Những đợt chấn hưng nghề chế tác đá An Hoạch (Thanh Hóa)

Download

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

NHỮNG ĐỢT CHẤN HƯNG

NGHỀ CHẾ TÁC ĐÁ AN HOẠCH (THANH HÓA)

NCS. Lê Thị Thảo*

ThS. Trần Thị Thanh Huyền**

Tóm tắt: Làng An Hoạch ven thànhphố Thanh Hóa là một trong những làng cổ

xưa nhất của vùng đồng bằng sông Mã và nghề chế tác đá nơi đây là một trong những

nghề thủ công có lịch sử lâu đời nhất Việt Nam. Sự xuất hiện của nghề chế tác đá An

Hoạch có mối liên hệ mật thiết với truyền thống chế tác đá của cư dân đồng bằng sông

Mã từ thời kỳ nguyên thủy, đến thế kỷ X, bắt đầu định hình rõ nét vàphát triển liên tục,

không đứt quãng cho đến ngày nay. Mỗi bước phát triển của nghề này đều gắn liền với

những bước thăng trầm của lịch sử dân tộc. Không những thế, nó còn có sức lan tỏa,

tác động đến sự hình thành và phát triển của nhiều làng nghề chế tác đá nổi tiếng ở

những vùng miền khác như Ngũ Hành Sơn (Đà Nang), Ninh Vân (Ninh Bình). Nghiên

cứu sự hình thành và phát triển của nghề chế tác đá An Hoạch là nghiên cứu trường

hợp về một nghề thủ công truyền thống tiêu biểu không chỉ của xứ Thanh mà của cả

nước, giúp ta nhận diện sâu sắc quá trình hình thành, phát triển và kết cấu kinh tế, xã

hội, văn hóa của một làng nghề đặc trưng.

1. Truyền thống chế tác đá của cư dân đồng bằng sông Mã

Chưa rõ làng An Hoạch có từ bao giờ nhưng tên An Hoạch cùng nghề chế tác đá

nổi tiếng nơi đây đã được nhắc đến trong An Hoạch sơn Báo Ấn tự bi ký (dựng năm

1100) và nhiều sách sử của các triều đại phong kiến như: Đại Việt sử ký, Việt sử thông

giám cương mục, Đại Nam nhất thống chí, Lịch triều hiến chương loại chí... Xa hơn

nữa, sự xuất hiện nghề chế tác đá An Hoạch có mối liên hệ biện chứng với truyền thống

chế tác đá của cư dân đồng bằng sông Mã.

Thời kỳ đá cũ, tại di tích núi Đọ (xã Thiệu Vận, huyện Thiệu Hóa), di tích núi

Nuông, núi Quan Yên (xã Định Công, huyện Yên Định), các nhà khoa học đã phát hiện

nhiều hiện vật bằng đá mang dấu vết chế tác của con người: hàng vạn mảnh tước, hạch

đá, công cụ chặt thô (chopper), công cụ gần hình rìu,... Điều đó khẳng định cách ngày

nay 30 - 40 vạn năm, người nguyên thủy vùng đồng bằng sông Mã đã chế tác công cụ

*Phó Giám đốc Trung tâm NCPTVH và NNL, Trường Đại học Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa

*Phó Trưởng khoa Âm nhạc, Trường Đại học Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

bằng đá và bằng chính những công cụ thô sơ đó, họ bước ra khỏi thế giới động vật, hơn

hẳn động vật và bắt đầu quá trình lao động, sáng tạo.

Vào thời đại đá mới, cách ngày nay khoảng 7.000 năm, trước sự trù phú hấp dẫn

của đồng bằng sông Mã, cư dân văn hóa Hòa Bình - Bắc Sơn ở vùng núi phía Tây

Thanh Hóa đã rời khỏi hang động, mái đá xuống miền đồng bằng trước núi, tạo nên nền

văn hóa Đa Bút độc đáo. Sưu tập đá của văn hóa Đa Bút với các loại di vật tiêu biểu từ

rìu mài lưỡi, mài toàn thân đến rìu tứ giác, rìu hình thanh được mài nhẵn, các loại cuốc

đá to mài nhẵn đã cho ta thấy sự phát triển vượt trội của kỹ thuật chế tác các công cụ đá.

Bên cạnh đó, kỹ thuật khoan, cưa và tiện khiến cho ngoài các công cụ phục vụ sản xuất,

người ta còn phát hiện rất nhiều các loại đồ trang sức mà tiêu biểu là các vòng tay bằng đá.

Bước sang thời đại đồ đồng, ở đồng bằng sông Mã, trên cơ sở của một nền nông

nghiệp ổn định đã kéo theo sự phát triển mạnh mẽ của hàng loạt nghề thủ công để hỗ trợ

nông nghiệp. Chứng tích về sự xuất hiện của dạng “làng nghề” chế tác đá đã xuất hiện

rõ nét, đặc biệt ở di tích Đông Khối phía nam núi Voi, xã Đông Cương, thành phố

Thanh Hóa ngày nay. Các hiện vật đá ở di tích này cho thấy nghề làm đá ở đây đã đạt

tới đỉnh điểm trong thời tiền sử và sơ sử của xứ Thanh. Số lượng hiện vật lớn, đặc biệt

là số lượng các phác vật nhiều, lại phân bố trên diện tích hàng chục héc ta ở những cánh

đồng nằm sát phía đông nam chân núi Voi, có chỗ ken dầy chất đống quanh những bờ

mương, bờ ruộng cho thấy dấu vết về những “đại công xưởng chế tác đá” thời này tại

đây. Từ công xưởng này, các công cụ sản xuất, các vũ khí và đồ trang sức bằng đá đã cung

cấp cho các vùng lân cận và chắc chắn nó còn được trao đổi đến những vùng xa hơn nữa.

Trên địa phận huyện Đông Sơn ngày nay, người ta còn phát hiện ra những loại

trang sức bằng đá tinh xảo (khuyên tai, chuỗi hạt, vòng tay...) bên cạnh các công cụ chế

tác đá (bàn mài, mũi khoan...) ở di chỉ Bản Nguyên (xã Đông Lĩnh, huyện Đông Sơn)

và những phác vật còn chế tác dang dở ở các di chỉ Bản Nguyên, Đồng Ngầm, Bái Tê,

Cồn Cấu, Bái Rắt, Bái Khuýnh. Người ta cũng đã chứng minh được đó là những xưởng

chế tác đồ trang sức với quy mô khá lớn. Điều đáng lưu ý là sự kết cụm trên một không

gian hẹp và cùng tính chất di chỉ xưởng ở các địa điểm vừa nêu chính là đặc trưng quan

trọng cho nghề đá Thanh Hóa thời đó. Ở giai đoạn này, hầu như chưa tìm thấy một địa

điểm khảo cổ nào có tính chất tương tự như thế trên toàn lãnh thổ nước ta. Qua đây, có

thể khẳng định tính chất bản địa và lâu đời của làng nghề chế tác đá An Hoạch, khác với

nhiều nghề thủ công khác ở Thanh Hóa như: đúc đồng, nghề gốm, nghề mộc, tằm tang

đều được du nhập từ phía Bắc vào1.

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

Hiện nay chúng ta chưa có tài liệu khoa học để minh xác sự tồn tại những nghề

thủ công trong bối cảnh xã hội thời Bắc thuộc, nhưng riêng nghề chạm khắc đá ở An

Hoạch, chắc chắn vẫn tồn tại liên tục một cách bền bỉ... Tấm bia Đại Tùy Cửu Chân

quận Bảo An đạo tràng chi bi văn ở Đông Sơn thế kỷ VII có thể là minh chứng cho sự

tồn tại của nghề chế tác đá Thanh Hóa thời kỳ này. Sử sách còn ghi chép lại việc chính

quyền đô hộ phương Bắc khai thác đá ở núi An Hoạch “Đời Tấn (265 - 420), Phạm

Ninh là Thái thú Dự Chương thường sai người lấy đá nơi đây để làm khánh”2. Chính

quyền đô hộ nước ta thời Tùy - Đường cũng thường sai quân dân lấy đá này dùng vào

việc xây thành.

2. Sự phát triển của nghề chế tác đá An Hoạch

Trên cơ sở nghiên cứu nguồn tư liệu thư tịch, văn bia và khảo sát những sản

phẩm của nghề chế tác đá An Hoạch còn lại đến ngày nay, kết hợp với nghiên cứu,

phỏng vấn hồi cố, chúng tôi thấy rằng nghề này từ khi xuất hiện đều phát triển liên tục,

không đứt quãng và có những thời kỳ được thúc đẩy mạnh mẽ, có thể coi như những đợt

“chấn hưng” của truyền thống chế tác đá từ thời nguyên thủy. Chúng tôi xin đưa ra một

số nhận định về những đợt chấn hưng đó trong lịch sử phát triển làng nghề chế tác đá

An Hoạch như sau:

2.1. Đợt chấn hưng thứ nhất

Từ sau mười thế kỷ Bắc thuộc, việc xây dựng hệ thống thiết chế xã hội Đại Việt

trên tinh thần tự chủ và hào khí dân tộc dâng cao. Các ngành nghề trực tiếp phục vụ cho

“quốc kế dân sinh” như nghề dệt, đúc đồng, rèn, mộc, làm gạch ngói, đục đá được thúc đẩy.

Đến nay, những dấu vết của các công trình kiến trúc hay điêu khắc thời Lý -

Trần còn lại quá ít ỏi, nhưng qua một số tư liệu ta cũng có thể hình dung được việc xây

dựng các công trình tôn giáo, phủ đệ, thành quách thời này. Lúc này, Phật giáo phát

triển đến mức sử thần Lê Văn Hưu đã phải thốt lên “dân chúng quá nửa làm sư sãi,

trong nước chỗ nào cũng có chùa chiền”3. Việc xây dựng chùa chiền tất nhiên cần phải

dùng đến nhiều đá và thợ đá. Đá được sử dụng để kè thành những bức tường chắc chắn

trong kiến trúc chùa trườn theo sườn núi, đồng thời đá được sử dụng làm chất liệu tạo

hình ở cột, thành bậc, bệ tượng và tượng để tạo thành những tác phẩm nghệ thuật độc

đáo. Lý Thường Kiệt trong suốt thời gian trị nhậm đất Thanh Hóa (1081 - 1101) đã từng

tiến hành khai thác đá quý ở núi Nhồi để xây dựng nhiều công trình thành quách, chùa

chiền, phủ đệ... An Hoạch sơn Báo Ấn tự bi ký cho biết Lý Thường Kiệt nhân một lần

đi thăm vùng An Hoạch đã sai Giáp thủ Vũ Thừa Thao xuất lĩnh người hương Cửu

Chân dò tìm đá trong mười chín năm4.

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

Dù đến nay không còn nhưng tên gọi và quy mô một số chùa thời Lý vẫn được

lưu lại trong thư tịch và văn bia: chùa Minh Tịnh (Minh Tịnh tự bi văn, niên đại Quảng

Hựu 6 (1090) ở Hoằng Hóa), chùa Báo Ân (An Hoạch sơn Báo Ấn tự bi, niên đại Hội

Phong 9 (1100) ở núi An Hoạch, thành phố Thanh Hóa), chùa Sùng Nghiêm Diên

Thánh (Sùng Nghiêm Diên Thánh tự bi minh, niên đại Đại Khánh 9 (1118) ở Hậu Lộc),

chùa Hương Nghiêm (Càn Ni sơn Hương Nghiêm tự bi minh, niên đại Thiên Phù Duệ

Vũ 5 (1124) ở Thiệu Hóa), chùa Linh Xứng (Ngưỡng Sơn Linh Xứng tự bi minh, niên

đại Thiên phù Duệ Vũ 1 (1126). Sang thời Trần xuất hiện thêm một số chùa: Hưng Phúc

(Quảng Xương), chùa Du Anh (Vĩnh Lộc), Hoa Long (Vĩnh Lộc), Vân Lỗi (Nga Sơn),

Cam Lộ (Hậu Lộc)... Theo sử sách, đây là những chùa có giá trị nghệ thuật kiến trúc và

nhiều di vật điêu khắc đá có giá trị. Ngày nay, phần lớn các chùa trên đã bị hủy hoại,

nhưng vẫn còn nhiều dấu vết kiến trúc và một vài di vật kiến trúc đá như: cột đá khắc

hình rồng ở chùa Sùng Nghiêm, tượng sư tử đá chùa Du Anh, bia và nhiều hiện vật

chạm khắc ở chùa Hưng Phúc...

Trong các công trình kiến trúc cung điện ở kinh đô Hoa Lư thế kỷ X, thành

Thăng Long thời Lý - Trần đều có sự góp mặt của đá An Hoạch mà chất đá không thể

nhầm lẫn với nơi khác.

Sự phát triển của nghề chế tác đá thời kỳ này có thể còn có sự đóng góp của các

tù binh Chăm mà Lê Hoàn ở thế kỷ X và Lý Thái Tông cùng Lý Thường Kiệt ở thế kỷ

XI mang về đất Thanh Hóa để đào sông, khai khẩn đất hoang, lập ra các trại ấp. Điều

này cho phép phỏng đoán rằng, chính sự kết hợp giữa kỹ thuật đục đá Chiêm Thành với

kỹ thuật khai thác và chế tác đá của người địa phương ở một vùng đất có nguồn đá dồi

dào và quý hiếm, thêm vào đó là vị trí cận thị, cận giang đã biến khu vực núi An Hoạch

thành một công xưởng chế tác đá nổi tiếng. Nhiều bia ký còn lưu lại danh tính của

những người thợ đá họ Lỗi (tức họ Lồi đọc chệch) gốc Chăm Pa5.

Đặc biệt, việc Hồ Quý Ly xây dựng thành Tây Đô đã để lại cho Thanh Hóa một

di sản văn hóa thế giới độc nhất vô nhị. Thành này là loại kiến trúc bằng đá lớn nhất

nước ta. Đây là một tòa thành kỳ vĩ được xây dựng với khối lượng đá rất lớn, nhiều tảng

đá dài đến 7 m, cao tới 1,5 m nặng hàng chục tấn, cao đỉnh thành tới 8 m. Lối xây thành

là sử dụng đòn bẩy, lăn trượt trên bi, ghép, cài mộng, chèn lực để tạo hình và chịu tải

trọng một cách tài tình. Nghệ thuật và kỹ thuật được phô diễn ở bốn cổng thành, đặc

biệt là thành Nam và Bắc. Vọng lâu trên hai cổng thành này nay không còn, nhưng hàng

chục chân tảng hiện có đã nói lên nhiều điều. Có thể nói, vọng lâu này là gợi ý cho các

thành lũy Việt sau này.

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

Công trình đá khổng lồ và kỳ vĩ này, đã trở thành huyền thoại của hàng vạn lao

phu khổ dịch. Vùng núi Nhồi đến nay vẫn còn lưu truyền câu ca dao:

Mồng một anh hát với cồ,

Mồng hai anh lại thành Hồ anh xây,

Mồng ba anh hát ở đây,

Mồng bốn anh lại đi xây thành Hồ...

Do vị trí quan trọng của nghề chế tác đá An Hoạch mà chất đá quý hiếm và tay

nghề người thợ đá nơi đây đã được ghi vào sử sách của quốc gia. Trong tác phẩm An

Nam chí lược của Lê Tắc biên soạn vào thế kỷ XIV đã đề cập đến núi An Hoạch “sản

xuất đá làm bia, làm đĩa nghiên”6. Đại Việt sử kỷ toàn thư cũng chép lại sự kiện năm

Quang Thái thứ 3 (1390), vua Trần “sai thợ đá ở An Hoạch mở cửa hang núi Thiên

Kiện và hang núi Khuẩn Mai để lấy tiền của chôn ở đó khi trước”7.

2.2. Đợt chấn hưng thứ hai

Vào thời Lê sơ việc mở mang kinh thành Thăng Long yêu cầu có một khối

lượng đá lớn làm mặt nền, tam cấp, thú linh, lăng tẩm... Năm 1490, để đề phòng những

nạn loạn đảng như Lê Nghi Dân đang đêm trèo tường vào giết Lê Nhân Tông ở trong

cung, Lê Thánh Tông cho xây lại Hoàng thành mở rộng thêm 8 dặm nữa. Công việc xây

dựng trong 8 tháng mới xong. Trong Hoàng thành Lê Thánh Tông cũng cho xây thêm

cung điện và lập vườn Thượng lâm để nuôi bách thú. Năm 1512, Lê Tương

Dực giao Vũ Như Tô đứng ra trông nom việc dựng hơn 100 nóc cung điện nguy nga, lại

khởi công làm Cửu Trùng Đài...

Khu vực Lam Sơn ở Thanh Hóa là quê hương của Lê Lợi và cũng là nơi các hào

kiệt tụ về dựng cờ khởi nghĩa. Vì vậy, sau thiết lập triều đại, các vua triều Lê sơ đã dựng

lên điện Lam Kinh làm tẩm thờ chung và một quần thể lăng mộ các vua và hoàng thái

hậu. Năm Bính Tý (1456) vua Lê Nhân Tông đích thân đem các quan về bái yết sơn

lăng, “ra lệnh chỉ cho các đại thần bàn định đặt tên hiệu cho các miếu điện ở sơn lăng

Lam Sơn. Chánh điện gọi là điện Quang Đức, điện Sùng Hiếu, hậu điện gọi là điện Diễn

Khánh. Lại sai quân phủ Thanh Hóa làm ẩm cung thờ Thái hoàng hái phi ở phía Tây

điện lăng Lam Sơn”8.

Đây là một kiến trúc mô phỏng Điện Tràng An với những nghi thức thiết triều

và linh vật đem theo vua về cõi vĩnh hằng. Do vậy, chất liệu đá Nhồi được sử dụng đến

30% kiến trúc Tam Tòa - Thái Miếu, 80% kiến trúc lăng mộ.

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

Chất liệu đá Nhồi được người xưa cảm nhận xem như linh khí của vũ trụ ban

cho trần gian, bởi vậy mộ vua, linh vật thiêng ở chùa, dinh thự triều đình độc chiếm vật

liệu quý này.

2.3. Đợt chấn hưng thứ ba

Sang thế kỷ XVI - XVII, khi kinh tế hàng hóa bắt đầu manh nha phát triển, các

công trình kiến trúc của cộng đồng làng xã nở rộ, tuy nhiên, về cơ bản đó cũng là những

công trình của tập thể. Nền kinh tế tiểu nông bao trùm cả nước chưa thúc đẩy các cá

nhân thật sự giàu có hình thành, đặc biệt là từ các hoạt động kinh tế tư nhân phi nông

nghiệp. Thế nhưng, bối cảnh lịch sử lúc này đã làm xuất hiện một lực lượng các quận

công, quan tướng triều đình khá lớn. Họ đại diện cho một thế lực quan trọng trong xã

hội, khi công trạng đã viên mãn, họ thường quay về quê xây dựng lăng mộ, đền thờ

nhằm báo hiếu tổ tiên và cũng là vinh danh cho chính họ. Thời kỳ này, xứ Thanh là

vùng đất thang mộc của vua, chúa, nên số lượng các quận công, quan tướng triều đình

khá lớn. Thanh Hóa lại là nơi có nghề chế tác đá An Hoạch nổi tiếng, trữ lượng đá

phong phú với nhiều loại đá quý cho nên ở đây đã xuất hiện đền thờ và lăng mộ của tư

nhân, đến nay được biết đến, là có niên đại sớm nhất: đền thờ và lăng Phúc Khê tướng

công Nguyễn Văn Nghi, niên đại Hoằng Định thứ 18 (1617). Tiếp sau đó, ở Thanh Hóa

và Bắc Bộ xuất hiện hàng loạt công trình tư nhân liên quan đến các quận công, quan

tướng thời Lê Trung hưng: lăng Dương Lễ công Trịnh Đỗ (Thanh Hóa, niên đại 1630),

Từ vũ Võ Hồng Lượng (Ân Thi - Hưng Yên, niên đại 1660), từ chỉ họ Đặng (Lương Tài

- Bắc Ninh, niên đại 1675), lăng Lê Thời Hiến (Thanh Hóa, niên đại 1677), lăng Trịnh

Thị Ngọc Lung (Thanh Hóa, niên đại 1689), lăng họ Ngọ (Hiệp Hòa - Bắc Giang, niên

đại 1697), lăng Dinh Hương (Hiệp Hòa - Bắc Giang, niên đại 1727), lăng Lê Đình Châu

(Thanh Hóa, niên đại 1778), lăng Mãn Quận công (thành phố Thanh Hóa, niên đại 1782)...

Việc xây cất lăng mộ nở rộ thời kỳ này cho thấy sự quan tâm đặc biệt về đời

sống tâm linh của các tầng lớp trên, mong có một sự bền vững và thịnh vượng cho dòng

họ cũng như quốc gia. Tuy quy mô ở mức độ trung bình, nhưng các công trình trên có

phong cách nghệ thuật đặc sắc, cởi mở, phóng khoáng, vừa mang tính quy phạm lại pha

trộn tính dân gian phong phú, vừa thể hiện được uy quyền của một tầng lớp quan lại

được trọng dụng, lại vừa ẩn chứa những tư tưởng sâu xa mang tính trí tuệ dân dã.

Đây cũng là thời kỳ người thợ đá An Hoạch mở rộng phạm vi hoạt động ra ngoài

tỉnh rất mạnh mẽ. Chúng tôi đã tìm được 96 bia đá ghi rõ tên thợ đá An Hoạch khắc,

phân bố ở các tỉnh Quảng Ninh (1 bia), Bắc Ninh (4 bia), Hải Dương (2 bia), Hưng Yên

(7 bia), Thái Bình (7 bia), Vĩnh Phúc (3 bia), Hà Nội (28 bia), Hà Nam (1 bia), Nam

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

Định (1 bia), Ninh Bình (5 bia), Thanh Hóa (33 bia), Nghệ An (3 bia), Hà Tĩnh (1 bia),

trong số 96 bia này có tới 67 bia thời Lê Trung hưng. Chắc chắn đây chỉ là một số rất ít

trong số các bia đá mà thợ An Hoạch đã khắc nhưng đã cho thấy nghề chế tác đá An

Hoạch đã vượt ra khỏi phạm vi của của làng xã để trở thành một nghề có quy mô quốc

gia, là một điểm đặc biệt mà không phải nghề thủ công truyền thống nào ở thời trung

đại cũng có được.

Điểm đáng lưu ý là chúng tôi đã phát hiện 2 bia niên hiệu Mạc do thợ đá An

Hoạch khắc. Bia thứ nhất Phúc Lâm Hoang thệ tự bi, niên đại Diên Thành 1 (1578) tại

chùa Phúc Lâm, xã Vĩnh Thệ, huyện Tiên Phong, tỉnh Sơn Tây do thợ đá xã An Hoạch

huyện Đông Sơn Nguyễn Tiến Chu, Tô Văn Tường, Nguyễn Huỳnh khắc. Bia thứ hai là

bia chùa Kim Liên (vô đề), thôn Bùng, xã Phùng Xá, huyện Thạch Thất, tỉnh Hà Tây

niên đại Diên Thành thứ 2 (1579) do thợ họ Phạm người xã An Hoạch, huyện Đông Sơn

khắc. Chúng ta biết rằng, Thanh Hóa là nơi phát tích và trung thành với nhà Lê mà hầu

như người dân xứ này không chấp nhận nhà Mạc. Vì vậy, việc thợ đá An Hoạch bỏ ra

vùng nhà Mạc để hành nghề chứng tỏ nghệ nhân rất được coi trọng và các chính kiến

chính trị đã trở thành thứ yếu đối với thợ nghề truyền thống. Đây cũng chính là hệ quả

của sự phát triển thương mại và sự gia nhập mạnh mẽ của nghề đá An Hoạch vào dòng

chảy thương mại đó.

2.4. Đợt chấn hưng thứ tư

Thời Nguyễn là giai đoạn nghề đục đá An Hoạch phát triển nhanh về số lượng.

Người thợ đá An Hoạch cũng đã có một tổ chức nghề nghiệp tương đối chặt chẽ.

Trong Đại Nam nhất thống chí có nhắc đến dòng họ làm đá ở An Hoạch “ấp đó

(An Hoạch) còn có dòng họ Bạt Thạch (làm nghề chạm đá)”9. Đồng Khánh địa dư chí

trong mục Phong tục của huyện Đông Sơn chỉ nhắc tới 2 nghề thủ công “Làm thợ thì

An Hoạch chuyên nghề đẽo đá, Trà Đông chuyên nghề đúc đồng”. Trong mục Sản vật

ghi “Riêng tổng An Hoạch có đá Thanh”10.

Do nhu cầu xây dựng thành Phú Xuân (Huế), thợ đá núi Nhồi đã được triệu về

kinh xây cung đình, lăng tẩm. Ngày 20 tháng 01 năm Gia Long thứ 4 (1805), đã truyền:

“Quan trấn Nội trấn Thanh Hóa được rõ: nay phải sức gấp thợ đá, làm các loại đá xây

điện Thái Hòa để trở về Kinh”11. Khi khởi công xây dựng các điện Thái Hòa, cửa Đại

Môn và Ngọ Môn, các thợ thuyền, phu dịch đến làm việc rất nhiều, trong đó “duy có

thợ đá là khó nhọc hơn, từng đã ban thưởng. Đến nay lại cho chiếu xét bọn biền binh là

thợ đá và giúp việc làm đá ở Quảng Nam, Thanh Hóa hiện đương làm những việc ấy

đều thưởng cho lương, tiền nửa tháng”12.

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

Theo Đại Nam thực lục, tháng 7 năm 1831 vua Minh Mạng đã sai bộ Công nghĩ

vẽ mẫu tượng đá quan văn, quan võ, lính thị vệ, voi đá, ngựa đá để thợ Quảng Nam,

Thanh Hóa chế tạo. Tượng quan văn, quan võ mỗi thứ một đôi, sáu tượng lính thị vệ,

đều cao 3 thước 6 tấc, voi đá hai con, mỗi con cao 4 thước 1 tấc; ngựa đá hai con, mỗi

con cao 2 thước 7 tấc. Khi chế tạo xong đệ về kinh, vua sai đem bày ở lăng Thiên Thụ

(tức lăng Gia Long)13.

Việc vận chuyển đá vào kinh đô Huế để xây dựng các cung điện, lăng tẩm chủ

yếu bằng đường biển. Ngày 15 tháng 4 năm Minh Mệnh thứ 1, “Đốc trấn Thanh Hóa

tâu: nay đã chọn được 1926 phiến đá móng giao cho viên Phó quản cơ Trung tiệp Thủy

quân Nghị Luận hầu nhận chở về kinh”14. Ngày 22 tháng 3 năm Minh Mệnh thứ 3, có

13 chiếc thuyền chở sản vật và các hạng đá của Thanh Hóa về kinh phụng nạp15. Ngày

24 tháng 6 năm Minh Mệnh 6, 378 lính thủy và bộ cùng 10 chiếc thuyền do triều đình

phái đã đến Thanh Hóa để chuyển các thứ đá về kinh phụng nạp16. Ngày 22 tháng 3

năm Minh Mệnh thứ 3, lại có 13 chiếc thuyền chở sản vật và các hạng đá của Thanh

Hóa về kinh phụng nạp17. Ngày 24 tháng 6 năm Minh Mệnh 6, 378 lính thủy và bộ cùng

10 chiếc thuyền do triều đình phái đã đến Thanh Hóa để chuyển các thứ đá về kinh

phụng nạp18. Ngày 15 tháng 8 năm Minh Mệnh 6 có “đoàn thuyền 26 chiếc ở Thanh

Hóa chở đá về kinh”19. Theo lời tâu của Dinh Quảng Bình ngày 17 tháng 3 năm Minh

Mệnh 7 “có đoàn thuyền 10 chiếc lĩnh chở tiền, đồ vật công và đá tại trấn Thanh Hoa đã

đi qua vùng cửa biển Nhật Lệ”20. Ngày 15 tháng 8 năm Minh Mệnh 7, trấn Thanh Hóa

báo cáo triều đình “đã mua được đá cây 2687 tấm, đá lát 1076 tấm, tổng chiều dài 1487

thước 7 tấc; đá khối 1267 khối, tổng chiều dài 1424 thước và 6 tấc và 1 tấm đá bia...

phân ra trên đoàn thuyền 11 chiếc chuyên đi biển...”21.

Nghề này phát triển đến nỗi khác với các nghề thủ công khác trong tỉnh và các

hộ bẩy đá trong toàn quốc, nhà Nguyễn đã cấp phát tiền lương cho các đội đẽo đá. Ngày

17 tháng 6 năm Gia Long thứ 4 (1805) truyền “cấp phát lương cho số quân dân đội Bạt

Thạch đẽo đá, cấp phát cho mỗi người mỗi tháng 1 phương rưỡi gạo và 1 quan 5 mạch

tiền”22. Đồng thời, nhà Nguyễn cũng quy định riêng một mức thuế mà người thợ ở đây

phải đóng góp. Năm Minh Mệnh thứ 10 (1829), triều đình quy định nghề đá ở thôn

Nhuệ phải nộp thuế đá phục vụ các công trình xây dựng đền miếu, lăng tẩm đương thời:

“Mỗi người thợ đá nộp 8 phiến, mỗi phiến dài 8 thước, bề mặt 8 tấc, dày 8 tấc, dân đinh

già cả, tàn tật chịu một nửa”. Năm Minh Mạng thứ 19 (1838) chuẩn y lời bàn cho thôn

Nhuệ xã An Hoạch huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa “chiếu lệ ra lính tuyển còn lại ở

sổ bao nhiêu cho làm đá, mỗi người cả năm nộp đá xây 8 phiến, mỗi phiến dài 8 thước,

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

bề mặt 8 tấc, dày 2 tấc, dân đinh già cả, tàn tật chịu một nửa”. Đến năm Tự Đức thứ

nhất (1848), có quy định: “Hạng tráng đinh (20 tuổi trở lên) nộp đá xây 10 phiến dài 1

thước, bề mặt 5 tấc, dày 2 tấc, dân đinh già cả, tàn tật nộp một nửa”23. Không phải chỉ

nộp thuế khai thác đá, thợ đá An Hoạch còn phải trưng tập vào Huế mỗi năm 3 người

làm việc ở Ty Vũ khố. Nghề đục đá của thôn Nhuệ không chỉ nổi tiến ở tỉnh lỵ Thanh

Hóa mà còn nổi tiếng trong cả nước.

Việc xây dựng nhà thờ Phát Diệm cuối thế kỷ XIX liên quan đến nguồn nhân lực và

các di vật chạm khắc đá ở Thanh Hóa: Cha Sáu vốn gốc người Nga Sơn Thanh Hóa đã đưa

thợ đá vùng núi Nhồi tham gia xây dựng và đưa chiếc sập đá to lớn về đặt ở tòa Phương

Đình, đây là chiếc sập đá của vua Hồ ở thành Tây Giai được đưa về đầu thế kỷ XIX24.

Ngày nay, chúng ta có thể nhận thấy ở chân núi Nhồi dấu vết của nhiều công

trường chế tác đá với nhiều di vật chìm sâu dưới đất tại các điểm trong bán kính 200 m

quanh khu di tích lăng Mãn Quận công, di tích chùa Hang, đình Thượng... đó là các

mảnh bia đang đục dở dang, nhiều đầu tượng Phật, tượng lính chầu, tượng voi, ngựa, bia

ký... Đây là chứng tích của một thời kỳ phát triển hoàng kim của nghề chế tác đá nơi đây.

2.5. Thăng trầm nghề chế tác đá An Hoạch từ thế kỷ XX đến nay

Đầu thế kỷ XX, công nghệ vật liệu xây dựng mới phát triển, nghề mỹ nghệ cũng

ít quan tâm đến việc chế tác linh thú bằng đá Nhồi. Người ta tìm đến đá hoa cương ngũ

sắc, đá mầu, đá mỹ nghệ mềm, dẻo hơn, hay phát triển mỹ nghệ vàng bạc, gốm... Song,

nghề chế tác đá An Hoạch vẫn tồn tại và phát triển. Theo Robequain, cuối thời Nguyễn

ở thôn Nhuệ “Mặc dù đại bộ phận dân làng đều có ruộng nhưng tất cả các gia đình,

khoảng 300 đều làm đá”... Ông cũng khẳng định “tiếng tăm của thợ đá Nhuệ thôn khá

lớn... Từ lâu, thợ đá Nhuệ thôn là những người cung cấp đá cho triều đình Huế và kênh

đào từ Ninh Bình đi Vinh có lẽ đã được đào theo đường cái quan để tiện việc chuyên

chở các sản phẩm của họ. Dáng vẻ đổ nát, đá đất chồng chất là bằng chứng của một sự

khai thác lâu dài”. Robequain cũng cho biết “đồ đá Nhuệ thôn cũng bán một số lượng

nhỏ ra Bắc Kỳ và vào Trung Kỳ. Ngoài ra, hàng trăm thợ đá làng này đi làm thuê khắp

các vùng trong tỉnh, đôi khi ra cả ngoài Bắc. Một số người đã chuyển đến ở Phủ

Quảng, Nam Định và Nghệ An”, ông ghi chú: “Tháng 11/1925, tôi đã thấy họ [thợ đá

thôn Nhuệ] đẽo đá lát trong một núi đá gần Châu Thôn (huyện Yên Định)... một số ra

tận Lào Cai. Ở miền Nam Bắc Kỳ (tỉnh Ninh Bình) cũng có một làng chuyên đẽo đá

nhưng không nổi tiếng bằng Nhuệ thôn”25.

Năm 1922, tại hội chợ Marseille (Pháp), người thợ đá An Hoạch Lê Thọ Thuẫn

đã tạc mô hình cầu Hàm Rồng bằng đá đưa đi triển lãm. Vua Khải Định tham gia hội

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

chợ này, được chứng kiến công trình nêu trên. Khi về nước đã mời cụ Thuẫn vào cung

và dùng đá núi Nhồi tạc nhiều công trình: Bức rèm hoa, tượng đá, các con giống đá, cột

xà, đá tảng và đầu rồng trang trí cho phủ đệ của mình. Cụ Thuẫn được triều đình cho

vào hàng quan Cửu phẩm, làng gọi là Cửu Thuẫn.

Theo lời kể của các nghệ nhân ở làng Nhồi hiện nay, dòng họ của cụ Lê Thọ

Thuẫn là dòng họ kỳ cựu trong công việc chế tác đá. Hậu duệ là cụ Lê Văn Ngũ được

cử làm Phó chủ nhiệm Hợp tác xã chuyên phụ trách nghề đục đá trong thời kỳ xây dựng

hợp tác xã bậc thấp. Cụ Ngũ đã tham gia làm chùa Bút Tháp, Lăng và bảo tàng Chủ tịch

Hồ Chí Minh, Lam Kinh, Tân Trào, Trúc lâm Thiền viện ở Pháp, mộ Phan Đình Phùng

(Hà Tĩnh). Người trong dòng họ hiện nay còn kể về việc cụ Ngũ thực hiện công việc

bóc tách tấm bia tạc bài thơ của Lê Lợi trên vách đá núi ở huyện Đà Bắc, sông Đà tránh

bị nhấn chìm dưới lòng hồ sông Đà thủy điện Hòa Bình. Vách đá khắc bài thơ cheo leo,

dựng đứng, cao 5 m, rộng 2,7 m, xung quanh toàn đá tai mèo, dưới là sông Đà chảy

xiết. Sau một tháng thi công với búa, đục, cộ và hai thanh niên làng thay nhau khoét âm

vào núi thì công việc hoàn thành, tấm đá khắc bài thơ được chở về bảo tàng. Việc hoàn

thành nhiệm vụ khó khăn này chứng tỏ sự khéo léo của đôi tay và khối óc người thợ.

Ngày nay, nghề chế tác đá An Hoạch vẫn còn duy trì nhưng đứng trước nhiều

thách thức. Sự khai thác đá bừa bãi trong một thời gian dài, đặc biệt việc sử dụng chất

nổ trong thế kỷ XX đã làm cạn kiệt nguồn nguyên liệu quý hiếm. Mặt khác, trong bối

cảnh khoa học công nghệ phát triển nhanh chóng, nhiều nghề thủ công truyền thống với

kiểu tổ chức cũ, tận dụng sự khéo léo của đôi bàn tay lao động nhàn rỗi tỏ ra kém cạnh

tranh so với các dây chuyền sản xuất hiện đại. Nhiều sản phẩm đá chủ yếu phục vụ hoạt

động nông nghiệp: cối đá, trục lăn, cối xay... không còn nhu cầu trong thời đại hiện nay.

Những kỹ thuật tiên tiến: cưa máy, khoan máy, xẻ đá bằng máy, kỹ thuật mãi nhẵn,

đánh bóng... là thách thức với cách làm thủ công. Thêm vào đó là tác động của hàng

loạt các vấn đề thuộc về quy luật phát triển của khoa học, quy luật thị trường, thị hiếu,

thẩm mỹ của người tiêu dùng... khiến nghề chế tác đá An Hoạch dường như bị suy yếu.

3. Thay lời kết

Là nơi có nguồn đá quý với trữ lượng dồi dào, lại được điều kiện lịch sử, kinh tế

- xã hội thôi thúc nên ở chân núi Nhồi sớm hình thành những công xưởng chế tác đá từ

thời nguyên thủy. Do những điều kiện kinh tế - xã hội đặc trưng, nghề chế tác đá An

Hoạch được chấn hưng ở thời Lý - Trần, Lê sơ, Lê - Trịnh và Nguyễn. Người thợ đá An

Hoạch không chỉ bó hẹp phạm vi hoạt động trong vùng, trong tỉnh mình mà đã đi khắp

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

nơi để hành nghề. Và chắc chắn, những sản phẩm họ làm nên đã đóng góp không nhỏ

vào dòng chảy lịch sử - văn hóa Việt Nam.

Nhưng một câu hỏi đặt ra là tại sao nghề đá nơi đây vốn có một thời kỳ huy

hoàng kéo dài suốt thời trung đại, đến nay lại tàn lụi trong khi ở những làng đá xuất hiện

sau như Ngũ Hành Sơn, Ninh Vân đang rất phát triển? Việc nghiên cứu tiếp tục bảo tồn

làng nghề điêu khắc đá truyền thống độc đáo này có thể tiếp tục phát triển trong bối

cảnh kinh tế thị trường ngày nay là một là một thách thức to lớn cần các cấp các ngành

và giới khoa học cùng xem xét.

Chú thích:

1Theo Charle Robequain trong Le Thanh Hoa.

2Quốc sử quán triều Nguyễn (1992), Đại Nam nhất thống chí, tập 2, Nxb Khoa học Xã hội, tr. 252.

3ViệnKhoa học Xã hội Việt Nam (1998), Đại Việtsử ký toàn thư, tập 1, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr. 242.

4Viện Văn học (1997), Thơ văn Lý - Trần, tập 1, Nxb Khoa học Xã hội, tr. 309.

5Một số bia ghi danh thợ đá họ Lỗi: Trùng tu Báo Ân tự bi ký niên đại 1585 tại chùa Báo Ân, xã Đông

Hưng, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa (N017545); Hậu Phật bi kí niên đại 1706 tại chùa Phúc Lâm, xã

Gia Thụy, huyện Gia Lâm, Hà Nội (N04228); Văn chỉ tự điền bi niên đại 1859 tại Văn chỉ xã Phù Lưu,

tổng Quảng Chiếu (nay là xã Đông Tân), huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa (N017689/17690); Hậu báo

bi kí niên đại 1692 tại đình Đằng Man, huyện Kim Động, tỉnh Hưng Yên (N03755/3756); Thiều Sơn Văn

chỉ bi ký niên đại 1878 tại thôn Thiều Sơn, xã Trường Mãn (nay là xã Đông Văn), huyện Đông Sơn, tỉnh

Thanh Hóa (N017805/17806); Văn chỉ bi niên đại 1894 tại thôn Đống, xã Đông Hưng, huyện Đông Sơn,

tỉnh Thanh Hóa (N017541).

6Lê Tắc (1961), An Nam chí lược, Viện Đại học Huế - Ủy ban phiên dịch sử liệu Việt Nam, tr.11.

7Viện Khoa học Xã hội Việt Nam (1998), Đại Việt sử ký toàn thư, dịch theo bản khắc năm Chính Hòa

thứ 18 (1697), tập 1, Nxb Khoa học Xã hội, tr. 181.

8Viện Khoa học Xã hội Việt Nam (1998), Đại Việt sử ký toàn thư, dịch theo bản khắc năm Chính Hòa

thứ 18 (1697), tập 2, Nxb Khoa học Xã hội, tr. 381.

9Quốc sử quán triều Nguyễn (1992), Đại Nam nhất thống chí, tập 2, Nxb Khoa học Xã hội, tr. 53.

10Ngô Đức Thọ, Nguyễn Văn Huyên, Philippe Papin (2003), Đồng Khánh địa dư chí, tập 2, Nxb Thế

giới, tr. 1106.

11 Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước (2010), Mục lục châu bản triều Nguyễn, tập 1, Gia Long (1802 -

1819), Minh Mệnh I (1820) -Minh Mệnh V(1824), tr. 13.

12Nội các triều Nguyễn (1993), Khâm định Đại Nam hội điển sử lệ, tập 4, Nxb Thuận Hóa, Huế, tr. 260.

13Quốc sử quán triều Nguyễn (1970), Đại Nam thực lục, tập XXIV, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr.

295 - 296.

14 Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước (2010), Mục lục châu bản triều Nguyễn, tập 1, Gia Long (1802 -

1819), Minh Mệnh I (1820) -Minh Mệnh V(1824), tr. 446.

15Viện Đại học Huế - Ủy ban phiên dịch sử liệu Việt Nam (1962), Mục lục châu bản triều Nguyễn, tập

thứ 2, triều Minh Mạng, tr. 43.

TRAO ĐỔI - NGHIÊN CỨU

16Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước - Đại học Huế - Trung tâm Nghiên cứu Việt Nam và giao lưu văn

hóa (1998), Mục lục châu bản triều Nguyễn, tập 2, Minh Mệnh 6 (1825) và 7 (1826), tr. 167 - 168.

17Sđd, tr.43.

18 Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước - Đại học Huế - Trung tâm Nghiên cứu Việt Nam và giao lưu văn

hóa (1998), Mục lục châu bản triều Nguyễn, tập 2, Minh Mệnh 6 (1825) và 7 (1826), tr. 167 - 168.

19Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước - Đại học Huế - Trung tâm Nghiên cứu Việt Nam và giao lưu văn

hóa (1998), Mục lục châu bản triều Nguyễn, tập 2, Minh Mệnh 6 (1825) và 7 (1826), tr. 200.

20 Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước - Đại học Huế - Trung tâm Nghiên cứu Việt Nam và giao lưu văn

hóa (1998), Mục lục châu bản triều Nguyễn, tập 2, Minh Mệnh 6 (1825) và 7 (1826), tr.409.

21 Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước - Đại học Huế - Trung tâm Nghiên cứu Việt Nam và giao lưu văn

hóa (1998), Mục lục châu bản triều Nguyễn, tập 2, Minh Mệnh 6 (1825) và 7 (1826), tr. 646.

22 Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước (2010), Mục lục châu bản triều Nguyễn, tập 1, Gia Long (1802 -

1819), Minh Mệnh I (1820) -Minh Mệnh V (1824), tr. 159.

23Nội các triều Nguyễn (1993), Khâm định Đại Nam hội điển sử lệ, tập 4, Nxb ThuậnHóa, Huế, tr. 396 -397.

24 Tòa Giám mục Phát Diệm (1998), Lịch sử nhà thờ đá Phát Diệm, Tòa Giám mục Phát Diệm - Ninh

Bình, tr. 23.

25Charles Robequain (2012), Tỉnh Thanh Hóa, Nxb Thanh Hóa, tr. 471.

REFORMS OF AN HOACH STONE VILLAGE

IN THANH HOA PROVINCE

Le Thi Thao, Ph.D student

Tran Thi Thanh Huyen, M.A

Abstract: Staying in the suburb of Thanh Hoa City is An Hoach stone village. It

is not only one of the oldest villages in the Delta ofMa river but also a craft village that

has long history in Vietnam.The presence ofAn Hoach stone village was linked closely

with traditional stone making of residents in the Delta ofMa river sincefrom primeval

time. The craft was clearly shaped in the 10th century and has continuously developed

to thepresent day.

Each step ofdevelopmentprocess of the craft is linked with the ups and downs of

Vietnam history. Moreover, it has affected the formation and growth of many stone

villages in other regions such as Ngu Hanh Son village (Danang), Ninh Van village

(Ninh Binh). Theformation and development ofAn Hoach stone village ispresented in

a case study on afamous traditional craft not only in Thanh land but also in Vietnam.

The study also help us deeply identify theformation and development as well as socio-

economic and cultural structure ofa typical craft village.

12 trang yennguyen 16/04/2022 1460

Download

Bạn đang xem tài liệu "Những đợt chấn hưng nghề chế tác đá An Hoạch (Thanh Hóa)", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên

File đính kèm:

nhung_dot_chan_hung_nghe_che_tac_da_an_hoach_thanh_hoa.pdf