Phong cách tượng người chim chùa Phật Tích

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

Tạp chí Khoa học - Trường Đại học Mở Hà Nội 66 (4/2020) 1-7

1

PHONG CÁCH TƯỢNG NGƯỜI CHIM CHÙA PHẬT TÍCH

STATUE OF BUDDHA PURPLE

Ngô Văn Doanh^*

Ngày tòa soạn nhận được bài báo: 4/10/2019

Ngày nhận kết quả phản biện đánh giá: 3/04/2020

Ngày bài báo được duyệt đăng: 28/04/2020

Tóm tắt: Giờ đây, với hàng chục hiện vật được phát hiện năm 2008, chúng ta đã hoàn

toàn có cơ sở để khẳng định về một phong cách tượng người chim rất riêng của di tích chùa

Phật Tích nói riêng và của cả một giai đoạn nghệ thuật Lý nói chung. Ngoài ra, như chúng

tôi đã phân tích, có thể khẳng định, do có những nét đặc thù rất riêng, nên phong cách tượng

người chim Phật Tích gần như khác hẳn các phong cách cũng như các kiểu tượng người chim

của các nền nghệ thuật cổ khu vực Nam Á, trong đó có Ấn Độ và Đông Nam Á

Từ khóa: Phong cách, tượng, người chim, chùa Phật Tích

Abstract: Now, with dozens of artifacts discovered in 2008, we have absolutely a basis

for asserting a very unique bird-like statue style of the Buddhist Temple ruins in particular

and of an artistic stage. Li in general. In addition, as we have analyzed, it can be aﬃrmed

that, because of its very own particularities, the style of the Buddha Tichen statue is almost

completely diﬀerent from the styles as well as the types of bird ﬁgures of art Art of South Asia,

including India and Southeast Asia

Keywords: Style, statue, bird, Buddha temple

1. Mở đầu

(Hà Nam) và nhiều mảnh vỡ tượng người

chim ở Chương Sơn (Nam Định). Người

chim đánh chũm chọe ở chùa Long Đọi

còn tương đối nguyên vẹn, cao 0,50m,

người chim đánh trống cơm chùa Phật

Tích có to hơn một chút, nhưng do bị gãy

một đoạn đuôi, nên chỉ còn cao 0,40m, là

tượng đẹp nhất trong loại tượng này. Các

tượng khác có nhỏ hơn một chút; ví dụ,

tượng người chim đánh đàn chùa Phật

Tích cao 0,27m.

Năm 1944, trong cuộc khai quật

ngôi tháp cổ ở chùa Phật Tích (Bắc Ninh),

đã phát hiện được hai pho tượng Kinnari

(một đánh trống cơm và một gẩy đàn)

bằng đá còn khá nguyên vẹn (hiện được

lưu giữ và trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử

Quốc gia Việt Nam). Sau này, vào những

năm 60 - 70 của thế kỷ trước, lại phát hiện

thêm một tượng Kinnari ở chùa Long Đọi

* Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam

2

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

2. Nội dung

Tuy chỉ mới phát hiện được với một

chưa biết chính xác bằng con đường nào,

song miền Trung Á là một chặng đường

không phải là kém quan trọng. Cũng theo

Louis Bezacier, một đặc điểm có thể nói

là chủ yếu thấy trên các hình tượng điêu

khắc này (tức những điêu khắc đá mà

L.Bezacier cho là cổ nhất của nghệ thuật

Việt Nam và thuộc ngôi tháp cổ được xây

dựng ở chùa Phật Tích vào thời Đường) là

những hình hoa nhỏ có năm, sáu, bảy hay

tám cánh chạm rải rác trên hình tượng. Thế

nhưng, ở người chim, cũng những hình

hoa đó, nhưng to hơn, được làm trang sức

trên búi tóc và được kết thành dải hoa để

giữ lấy tóc phía trên trán. Louis Bezacier

cho rằng kiểu trang sức hoa như của các

người chim Phật Tích là đặc điểm nhận

thấy trên nhiều hình tượng điêu khắc và

hội họa của miền Trung Á (1).

số lượng không nhiều, nhưng các nhà

nghiên cứu đã nhận thấy các pho tượng

đá người chim này được thể hiện theo một

kiểu dáng khá thống nhất và cùng có những

nét rất chung. Ngay khi được phát hiện

vào năm 1944, nhà nghiên cứu mỹ thuật

cổ Việt Nam người Pháp Louis Bezacier,

người phụ trách cuộc khai quật ở chùa Phật

Tích (tỉnh Bắc Ninh), đã có những đánh

giá và nhận xét đáng lưu ý. Theo ông, ba

hình tượng điêu khắc được phát hiện tại

Phật Tích là Hộ pháp (Lokapala), người

chim (Kinnari) và Kim cương (Vajrapala)

đã chỉ rõ, chẳng những có chịu ảnh hưởng

Trung Quốc thời Đường, mà nhất là ảnh

hưởng Ấn Độ đưa tới xứ Bắc Kỳ, hiện nay

Tượng người chim và các tượng đá khác được phát hiện năm 1944

Mấy chục năm sau, trên cơ sở phân

tích và so sánh thêm với một số pho tượng

được phát hiện thêm ở một vài nơi khác,

nhà nghiên cứu Chu Quang Trứ đã có một

khái quát khá cô đúc và đầy đủ về các

tượng người chim đã được phát hiện như

sau: “Tất cả các tượng người chim đều

đứng trên đế liền khối với tượng, đế tạc

thành chiếc đấu vuông thót đáy. Người

chim đậu chắc trên đế bệ, đuôi uốn cong

hất lên cao, rõ ràng ở thế tĩnh, song đôi

cánh lại mở rộng như đang quạt gió, gợi ra

một tư thế động. Cánh xòe nhưng không

dang ngang, lại dựng đứng áp sát thân,

nên đảm bảo cho bố cục ở khối đóng kín,

có đường viền rõ ràng. Chố khác nhau của

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

3

các tượng này, cơ bản là ở các nhạc cụ

(trống cơm, chũm chọe và đàn) có hình

dáng khác nhau, nhưng đều được gắn với

ngực nhân vật, ở phía trước rất rõ ràng và

gọn gàng. Nhìn đằng trước, tượng được

cấu tạo hai nửa phải và trái đăng đối, có

dạng khối tam giác lớn lồng lên tam giác

nhỏ (bệ và bụng) nên tĩnh mà lại động,

chắc chắn nhưng chồng chềnh; nếu nhìn

ở sườn bên thì lại có dạng một múi cam

dựng đứng với cung cong quay vào phía

trong, các đường vạch xếp lớp cánh và các

long cánh, long đuôi cũng phụ họa theo

gây ấn tượng về một sự khởi động muốn

cho người chim bốc lên. Tượng có khuôn

mặt đầy đặn, hiền từ, các chi tiết trên mặt

đều sang sủa, tóc tết thành búi trên đỉnh

và được dải băng hoa buộc lại trên trán;

ẩn hiện dưới những bông hoa cài trang

điểm. Tượng có cổ cao ba ngấn, bộ ngực

nở nang, tay tròn mập và đôi chân chim

ngắn khỏe với những móng sắc bám lấy

bệ. Tượng tập trung khai thác khối, song

cũng chú ý nhiều đến trang trí - nhất là

trên đầu tóc và phần thân mang lốt chim,

vì thế vừa nẩy căng vừa tươi mát.”. Như

Louis Bezacier cho rằng các tượng người

chim ở Phật Tích là các tượng của ngôi

tháp (nhưng là ngôi tháp thời Lý), Chu

Quang Trứ viết “nếu liên tưởng đến tháp

men thờ chùa Chò (Vĩnh Phú) có tượng

người chim dang cánh, thì có thể nghĩ các

tượng người chim bằng đá đều được đặt

ở mặt ngoài của ngôi tháp Phật giáo, trên

những chạc đỡ mái thuộc những tầng khác

nhau, nên có kích thước khác nhau, nhưng

đều chung cách tạo dáng và bố cục.”(2).

Sang thế kỷ XXI, vào năm 2008, nhân

đợt trùng tu lớn, các nhà khảo cổ học đã tiến

hành khai quật lại khu vực ngôi tháp gạch

cổ thời Lý. Do khai quật với quy mô lớn

hơn so với diện tích mà ông Louis Bezacier

đã đào trước đây, nên lần này, các nhà khảo

cổ đã phát hiện được rất nhiều hiện vật điêu

khắc đá, trong đó có hàng chục tượng người

chim. Tuy số lượng thêm nhiều, nhưng,

nhìn chung các tượng mới được phát hiện,

về cơ bản, đều giống với hai tượng người

chim trước đây cả về kích thước, hình dáng,

cấu trúc và các họa tiết trang sức trên đầu

tóc và y phục. Thế nhưng, do có số lượng

nhiều, nên, qua các tượng được phát hiện

mới lần này, chúng ta biết thêm được những

nhạc cụ và đồ vật mà các người chim ở Phật

Tích cầm trước ngực. Với những phát hiện

mới năm 2008, ngoài một tượng cầm quyển

kinh, chúng ta có thể thấy nhiều nhạc cụ

khác nhau trong tay các người chim: khèn,

ống sinh, trống cơm, nhị hồ, trống đế, đàn tì

bà, tiêu và sáo(3).

Một số tượng người chim phát hiện năm 2008

4

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

Những phát hiện mới năm 2008 đã

khác hẳn những kiểu người chim trong các

phong cách nghệ thuật cổ của cả khu vực

phía nam châu Á, như Ấn Độ, Sri Lanka,

và Đông Nam Á. Không xuất hiện trên

điêu khắc là những thiên thần dâng hoa

hoặc chơi nhạc ở hai bên các biểu trưng

của Phật như Stupa (bảo tháp), Bodhi-

Drumas (cây Bồ Đề), Dharmacakras

(Pháp luân) như thường thấy trong nghệ

thuật Ấn Độ; không được thể hiện thành

cặp đôi vợ chồng (kinnara và kinnari)

đứng canh hai bên cây đời (Kalpataru)

như trên các phù điêu đá đền Prambanan

thế kỷ IX ở đảo Java (Indonesia); không

mô tả câu chuyện tình ly kì giữa cô gái

người chim Manohara với chàng hoàng tử

Suddana bằng điêu khắc như ở ngôi tháp

Phật giáo vĩ đại Borobudu thế kỷ IX ở

đảo Java (Indonesia) và trên các bức tranh

tường Phật giáo ở các ngôi chùa của Thái

Lan, Lào, Campuchia và Mianma...(4),

các tượng người chim của Phật Tích đều

là những hình nhạc công được tạc thành

pho tượng độc lập đứng thẳng trên chiếc

bệ vuông liền khối bên dưới. Không chỉ

không phải là những hình phù điêu hay

tranh vẽ cũng như không phải là các đầu

đao đỡ mái như trong các nền nghệ thuật

cổ của các nước phía nam châu Á, mà

người chim Phật Tích còn đều là các

tượng tròn được tạc rời với kích thước,

hình dáng và cấu trúc giống nhau, kiểu

như theo một mô hình hay mô típ chung,

rồi mới đem đặt lên trên đỉnh các cột hay

diềm mái bao quanh để trang trí cho phần

trên các tầng (các tượng ở các tầng trên

có kích thước nhỏ hơn) của một kiến trúc

(có thể là một tháp vuông nhiều tầng)

Phật giáo.

càng thêm khẳng định cho một kiểu dáng,

thậm chí, theo chúng tôi, một phong cách

tượng người chim của nền mỹ thuật cổ Việt

Nam. Chúng tôi cho rằng, hoàn toàn có cơ

sở để đặt tên cho phong cách nghệ thuật

tượng người chim này của nghệ thuật cổ

Việt Nam là phong cách Phật Tích. Mặc

dầu số lượng đã được phát hiện lên đến

con số hàng chục, nhưng có thể xác định

được những nét đặc trưng sau đây của các

tượng người chim Phật Tích: 1. Những

người chim Phật Tích là những nhạc công

đang cùng đứng bên nhau xung quanh

bốn mặt ngoài ngôi tháp Phật để tấu nhạc

ngợi ca Phật, Pháp, chứ không phải là các

cặp đôi người chim (kinnara và Kinnari)

thường được kể trong các truyền thuyết

Phật giáo; 2. Tượng đứng thẳng trên đế

vuông thót đáy liền khối với tượng, đuôi

uốn cong hất lên cao ở phía sau, đôi cánh

mở rộng dựng đứng áp sát thân, cả thân

người nhô mạnh ra phía trước, hai tay đưa

ra ôm hoặc cầm một nhạc cụ, đầu ngẩng

cao và nhìn thẳng ra phía trước; 3. Thân

mình căng tròn, khuôn mặt bầu phúc hậu

với đôi mắt xếch nhỏ, cặp lông mày cao

thanh tú (ở một số tượng, có nét trông

như hình chim én), sống mũi cao, chiếc

miệng nhỏ với cặp môi mọng cong duyên

dáng, tóc vấn ngược thành một búi tròn to

trên đỉnh đầu; 4. Những hình hoa tròn nhỏ

nhiều cánh được cài trên búi tóc, được kết

thành dải trên trán để giữ mái tóc và được

xâu thành chuỗi đeo trên cổ... Không chỉ

tạo ra cả một phong cách, mà, theo chúng

tôi, phong cách nghệ thuật tượng người

chim của Phật Tích nói riêng và cả nghệ

thuật thời Lý nói chung cũng rất riêng và

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

5

Kinnara Prambanan (Indonesia). Dvaravati (Thái Lan) và Chămpa, (Việt Nam)

Từ năm 1944, khi chỉ mới phát hiện

có một hiện vật, nhà nghiên cứu nghệ thuật

cổ Việt Nam người Pháp Louis Bezacier

đã nhận thấy ngay. Như chúng tôi đã trích

dẫn, theo L.Bezacier, ba hình tượng điêu

khắc được phát hiện tại Phật Tích là Hộ

pháp (Lokapala), người chim (Kinnari)

và Kim cương (Vajrapala) đã cho thấy,

không chỉ có ảnh hưởng Trung Quốc thời

Đường, mà còn có cả ảnh hưởng Ấn Độ.

Tuy không rõ những ảnh hưởng này đã

được đưa tới miền bắc Việt Nam bằng con

đường nào, song Louis Bezacier cho rằng

miền Trung Á là một chặng đường không

phải là kém quan trọng. Cũng theo Louis

Bezacier, một đặc điểm có thể nói là chủ

yếu thấy trên các hình tượng điêu khắc

này là những hình hoa nhỏ có năm, sáu,

bảy hay tám cánh chạm rải rác trên hình

tượng. Riêng ở người chim, cũng những

hình hoa đó, nhưng to hơn, được làm

trang sức trên búi tóc và được kết thành

dải hoa để giữ lấy tóc phía trên trán. Louis

Bezacier cho rằng kiểu trang sức hoa như

của các người chim Phật Tích là đặc điểm

nhận thấy trên nhiều hình tượng điêu khắc

và hội họa của miền Trung Á. Rất tiếc là,

nhà nghiên cứu người Pháp lại chỉ dừng

lại ở một nhận định khá là chung chung.

Mặc dầu vậy, theo chúng tôi, đây là một

cảm nhận, có thể nói là rất chuyên môn và

rất quan trọng để nghiên cứu. Thế nhưng,

vì nhiều lý do, các nhà nghiên cứu Việt

Nam sau này lại không để ý đến gợi ý của

Louis Bezacier, mà có xu hướng đi tìm

mối quan hệ và sự ảnh hưởng của nghệ

thuật Chămpa trong các tượng người chim

thời Lý.

Giờ đây, trên cơ sở phân tích một

loạt các tượng với một số lượng khá

nhiều, chúng tôi nhận thấy cảm nhận của

Louis Bezacier về ảnh hưởng Trung Á đến

tượng người chim Phật Tích là có cơ sở.

Theo tôi, không chỉ các hình hoa trang trí,

mà một số chi tiết tạo hình khác trên tượng

người chim Phật Tích là chịu ảnh hưởng

của Trung Á, mà cụ thể là của nền nghệ

thuật Phật giáo của vương quốc Phật giáo

Khotan (người Trung Quốc gọi là Nguyệt

Chi hay Nhục Chi) tồn tại từ đầu công

nguyên đến thế kỷ XI tại lòng chảo Tarim ở

Trung Á (nay thuộc Tân Cương, Cam Túc,

Trung Quốc. Vào giữa thế kỷ VII, Vương

quốc Nguyệt Chi bị nhà Đường thôn tính.

Trong những thế kỷ thuộc Đường, nghệ

thuật Phật giáo Khotan đã để lại nhiều di

sản quan trong và nổi tiếng như các tác

phẩm điêu khắc, các bích họa ở Kucha và

6

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

chùa hang Kizil. Như các nhà nghiên cứu

đã nhận thấy, nghệ thuật Phật giáo Khotan

là sự kết hợp hài hòa của nghệ thuật Phật

giáo Trung Á thời Kushan và nghệ thuật

Trung Hoa thời Đường. Trên các hình điêu

khắc và đặc biệt là trên các bích họa (ở

Kizil) của nghệ thuật Khotan, những hình

hoa nhỏ, như ở tượng người chim Phật

Tích, luôn xuất hiện làm các trang trí trên

đầu tóc, quần áo của các nhân vật khác

nhau. Ngoài ra, trong nghệ thuật Khotan,

ở các hình người, chiếc mũi được thể hiện

nhọn hơn, đôi mắt được thể hiện xếch

nhiều hơn so với lệ thường ở nền hội họa

Ấn Độ. Cũng theo các nhà nghiên cứu, đôi

mắt nhỏ, cái miệng bé cặp lông mày cao

hình chim én cũng là những nét đặc trưng

của nghệ thuật Nguyệt Chi. Ngoài ra, theo

quan sát của chúng tôi, phần thùy tai (dái

tai) lớn kéo dài tới tận vai và được thể hiện

gần như độc lập với tai ở các tượng người

chim Phật Tích rất giống thùy tai của một

số nhân vật quan trọng nhất của Phật giáo

như Đức Phật, Mahakashyapa (Đại Ca

Diếp) trên tranh tường chùa hang Kizil(5).

Nếu đẩy xa hơn nữa đến thời Kushan,

chúng tôi còn nhận thấy hình dáng, cấu

trúc, chức năng và các nhạc cụ của những

tượng người chim Phật Tích có nhiều nét

gần với năm tượng nhạc công thế kỷ II-

III ở khu di tích Phật giáo Airtam (nước

Cộng hòa Uzbekistan) đang cùng hòa tấu

năm âm thanh linh thiêng của nhà Phật

(panchamahashabda)(6).

Bồ tát Kucha (Bảo tàng Guimet), Bích họa Kizil và nhạc công Airtam

3. Kết luận

những ảnh hưởng của nghệ thuật Phật

giáo Khotan đã góp phần tạo nên một

phong cách tượng người chim rất đặc biệt

của Phật Tích nói riêng và của thời nhà Lý

nói chung./.

Như vậy, một lần nữa có thể khẳng

định, những cảm nhận của Louis Bezacier

về những ảnh hưởng của nghệ thuật Trung

Quốc thời Đường và của Ấn Độ vùng

Trung Á trên hình tượng người chim Phật

Tích là có cơ sở. Thế nhưng, chúng tôi

muốn nhấn mạnh thêm là hai ảnh hưởng

trên không phải đi từ hai hướng Ấn Độ

và Trung Hoa, mà là từ một nơi, từ nền

nghệ thuật Phật giáo Khotan, đã đến miền

bắc Việt Nam. Và, theo chúng tôi, chính

Tài liệu tham khảo:

[1]. Louis Bezacier, Essais sur l’art Annamite,

Hanoi, 1944, tr. 218-219

[2]. Chu Quang Trứ, Tượng cổ Việt Nam

với truyền thống điêu khắc dân tộc, Nxb.Mỹ

thuật, Hà Nội, 2001, tr.69-72.

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

7

[3]. Thích Đức Thiện, Phật Tích - di sản văn

hóa Phật giáo, Nxb.Văn hóa- Thông tin, Hà

Nội, 2014, các hình minh họa từ 44 đến 54.

Huân, Nxb. Mỹ thuật, Hà Nội, 2007, tr.174-

179, hình 195,196.

[6]. B.A.Staviski, Nghệ thuật Trung Á thời

cổ đại (TK.VI trước CN - TK VIII CN), Nxb.

Mỹ thuật, Matxcơva, 1974 (tiếng Nga), tr.93,

h.67-71.

[4]. Có thể tham khảo: Sherman E.Lee, A

History of Far Eastern Art, New York, 1964.

Vittorio Roveda, Images of the Gods - Khmer

Mythology in Cambodia, Laos & Thailand,

River Books, Bangkok, 2005.

Địa chỉ tác giả: Viện Hàn Lâm khoa học xã

hội Việt Nam

[5]. E.Lee, A History of Far Eastern Art, New

York, 1964 (bản dịch tiếng Việt của Trần Văn

Email: doanhngovan@gmail.com