như việc thực hiện quy trình tuần tự từ 1
đến 2, 3,... n. Thách thức ở đây là phải tạo ra cái mới, tạo ra khác biệt, kiểu
“nhảy vọt”, từ 0 tới 1 (Peter Thiel, 2014). Tính sáng tạo đảm bảo cho “khởi
nghiệp” thành công, tuy cũng chứa đựng những yếu tố mạo hiểm, rủi ro5.
Khởi nghiệp ĐMST luôn gắn liền với công nghệ, có công nghệ là nền tảng
để giải quyết các vấn đề của xã hội (Nguyễn Xuân Cường, 2016).
1.2.2. Không có người thất bại - hướng tới thị trường toàn cầu
Do tính chất ĐMST nên có thể quan niệm là: “Cộng đồng khởi nghiệp
không có người thất bại. Một doanh nghiệp khởi nghiệp vì không đủ sức
cạnh tranh mà rời khỏi ngành không phải là doanh nghiệp thất bại. Khát
vọng đạt tới thành công và thịnh vượng là nguồn năng lượng dồi dào,
không ngừng tái tạo và thúc giục người khởi nghiệp tìm kiếm những cơ hội
thị trường mới, gắn kết hiểu biết và kinh nghiệm để vượt qua chính mình,
chinh phục công chúng tiêu dùng toàn cầu bằng sản phẩm sáng tạo mới,
hữu ích hơn và hiệu quả hơn”6.
2. Bài học từ một số quốc gia
2.1. Israel - Quốc gia khởi nghiệp
Nếu so sánh với quốc gia hình mẫu về khởi nghiệp là Israel, khởi nghiệp ở
Việt Nam còn thiếu những yếu tố căn bản. Một công dân Israel hội tụ đủ
yếu tố của quân nhân, doanh nhân và nông dân. Họ có tinh thần chiến đấu
tới cùng, có đầu óc tinh tường của doanh nhân và sự cần cù, chịu khó của
nông dân. Không ít người Việt Nam ngày nay còn kém hơn người Israel về
những điểm này. Hãy nhìn thẳng vào sự thật để không ảo tưởng7.
Israel có mật độ các doanh nghiệp khởi nghiệp lớn nhất trên thế giới - cứ
1.844 người dân Israel thì có 1 doanh nghiệp khởi nghiệp. Với dân số gần
5
http://cafebiz.vn 09/3/2015: Có thể phân biệt startup với “lập nghiệp thông thường” bằng một so sánh đơn giản
như sau: “lập nghiệp thông thường hoặc còn gọi là kinh doanh nhỏ, giống như mua một chiếc ô - mang lại bóng
mát ngay sau khi mua về, nó không đòi hỏi nhiều sự sáng tạo và ít mạo hiểm. Còn Startup giống như tìm tòi một
hạt giống, đòi hỏi nhiều suy nghĩ, tiền đầu tư, công chăm sóc, luôn có thể thất bại, nhưng nếu thành công, nó
không chỉ mang về bóng mát, mà còn vô số lợi ích khác”.
6 Phát biểu của ông Vương Quân Hoàng, Viện Quản trị kinh doanh (FSB), <http://ceoclubvietnam.com>
7 Phát biểu của ông Nguyễn Hữu Thái Hòa, Chủ tịch Hội tri thức 3.0, Nguyên Giám đốc chiến lược của Tập đoàn
FPT tại cuộc trò chuyện với Pháp Luật TP.HCM, <http://plo.vn/kinh-te/israel-san-sang-dau-tu-cho-tre-12-tuoi-
viet-nam-thi-sao-612353.html>
4
Thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo…
8,5 triệu người, Israel có số lượng công ty niêm yết trên sàn chứng khoán
NASDAQ (Mỹ) nhiều hơn của Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, Hàn Quốc
hay bất cứ quốc gia nào ở châu Âu. Hiện nay, Israel đang có thêm nhiều
công ty khởi nghiệp về công nghệ cao và có một số lượng lớn nguồn đầu tư
mạo hiểm tính trên bình quân đầu người - nhiều hơn bất kỳ quốc gia nào
khác trên thế giới8.
Hộp 1.
Israel có số dân chưa tới 8,5 triệu, nhưng có tới 6.500 công ty công nghệ và 1.000
công ty mới ra đời mỗi năm; Có 24 vườn ươm công nghệ của Chính phủ (180
công ty/vườn ươm); hơn 50 Chương trình tăng tốc khởi nghiệp. Không kể Hoa Kỳ,
Israel dẫn đầu thế giới về thu hút đầu tư mạo hiểm; số 1 về năng lực đổi mới; số 2
về tinh thần doanh nhân; số 3 về đổi mới toàn cầu. Israel có tỷ lệ nhà khoa học trên
đầu người nhiều nhất hành tinh và đứng thứ 3 về số lượng công ty được niêm yết
trên sàn NASDAQ (Hoa Kỳ).
2.2. Singapore - Thung lũng Silicon của châu Á
Năm 2015 là năm thứ 10 liên tiếp Singapore đứng đầu trong bảng xếp hạng
về môi trường kinh doanh hàng năm của Nhóm Ngân hàng Thế giới và Đảo
quốc Sư tử được mệnh danh là “Thung lũng Silicon của châu Á”. Tờ The
Economist đã đánh giá Block 719 là “hệ sinh thái khởi nghiệp đông đúc
nhất thế giới” và đây có thể được xem là một biểu tượng nổi tiếng nhất về
sự phát triển của Singapore như một trung tâm khởi nghiệp. Được xếp hạng
đầu trong danh sách thành phố đổi mới nhất châu Á Thái Bình Dương (the
Most Innovative Cities in Asia Pacific).
2.3. Estonia - Cải cách giáo dục hội tụ vào công nghệ thông tin
Estonia là một quốc gia rất nhỏ, với dân số xấp xỉ 1,3 triệu người. Trước
Thế chiến 2, là một nước nông nghiệp nhỏ với tài nguyên giới hạn, sau Thế
chiến 2, Estonia thuộc Liên Xô. Năm 1991, Estonia giành độc lập (Liên Xô
tan rã) với hiện trạng là máy tính cá nhân chỉ có ở Văn phòng Chính phủ
hoặc tại công ty lớn, không nhiều người dân biết tới Internet hay các tập
đoàn như Apple hoặc Microsoft. Nhưng sau 20 năm, đất nước này đã vươn
lên trở thành cường quốc CNTT mới của châu Âu. Ngày nay, Estonia có
8 Đề án Hành trình khởi nghiệp. IDG Ventures.
9 Một toà nhà gần INSEAD, trường đại học kinh doanh hàng đầu, Trường Đại học Quốc gia Singapore và các khu
vực nghiên cứu và phát triển sáng tạo được Chính phủ bảo trợ như Fusionoplis and Biopolis, nơi có hàng trăm
doanh nghiệp khởi nghiệp đang tập trung.
JSTPM Tập 7, Số 1, 2018
5
GDP đầu người nhanh chóng đuổi kịp Pháp, Đức; và được xếp hạng thuộc
nhóm một số ít nước có thu nhập cao - tiêu chuẩn sống tương tự với các
cường quốc Hoa Kì, Anh, Đức.
Hộp 2.
Thành công rung động thế giới là vào năm 2003, khi hai sinh viên Niklas
Zennstrom và Janus Friis thuộc Đại học Estonia, đã khởi nghiệp với một công ty
nhỏ có tên là Skype bắt đầu từ việc phát triển công nghệ mới để gọi điện thoại qua
mạng Internet. Chỉ sau vài tháng, 6 sinh viên đã phát triển mạng chia sẻ cơ sở dữ
liệu đầu - Kazaa, điều này khuyến khích những người khác, khắp nơi trên thế giới,
phát triển các website chia sẻ âm nhạc và phim, một trong số đó là Youtube. Năm
2005, eBay mua Skype với giá $2,6 tỉ USD và hai sinh viên Estonia bỗng chốc trở
thành ‘tỉ phú tức thời”. Hiện tượng này khuyến khích một thế hệ mới các nhà
doanh nghiệp CNTT và toàn thể ngành công nghiệp CNTT của Estonia bùng nổ
với hàng trăm công ty khởi nghiệp.
2.4. Một số nước khác
- Pháp có chính sách giảm thuế và các khoản phí xã hội cho các doanh
nghiệp nhỏ mang tính sáng tạo có tuổi đời dưới 8 năm và dành 15% chi phí
cho R&D.
- Hàn Quốc hiện vẫn đang mở rộng các hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho các
doanh nghiệp nhỏ và vừa, các doanh nghiệp khởi nghiệp, thông qua các
chính sách mới về việc chấp nhận các công nghệ như là một thế chấp (tài
sản trí tuệ) trong vay vốn ngân hàng, cung cấp các khoản trợ cấp cho các
doanh nghiệp nhỏ và vừa trong việc thuê nhân lực R&D, cung ứng các
thông tin công nghệ và dịch vụ công nghệ cho các doanh nghiệp nhỏ và
vừa.
- Trung Quốc, từ năm 1999, đã cung cấp các khoản trợ cấp dành cho các
doanh nghiệp nhỏ dựa trên công nghệ.
- Brazil, Chính phủ Liên bang đã tạo ra nhiều chương trình mới tập trung
cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa vào cuối những năm 1990 trong việc đổi
mới và chuyển giao công nghệ thông qua hoạt động cho vay và đào tạo, đặc
biệt điều này càng được củng cố trong luật về đổi mới năm 2004.
- Malaysia cũng thông qua cách tiếp cận tích hợp trong việc thúc đẩy năng
lực công nghệ và khả năng cạnh tranh toàn cầu của các doanh nghiệp nhỏ
và vừa địa phương. Kế hoạch phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa giai đoạn
6
Thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo…
2001-2005 (SME Development Plan (2001-2005)) của nước này tập trung
vào việc đẩy mạnh các dịch vụ tư vấn, tạo lập doanh nghiệp mới và điều
chỉnh tinh tế các chương trình nước ngoài sẵn có.
- Hoa Kỳ, năm 2012, đã ban hành Đạo luật Thúc đẩy khởi nghiệp
(Jumpstart Our Business Startup Act - JOBS Act) - được coi là một trong
những đạo luật quan trọng hỗ trợ các doanh nghiệp khởi nghiệp tăng trưởng
cao có thể tham gia thị trường chứng khoán (trở thành các công ty đại
chúng). Chính phủ xem xét lại toàn bộ hệ thống quy định pháp luật giành
cho doanh nghiệp nhỏ và vừa nhằm giảm thiꢀu các loại rào cản hành
chính.
3. Việt Nam: Cộng đồng khởi nghiệp đổi mới sáng tạo sơ khai
3.1. Những tín hiệu thuận lợi ban đầu
Việt Nam có tỷ lệ dân số cao sử dụng các thiết bị công nghệ mới (Internet:
khoảng 54% dân số năm 2016, đứng thứ 5 ở khu vực châu Á-Thái Bình
Dương; Điện thoại thông minh đạt 55%; Việt Nam trong top 5 nước tăng
trưởng CNTT nhanh nhất thế giới (Quốc Huy, 2017).
Ở Việt Nam hiện nay (cũng như trên thế giới), phần đông doanh nghiệp
khởi nghiệp ĐMST là trong lĩnh vực CNTT và có công nghệ mới, vì trong
các lĩnh vực này dễ có mô hình kinh doanh có thể “lặp lại hoặc mở rộng
nhanh chóng”, hoặc còn gọi là “có tiềm năng tăng trưởng nhanh” về quy
mô người dùng, khách hàng hoặc doanh thu, lợi nhuận. Tuy nhiên, Startup
không nhất thiết “phải” thuộc lĩnh vực CNTT, vì cũng có những Startup
trong lĩnh vực khác một khi vẫn đảm bảo được sự “lặp lại hoặc mở rộng
nhanh chóng”.
Một số doanh nghiệp khởi nghiệp ĐMST ở Việt Nam đã có những thành
công ban đầu, có kinh nghiệm trong các dự án lớn trong và ngoài nước. Một
số cá nhân từng làm việc tại các hãng như: FPT, CMC, VSW, Microsoft
Vietnam,... đã tách ra, mở công ty, hoạt động có kết quả. Tại nhiều đại học
đã hình thành việc hợp tác với doanh nghiệp để phát triển hoạt động khởi
nghiệp (ví dụ BKHoldings - một công ty trong lòng Đại học Bách khoa Hà
Nội hợp tác với UP - Coworking Space để phát triển không gian làm việc
chung)10...
10 Kết quả Khảo sát thực tế của Đề tài cấp bộ KH&CN “Nghiên cứu đề xuất giải pháp nâng cao năng lực của các
tổ chức tư vấn, hỗ trợ hội nhập quốc tế về KH&CN”, Hà Nội, 2017.
JSTPM Tập 7, Số 1, 2018
7
3.2. Khó khăn và thách thức
3.2.1. Lúng túng trong hội nhập quốc tế
Sau hơn hai thập kỷ hội nhập tính từ thời điểm Việt Nam gia nhập ASEAN
(1995), dường như các doanh nghiệp vẫn đang loay hoay, lúng túng trong
việc tìm ra cách thức để hội nhập hiệu quả. Khu vực doanh nghiệp nhỏ và
vừa (DNNVV) trong nước vẫn đang đứng ngoài chuỗi giá trị toàn cầu và
nếu có tham gia thì cũng chỉ dừng lại ở công đoạn sử dụng nhiều nhân công
tay nghề thấp và giá rẻ (Vũ Tiến Lộc, 2016). Trong bối cảnh đó, cộng đồng
doanh nghiệp Startup (khởi nghiệp ĐMST) càng chịu nhiều khó khăn, thách
thức hơn.
3.2.2. Chất lượng yếu và thiếu tầm nhìn
Nhìn chung, hoạt động khởi nghiệp ở Việt Nam vẫn ở giai đoạn sơ khai,
còn nhiều khó khăn. Cách đi của các doanh nghiệp khởi nghiệp vẫn còn
lúng túng11. Một số vấn đề cần quan tâm như chất lượng, định hướng và
tầm nhìn. Trong đó, quan trọng là yếu tố về tầm nhìn toàn cầu và ý tưởng
nắm bắt được xu thế ĐMST dựa trên công nghệ. Chất lượng đang là một
trong những điểm yếu của cộng đồng khởi nghiệp Việt Nam hiện nay
(Nguyễn Xuân Cường, 2016).
3.2.3. Kết nối Đào tạo-Nghiên cứu-Doanh nghiệp nhằm kinh doanh trí thức
còn rất yếu
Sự kết nối lỏng lẻo giữa đại học và thị trường dẫn tới giảng viên - gạch nối
quan trọng giữa nhà trường và doanh nghiệp - thiếu đi sự tiếp xúc thực tiễn
thị trường và kinh doanh. Vì vậy, giảng viên hạn chế trong việc truyền cảm
hứng để sinh viên khởi nghiệp và hỗ trợ kết nối các nguồn lực để các ý
tưởng kinh doanh trong sinh viên có thể phát triển vươn xa (Nguyễn Đặng
Tuấn Minh, 2017). Đối với các viện nghiên cứu cũng có tình trạng tương tự.
Thí dụ, hiện nay ở Việt Nam đã có một số trường đại học tự phát triển
những vườn ươm và dành quỹ đất cho việc ươm tạo doanh nghiệp, đó là
một tín hiệu tốt. Tuy nhiên, tư duy tự làm tất cả, dẫn đến kém hiệu quả đối
với các dự án khởi nghiệp tiềm năng, do thiếu vắng sự tham gia của các
doanh nghiệp, các quỹ đầu tư, các đơn vị chuyên nghiệp,... (Nguyễn Đặng
Tuấn Minh, 2017).
11 Phát biểu của ông Chu Thanh Hà, Chủ tịch FPT Telecom tại Diễn đàn kinh tế tư nhân (VPSF) Đối thoại về chủ
đề Kinh tế số, Hà Nội ngày 22/4/2016.
8
Thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo…
4. Chính sách thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo - đánh giá và đề
xuất
4.1. Chủ trương, quan điểm khích lệ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo
4.1.1. Nhận thức của các cấp lãnh đạo
Hiện nay ở Việt Nam, các nhà lãnh đạo chính trị cũng như tầng lớp tinh hoa
(elite) luôn bày tỏ nhận thức và quan điểm khích lệ khởi nghiệp ĐMST. Có
thể trích dẫn nhiều phát biểu xác minh cho nhận xét này:
- “Một trong những lực lượng chiến đấu của dân tộc Việt Nam chính là
nhà khởi nghiệp. Đại học Quốc gia Hà Nội có vai trò, sứ mệnh trong
việc xây dựng và phát triển lực lượng khởi nghiệp cho quốc gia hiện tại
và tương lai nhằm hiện thực hóa mục tiêu xây dựng quốc gia khởi
nghiệp. Phải xem khởi nghiệp là một phần của tầm nhìn trong phát triển.
Một trong những thước đo thành công của trường đại học là có bao
nhiêu sinh viên khởi nghiệp và thành danh từ trường, chứ không chỉ là
có bao nhiêu sinh viên kiếm được việc làm”12;
- “Quốc gia khởi nghiệp là quốc gia dám đầu tư cho hoạt động đầu tư mạo
hiểm, chấp nhận rủi ro trong hoạt động sản xuất kinh doanh, sẵn sàng
đầu tư cho những ý tưởng sáng tạo cho dù không đảm bảo chắc chắn nó
sẽ thành công. Văn hóa của nền kinh tế ở quốc gia khởi nghiệp nằm ở 3
yếu tố then chốt: có sáng kiến, chấp nhận rủi ro và tốc độ. Trong đó, nhà
nước cần tạo dựng môi trường thuận lợi cho các doanh nghiệp khởi
nghiệp sáng tạo được sinh ra và phát triển, hay nói cách khác là xây
dựng một hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo”13;
- “Trong bối cảnh hiện nay, các công ty start-up có thể góp phần đưa Việt
Nam thành quốc gia khởi nghiệp để thay đổi vị thế của Việt Nam trên
toàn thế giới. Chúng ta chỉ có hai kịch bản: một là theo kịp Cách mạng
số, hoặc bị bỏ rơi như từng bỏ rơi trước đây. Việt Nam cần có khát vọng
và ý chí để theo kịp Cách mạng số. Kinh tế số và khởi nghiệp ĐMST
chính là câu trả lời cho thách thức và cơ hội đó”14.
12 Phát biểu của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc khi làm việc với Đại học Quốc gia Hà Nội. Lưu ý: Đại học Tokyo,
Nhật Bản có khoảng 240 công ty khởi nghiệp. Trong đó, có 16 công ty đã lên sàn Chứng khoán với mức vốn hóa
thị trường đạt khoảng 8 tỷ USD. Hệ thống giáo dục đại học ở Nhật Bản rất quan tâm đến khởi nghiệp.
13TS. Nguyễn Quân, Nguyên Bộ trưởng Bộ KH&CN đã bày tỏ quan điểm trong bài viết “Việt Nam có trở thành
Quốc gia khởi nghiệp?” đăng trên trang Khởi nghiệp trẻ, <https://khoinghieptre.vn/viet-nam-co-tro-thanh-quoc-
14 Phát biểu của ông Trương Gia Bình, Chủ tịch tập đoàn FPT, tại Diễn đàn kinh tế tư nhân (VPSF) diễn ra ngày
03/6/2016 tại Hà Nội.
JSTPM Tập 7, Số 1, 2018
9
4.1.2. Chính sách và các hoạt động hỗ trợ
Một số thiết chế (quỹ, đề án, chương trình,...) đã được triển khai trên phạm
vi toàn quốc, với mục tiêu tư vấn, hỗ trợ, thúc đẩy hoạt động khởi nghiệp
ĐMST như:
- Quyết định số 844/QĐ-TTg ngày 18/5/2016 của Thủ tướng Chính phủ
phê duyệt Đề án “Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp ĐMST quốc gia đến
năm 2025”, nhằm tuyển chọn các tổ chức cung cấp dịch vụ hỗ trợ khởi
nghiệp ĐMST15;
- Quỹ Khởi nghiệp doanh nghiệp KH&CN được thành lập ngày
16/12/2014 theo Quyết định số 1286/QĐ-BNV của Bộ trưởng Bộ Nội vụ
nhằm thu hút đội ngũ tri thức, tổ chức, cá nhân, doanh nhân, nhà khoa
học đóng góp vào các lĩnh vực phát triển kinh tế, tham gia thành lập các
doanh nghiệp KH&CN16;
- Chương trình hỗ trợ DNNVV đổi mới sáng tạo của Quỹ Phát triển
DNNVV, nhằm hỗ trợ cho DNNVV đổi mới sáng tạo vay vốn đầu tư cơ
bản17;
- Chương trình Thanh niên Khởi nghiệp giai đoạn 2016-2021, nhằm tạo
lập môi trường thuận lợi để thúc đẩy, hỗ trợ thanh niên trong quá trình
khởi nghiệp, ĐMST18;
- Chương trình TECHFEST là sự kiện thường niên của Chính phủ dành
cho cộng đồng khởi nghiệp ĐMST, nhằm quy tụ các đối tác trong hệ
sinh thái khởi nghiệp ĐMST19.
Để đáp ứng những đặc thù của cộng đồng khởi nghiệp ĐMST, vài năm gần
đây, từ cấp quốc gia đến một số địa phương đã hình thành những tổ chức,
nhằm tư vấn, hỗ trợ, thúc đẩy hoạt động khởi nghiệp ĐMST:
15
Tuyển chọn các tổ chức hỗ trợ khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, 17/3/2017, <http://khoahocvacongnghevietnam.
com.vn/khcn-trung-uong/15001-tuyen-chon-cac-to-chuc-ho-tro-khoi-nghiep-doi-moi-sang-tao.html>
16 Hỗ trợ khởi nghiệp thông qua Quỹ Khởi nghiệp doanh nghiệp Khoa học và Công nghệ Việt Nam, 16/12/2014.
nghi%E1%BB%87p-th%C3%B4ng-qua-qu%E1%BB%B9-kh%E1%BB%9Fi-nghi%E1%BB%87p-doanh-
nghi%E1%BB%87p-khoa-h%E1%BB%8Dc-v%C3%A0-c%C3%B4ng-ngh%E1%BB%87-vi%E1%BB%87t-
nam.aspx>
17 Chương trình hỗ trợ DNNVV đổi mới sáng tạo của Quỹ Phát triển DNNVV. <http://vcci.com.vn>
18
Trung ương Đoàn TNCS HCM, Chương trình Thanh niên Khởi nghiệp giai đoạn 2016-2021, 16/10/2016,
<http://vcci.com.vn>
19 Chương trình TechFest 2016, 21/11/2016, <http://vcci.com.vn>.
10
Thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo…
- Trung tâm Hỗ trợ Thanh niên khởi nghiệp có chức năng tư vấn, hỗ trợ,
kết nối các ý tưởng thanh niên làm kinh tế, hỗ trợ thanh niên phát triển ý
tưởng kinh doanh20;
- Trung tâm hỗ trợ khởi nghiệp (Business Startup Support Centre -
BSSC), là đơn vị được sự ủy thác nguồn vốn từ UBND Thành phố Hồ
Chí Minh cho hoạt động hỗ trợ thanh niên khởi nghiệp, bao gồm: tài
chính, cơ sở vật chất, tư vấn chuyên gia, đào tạo, xúc tiến thương mại,...
BSSC cũng là đơn vị quản lý và trực tiếp điều hành chương trình Vườn
ươm Doanh nghiệp Trẻ - mô hình đa ngành, hoạt động phi lợi nhuận21.
4.2. Một số đánh giá ban đầu
4.2.1. Thiếu chính sách ưu tiên cho khởi nghiệp đổi mới sáng tạo
- Chính sách hỗ trợ phát triển khu vực kinh tế tư nhân vẫn chưa đủ mạnh.
Các doanh nghiệp FDI chưa lan tỏa, cắm rễ sâu vào kinh tế địa phương.
Có thể nhận định, cộng đồng Starup ở Việt Nam chưa thật sự được ưu
tiên. Thí dụ: hiện có hơn 20 quỹ đầu tư mạo hiểm có hoạt động đầu tư
cho khởi nghiệp ĐMST tại Việt Nam. Tuy nhiên, hầu hết là các quỹ
nước ngoài, chỉ có văn phòng đại diện tại Việt Nam. Điều này cần suy
nghĩ từ góc nhìn chính sách. Nếu không xây dựng hành lang pháp lý phù
hợp, các nhà đầu tư mạo hiểm nước ngoài sẽ không lựa chọn Việt Nam
mà thay vào đó là các nước khác ở khu vực Đông Nam Á. Ngoài ra, các
Startup trong nước có thể sẽ ra nước ngoài để lập nghiệp22.
- Chưa có văn bản pháp luật định nghĩa “đầu tư mạo hiểm”. Hơn nữa,
“đầu tư mạo hiểm” cho khởi nghiệp ĐMST nếu không được định nghĩa
đúng, sẽ dễ gây hiểu nhầm là hoạt động đầu tư này gây thất thoát cho
ngân sách nhà nước.
- Luật Doanh nghiệp sửa đổi hay Luật Quản lý sử dụng vốn ngân sách đầu
tư vào doanh nghiệp được thông qua vào năm 2014 vẫn giữ quan điểm
quy trách nhiệm “bảo toàn và phát triꢀn vốn nhà nước đầu tư vào doanh
20
http://dantri.com.vn 14/3/2017, Lễ ra mắt Trung tâm Hỗ trợ Thanh niên khởi nghiệp (Supporting Center for
Youth’s Startup) thuộc Trung ương Hội Liên hiệp Thanh niên Việt Nam.
21http://bssc.vn Mỗi năm, BSSC xét chọn và hỗ trợ khoảng 30 tỷ VNĐ cho các dự án kinh doanh tiềm năng.
BSSC có mạng lưới trên 40 cố vấn - chuyên gia là những doanh nhân - trí thức hàng đầu Việt Nam; trên 100 đối
tác là các nhà đầu tư cá nhân và các đơn vị hỗ trợ doanh nghiệp khởi nghiệp; có mạng lưới khoảng 20.000 thanh
niên là doanh nhân khởi nghiệp và những cá nhân có tinh thần khởi nghiệp mạnh mẽ.
22
http://www.baomoi.com 21/9/2016, Phạm Hồng Quất, Cục trưởng Cục Phát triển thị trường và doanh nghiệp
KH&CN, Bộ KH&CN, Hội thảo quốc tế “Tạo dựng hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo - bài học thực tiễn
từ Israel”.
JSTPM Tập 7, Số 1, 2018
11
nghiệp” cho tất cả các loại hình đầu tư bằng nguồn vốn ngân sách nhà
nước. Như vậy, không người đại diện vốn nhà nước nào muốn quyết
định đầu tư cho doanh nghiệp khởi nghiệp ĐMST, bởi mặc dù tổng vốn
đầu tư cho vài chục hay vài trăm công ty có thể đem lại lợi nhuận nhưng
chỉ cần một công ty được đầu tư bị thua lỗ, người đó có thể dễ dàng bị
quy trách nhiệm hình sự theo quy định của Bộ Luật Hình sự. Hoạt động
đầu tư trực tiếp từ ngân sách nhà nước cho khởi nghiệp ĐMST ở Việt
Nam còn gặp nhiều rào cản về mặt cơ chế chính sách. Hoạt động hỗ trợ
tài chính cho khởi nghiệp ĐMST chỉ có thể được thể hiện ở các chương
trình, dự án của Chính phủ cũng như những khoản ODA từ nước ngoài,
mà chưa là “đầu tư” để đảm bảo tính bền vững.
4.2.2. Thủ tục chưa phù hợp đặc thù của khởi nghiệp đổi mới sáng tạo
- Việc xin xác nhận sở hữu trí tuệ (SHTT) hoặc bản quyền cũng tốn thời
gian, mà xin tại nước ngoài thì ít được công nhận. Vấn đề bảo hộ quyền
SHTT rất quan trọng đối với doanh nghiệp khởi nghiệp ĐMST. Tuy
nhiên, hiện tại ở Việt Nam, các thủ tục đăng ký bảo hộ SHTT còn đòi
hỏi rất nhiều thời gian, mà không có hiệu quả cao, việc bảo hộ kém (rất
nhiều trường hợp đăng ký rồi mà khi có các đơn vị nhái hoặc thậm chí
ăn cắp trí tuệ để thương mại thì cơ quan chức năng cũng không hành
động tích cực). Vì vậy, nhiều doanh nghiệp phải tốn công sức tự tạo rào
cản công nghệ để cạnh tranh.
- Tâm lý chung của các doanh nghiệp khởi nghiệp ĐMST cho rằng: các
đơn vị nhà nước thực hiện công việc chậm chạp, thủ tục “nhiêu khê” và
kém hiệu quả. Thí dụ, trong khâu hải quan, trình độ quản lý chưa theo
kịp sự đổi mới của công nghệ (một số thiết bị linh kiện điện tử hoặc
công nghệ cao khi đưa về Việt Nam thì bị đánh các loại thuế kỳ lạ, bị coi
là các sản phẩm chưa được phân loại,...). Ngoài ra, việc chứng minh
được là doanh nghiệp khởi nghiệp (dựa trên công nghệ) để được hưởng
ưu đãi là rất khó.
- Có những quyết định hành chính gây nhiều nghi ngờ về tính hiệu quả,
chẳng hạn về một đề xuất hiện nay là “sát nhập các trung tâm hỗ trợ
doanh nghiệp tại tỉnh, thành phố đꢀ thành lập trung tâm công nghệ công
cộng của địa phương” (Nguyễn Mại, 2016).
4.3. Một vài đề xuất
4.3.1. Bộ tiêu chí đánh giá chính sách thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng
tạo
12
Thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo…
Trong quá trình xây dựng và đánh giá chính sách thúc đẩy khởi nghiệp
ĐMST, để công cuộc khởi nghiệp ĐMST thành công và hướng đến quốc
gia khởi nghiệp các phân tích cần dựa trên những tiêu chí đáp ứng các đặc
thù chung của hoạt động khởi nghiệp, đồng thời, phù hợp với bối cảnh Việt
Nam.
Có thể tham khảo bộ 5 tiêu chí sau (Nguyễn Thị Hoàng Yến, 2017): (i)
Khích lệ tinh thần sáng tạo và tinh thần kinh thương; (ii) Hỗ trợ doanh
nghiệp khởi nghiệp (ươm tạo, tài chính, thông tin, tư vấn và hướng dẫn,
dịch vụ hỗ trợ,…); (iii) Kết nối các thành phần trong hệ sinh thái khởi
nghiệp; (iv) Không tạo ra các hệ lụy dẫn đến các rào cản về pháp lý và
hành chính cho khởi nghiệp; (v) Thúc đẩy doanh nghiệp khởi nghiệp hội
nhập thị trường quốc tế.
4.3.2. Thúc đẩy các biện pháp hỗ trợ “truyền thống”
- Xây dựng một cơ sở hạ tầng tốt, từ băng thông internet đến điện thoại di
động giá rẻ, sân bay và đường xá hiện đại,… một cơ chế hỗ trợ và
khuyến khích tích cực nhằm cho phép sự tiếp cận dễ dàng của doanh
nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp khởi nghiệp ĐMST (và công chúng)
với các phương tiện hạ tầng này một cách thông thoáng, cởi mở, với giá
rẻ.
- Xây dựng cổng thông tin khởi nghiệp ĐMST quốc gia cung cấp thông
tin về công nghệ, sáng chế, tiêu chuẩn, đo lường, chất lượng, sở hữu trí
tuệ; chính sách, pháp luật; nguồn nhân lực; nguồn đầu tư và giao dịch
đầu tư; đối tác, khách hàng; sản phẩm, dịch vụ, mô hình kinh doanh mới;
tổ chức, cá nhân hỗ trợ; tin tức, sự kiện trong nước, quốc tế và các hoạt
động khác hỗ trợ khởi nghiệp ĐMST.
- Nghiên cứu triển khai rộng khắp các mô hình các vườn ươm doanh
nghiệp, quỹ đầu tư mạo hiểm, nhà đầu tư thiên thần… để hỗ trợ cho khởi
nghiệp đặc biệt là trong các trường đại học. Đơn giản hóa các thủ tục
hành chính đối với hoạt động của doanh nghiệp, rà soát và gỡ bỏ ngay
các điều kiện kinh doanh và giấy phép kinh doanh không phù hợp (Vũ
Tiến Lộc, 2016).
- Cảnh giác và khắc phục mặt trái của tính “phong trào” trong quá trình
thúc đẩy hoạt động khởi nghiệp. Hiện nay ở Việt Nam, khởi nghiệp đang
là một trong những cơn sốt trong giới trẻ. “Ăn theo” cơn sốt này là các
trung tâm đào tạo kỹ năng làm giàu, đào tạo kỹ năng trở thành doanh
nhân thành đạt,... Họ liên tục mở các lớp khởi nghiệp và để việc chiêu
sinh hiệu quả, họ lập ra các quỹ khởi nghiệp với sự hứa hẹn đầu tư lớn,
JSTPM Tập 7, Số 1, 2018
13
nhưng độ tin cậy ra sao thực sự là vấn đề, không ít cá nhân tham gia rồi
thất vọng23.
4.4. Suy nghĩ về một định hướng mang tính “đột phá chiến lược”
Bên cạnh một yêu cầu mang tính chiến lược đối với Việt Nam, đó là “xây
dựng một nền giáo dục tiên tiến, ngang tầm với những tiêu chuẩn của thế
giới nhằm đào tạo ngày càng nhiều cá nhân có tư duy sáng tạo, có kỹ năng
đầy đủ để có thể làm việc trong hệ thống thế giới phẳng, toàn cầu hóa”24,
cần đề xuất một định hướng chính sách mang tính “đột phá chiến lược”, đó
là một chiến lược kinh doanh tri thức đối với cộng đồng nghiên cứu tại đại
học và viện nghiên cứu, đặc biệt là trong lĩnh vực khoa học và kỹ thuật.
Cơ sở lập luận cho đề xuất này như sau: Cơ chế chính sách cho ĐMST ở
trường đại học/viện nghiên cứu là nhân tố sống còn cho phát triển một xã
hội ĐMST và chủ động sáng tạo giá trị. Khi đó, bản thân các trường, các
viện nghiên cứu đặt ĐMST vào nhiệm vụ trọng tâm để tự đổi mới bằng
chiến lược hợp tác mạnh mẽ và hiệu quả với khu vực tư nhân và thị trường
(Nguyễn Đặng Tuấn Minh, 2017).
Chỉ khi cả giảng viên, nhà nghiên cứu và sinh viên (một tiềm năng sáng tạo
vô cùng lớn) cùng hưởng lợi và đặt việc dạy, nghiên cứu và học cao hơn
mục tiêu hưởng đồng lương ổn định, thì khi đó mới tồn tại mối quan hệ chia
sẻ tri thức để cùng hưởng lợi, hợp tác và ĐMST một cách năng động. Các
trường đại học, viện nghiên cứu khi đó, ngoài nhiệm vụ “chuyển giao tri
thức”, sẽ vừa là nơi ươm mầm cho các dự án kinh doanh ĐMST tiềm năng,
vừa là nơi thu hút những tài năng đến để tăng trải nghiệm cọ xát với môi
trường kinh doanh thực tiễn cho sinh viên trong trường (Nguyễn Đặng Tuấn
Minh, 2017)./.
23 https://khoinghieptre.vn Vũ Đức Thảo - một bạn trẻ ở Hà Nội, ấp ủ khởi nghiệp với một dự án thương mại điện
tử. Thảo đã đi gõ cửa nhiều nhà đầu tư và các quỹ hỗ trợ khởi nghiệp nhưng không nhận được câu trả lời thỏa
đáng. Cuối cùng, Thảo đến một Trung tâm “đào tạo kỹ năng làm giàu” với lời hứa, sau lớp học có thể nhận đầu tư
đến 50.000 USD vào một dự án. Tuy nhiên, “điều kiện đầu tiên để tiếp cận quỹ là phải tham gia lớp khởi nghiệp
do họ đào tạo với học phí 20 triệu VNĐ”. Thảo đã tham dự một khóa học như vậy, nhưng khi kết thúc, Trung tâm
đào tạo không đả động gì đến việc đầu tư.
24 Tương tự trường hợp các chuyên viên kế toán người Ấn Độ, ngồi ở Bangalore, có thể khai thuế cho các doanh
nghiệp Mỹ ở Newyork.
14
Thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo…
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Tiếng Việt
1. Quyết định số 844/QĐ-TTg ngày 18/5/2016 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề
án “Hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo quốc giá đến năm 2025”.
2. Nguyễn Xuân Cường, 2016. “Chất lượng là điểm yếu của cộng đồng khởi nghiệp
dong-khoi-nghiep-viet-nam-91954.html>
3. Nguyên Hạnh, 2016. “Không nên đánh đồng startup với khởi nghiệp”, xem
voi-khoi-nghiep-10325>.
4. Nguyễn Hữu Thái Hòa, 2016. “Nhầm lẫn tai hại về khái niệm khởi nghiệp”, xem
31/8/2016
20224838.epi>
5. Nguyễn Mại, 2016. “Đầu tư tư nhân để phát triển công nghiệp hỗ trợ” (tiếp theo),
tro-tiep-theo-d56184.html>
6. Vũ Tiến Lộc, 2016.“Hỗ trợ nâng cao năng lực hội nhập của khu vực kinh tế tư nhân”,
vuc-kinh-te-tu-nhan-94715.html>.
7. Quốc Huy, 2017. “Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 tác động đến mọi lĩnh vực kinh
dong-den-moi-linh-vuc-kinh-te-xa-hoi/53124.html>
8. Nguyễn Đặng Tuấn Minh, 2017. “Trường đại học - Trung tâm của khởi nghiệp và đổi
Trung-tam-cua-khoi-nghiep-va-doi-moi-sang-tao--10422>.
9. Nguyễn Thị Hoàng Yến, 2017. “Xây dựng hệ tiêu chí đánh giá chính sách thúc đẩy
khởi nghiệp trong bối cảnh toàn cầu hóa”, Tạp chí khoa học, Đại học Quốc gia Hà
Nội, Chuyên san Nghiên cứu Chính sách và Quản lý, Vol. 33, No 3, 2017.
Tiếng Anh
10. World Economic Forum. (2013). Entrepreneurial Ecosystems.
11. Steve
Blank
(2010),
What’s
A
Startup?
First Principles.
12. Mason, C. & Brown, R (2014). Entrepreneurial Ecosystems. OECD, The Hague.
13. Peter Thiel (2014), “Zero to One: Notes on Startups or How to Build the Future”
<http://gsl.mit.edu/media/programs/south-africa-summer-2015/materials/0to1.pdf>.
14 trang
18/04/2022
2160
Bạn đang xem tài liệu "Thúc đẩy khởi nghiệp đổi mới sáng tạo - Một số đánh giá và đề xuất chính sách", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- thuc_day_khoi_nghiep_doi_moi_sang_tao_mot_so_danh_gia_va_de.pdf
