Nghệ thuật đồ họa trên gốm Phùng Nguyên ở Phú Thọ

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

Tạp chí Khoa học - Trường Đại học Mở Hà Nội 66 (4/2020) 55-63

55

NGHỆ THUẬT ĐỒ HỌA TRÊN GỐM PHÙNG NGUYÊN Ở

PHÚ THỌ

GRAPHIC ART ON PHUNG NGUYEN POTTERY IN PHU THO

Nguyễn Quang Hưng^*

Ngày tòa soạn nhận được bài báo: 4/10/2019

Ngày nhận kết quả phản biện đánh giá: 6/04/2020

Ngày bài báo được duyệt đăng: 28/04/2020

Tóm tắt: Nghệ thuật đồ họa đã góp phần quan trọng tạo nên diện mạo trên gốm Phùng

Nguyên. Qua đặc điểm về thủ pháp đồ họa cho thấy tính nguyên sơ của kỹ thuật tạo hình luôn

song hành cùng nội dung chủ đề. Nó được truyền tải vào đối tượng nhằm đảm bảo nguyên

tắc thống nhất trên đồ gốm. Dưới bàn tay tài hoa của mình, người thợ Phùng Nguyên đã tạo

ra vẻ đẹp cho gốm khiến chúng ẩn chứa sự mô phỏng của vạn vật thiên nhiên, biến chúng trở

thành những tác phẩm nghệ thuật đẹp đẽ, độc đáo và có giá trị thẩm mỹ.

Từ khóa: Đồ họa, gốm Phùng Nguyên, đặc điểm, tạo hình

Abstract: Graphic art has contributed signiﬁcantly to create alook on Phung Nguyen

pottery. Through the characteristics of graphic tactics, it shows that the originality of forming

techniques is always in line with the content of the topic. It is conveyed to the object to ensure

uniformity on the pottery. With the Phung Nguyen craftsman talent, they create the beauty

for the pottery, making it hidden the simulations of all natural things, making them beautiful,

unique and aesthetic works of art

Keywords: Graphics, pottery Phung Nguyen, characteristics, Shaping

1. Đặt vấn đề

khả năng chế tác đồ đá, đồ gốm đạt đến

đỉnh cao về kỹ thuật và nghệ thuật, được

phân bố ở các địa điểm: Phú Thọ, Vĩnh

Phúc, Hà Tây (cũ) (nay thuộc Hà Nội),

Bắc Ninh... nhưng tập trung nhiều nhất ở

lưu vực sông Đà, sông Hồng. Nhiều công

trình nghiên cứu về gốm Phùng Nguyên

đã được công bố, khẳng định gốm thời kỳ

này có giá trị đặc sắc về kỹ thuật và nghệ

thuật. Trong những đánh giá đó, ta thấy

các di vật gốm có giá trị tạo hình và trang

Việt Nam là một quốc gia có nền

văn hóa gốm đặc sắc, có truyền thống lâu

đời. Đồ gốm đóng vai trò quan trọng trong

mọi lĩnh vực đời sống vật chất và tinh thần

của người Việt, với rất nhiều nền văn hóa

gốm thời Tiền sơ sử như: Hoa Lộc, Phùng

Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun, Bàu Tró...

Trong những nền văn hóa đó, văn hóa gốm

Phùng Nguyên được coi là nổi bật bởi

* Trường Đại học Hùng Vương, Phú Thọ

56

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

trí nổi bật. Vậy dưới góc độ nghệ thuật

đồ họa, gốm Phùng Nguyên thể hiện đặc

trưng như thế nào? Chúng có giá trị gì đặc

biệt để các thời kỳ gốm sau học tập, kế

thừa và phát huy?. Với bài viết này, tác giả

muốn tìm hiểu nghệ thuật đồ họa trên gốm

Phùng Nguyên, dựa trên một số hiện vật

còn nguyên vẹn đến nay (chúng hiện được

lưu giữ trong Bảo tàng quốc gia Việt Nam,

Bảo tàng Hùng Vương) để lý giải và làm

sáng tỏ cho những câu hỏi trên.

gia cầm dễ thuần hóa như: chó, bò, lợn,

gà... Trong quá trình sinh kế, song song

với việc trồng cấy, hái lượm thì nghề chế

tác gốm luôn được người Phùng Nguyên

quan tâm. Nghề này phát triển khá cao,

đạt trình độ kỹ thuật khéo léo trong tạo

dáng và trang trí. Do ở ven sông có nhiều

thuận lợi về nguyên liệu đất sét nên các

sản phẩm gốm được họ làm ra hết sức đa

dạng, chế tác đẹp, cân đối, tinh xảo và cầu

kỳ. Vì vậy nhà nghiên cứu Lê Tượng nhận

định “...Đặc trưng nhất của các đồ gốm

thường là: loại dùng để đựng chia làm 3

phần: miệng rộng, thân thẳng hơi phình,

phần đáy thường có hình nón cụt để làm

đế cho chắc, loại để nấu miệng thu lại,

thân phình ra, đế tròn lại... các hiện vật đồ

gốm Phùng Nguyên có tỉ lệ hợp lý giảm độ

cao của 3 phần ở đồ đựng, độ phình phù

hợp ở phần thân và thu nhỏ ở phần miệng,

kết hợp tỉ lệ độ cao và độ cong ở đáy của

đồ gốm để nấu. Vẻ dáng xinh xắn của các

đồ gốm cũng là đặc điểm nổi bật của nghệ

thuật tạo dáng đồ gốm Phùng Nguyên” [8;

tr.99].

2. Nội dung

Theo từ điển Bách khoa toàn thư mở

Wikipedia thì: “Văn hóa Phùng Nguyên là

một nền văn hóa thuộc sơ kỳ thời đại đồ

đồng, cuối thời đại đồ đá mới, cách đây

chừng 4.000 năm đến 3.500 năm. Phùng

Nguyên là một làng ở xã Kinh Kệ, huyện

Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ, nơi đầu tiên tìm

ra các di chỉ của nền văn hóa này. Di chỉ

văn hóa Phùng Nguyên đã được phát hiện

ở Phú Thọ, Bắc Ninh, Ninh Bình, Hà Nội,

Hải Phòng và một vài nơi khác trong lưu

vực sông Hồng.” Giai đoạn Phùng Nguyên

tồn tại vào khoảng nửa đầu thiên niên kỷ

II trước công nguyên thuộc sơ kỳ thời đại

đồng thau.

2.1. Đặc trưng nghệ thuật đồ họa

trên gốm Phùng Nguyên

Theo Từ điển thuật ngữ Mỹ thuật

phổ thông thì nghệ thuật đồ họa: “là một

ngành vẽ, trong đó người ta sử dụng kỹ

thuật in ấn để thể hiện tác phẩm, sản xuất

hàng loạt để phổ biến rộng rãi” [6; tr.67].

Trong Các thể loại và loại hình mỹ thuật,

tác giả Nguyễn Trân đã đề cập: “Đặc trưng

của đồ họa là dựa vào nét, chấm, vạch,

mảng bẹt đen trắng để dựng nên hình

tượng” [5; tr.86]. Còn theo Nguyễn Quân

trong cuốn Con mắt nhìn cái đẹp nhận xét

“Mới đầu là các đường nét khắc vạch tên

các đồ gốm, đồ đá, đồ đồng thí dụ như trên

trống đồng Đông Sơn. Người ta cũng vẽ

Văn hóa Phùng Nguyên phát triển

song song cùng các nền văn hóa khác như

Mai Pha, Hà Giang, Hạ Long, Hoa Lộc

và các nhóm di tích Gò Con Lợn, Gò Mả

Đống, Cồn Chân Tiên... tiếp đó là sự kết

nối của các nền văn hóa Đồng Đậu, Gò

Mun và Đông Sơn.

Những cư dân Phùng Nguyên

thường chọn nơi sinh sống trên các sườn

đồi, gò thoải, chạy dọc theo hai bên mạn

sông Hồng, sông Lô và sông Thao, họ chủ

yếu làm nông nghiệp, trồng lúa nước. Cùng

với trồng trọt, họ còn chăn nuôi gia súc,

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

57

lên vách đá, vách đất, vải, da làm áo quần,

thậm chí trên thân người... Các tranh nét

còn gọi là đồ họa độc bản [7; tr.78]. Như

vậy, ta có thể nhận định, nghệ thuật đồ

họa là hoạt động sử dụng cách vẽ thủ công

hoặc công nghệ máy tính nhằm tạo nên

các bản mẫu với mục đích nhân bản bằng

phương pháp in ấn thông qua ngôn ngữ

của mỹ thuật.

sắp xếp bố cục theo lối đối xứng gương

thường tạo được sự vững chãi, chắc chắn,

cảm giác tĩnh. Người thợ Phùng Nguyên

tuân thủ một cách chặt chẽ các quy tắc đối

xứng gương nên hầu hết các hình chạm

khắc trên gốm đều giống nhau. Chính vì

vậy, từ những hình đối xứng đơn giản như

những hoa văn khắc vạch hình chiếc lá

đến những hình đối xứng phức tạp như

hình tam giác đều được thực hiện một

cách tỉ mỉ, kỹ càng. Những đồ án được

bố cục theo lối đối xứng trục thường gây

một cảm giác động, linh hoạt, vui vẻ rộn

ràng, sôi nổi. Ta thấy rất ít họa tiết được bố

trí ở phần chân đế. Các hình họa tiết đều

mềm mại, hoàn chỉnh, khối hình không

nằm trong những khuôn hình tĩnh tại mà

nó chuyển động co lại, doãi ra liên tục, có

khi tách ra thành dải vòng quanh diện gốm

chia gốm thành 2 phần riêng biệt: miệng

cổ và thân đế. Bất chấp là diện lớn hay

bé, nhiều hay ít nhưng dưới bàn tay tài

hoa của “nghệ nhân” khối hình của nó vẫn

rất đẹp. Việc trang trí hoa văn tập trung

ở phần thân và cổ đồ gốm là một nét đặc

trưng của gốm Phùng Nguyên.

Đặc trưng nổi bật của gốm Phùng

Nguyên là đường nét, chấm điểm, khắc

vạch và bố cục sinh động thể hiện rõ nét

ngôn ngữ của nghệ thuật đồ họa. Chúng ta

có thể phân tích nhận định chúng ở một số

điểm cơ bản sau:

2.1.1. Về bố cục

Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Sĩ

Toản trong bài Hoa văn đồ gốm Phùng

Nguyên - nguồn sử liệu độc đáo đề cập:

“Tư duy nghệ thuật trong trang trí hoa

văn gốm Phùng Nguyên thể hiện rõ ở

nghệ thuật sắp đặt, ở ý niệm đối xứng

qua bố cục trang trí và sự kết hợp tài tình

giữa hàng trăm họa tiết và những đồ án

trang trí khác nhau trên đồ gốm Phùng

Nguyên...” Tùy theo từng thể loại gốm mà

người thợ gốm Phùng Nguyên lại có hình

thức bố cục khác nhau, có đồ vật được bố

cục theo lối tự do phóng khoáng, có cái lại

rất nghiêm cẩn, tỉ mỉ. Nó được biến điệu

theo từng diện tích bề mặt cần trang trí.

Hoa văn trang trí được áp dụng hài hòa,

thống nhất với kiểu dáng đồ gốm. Họa tiết

không quá to khiến cho diện bề mặt chật

chội, cũng không quá nhỏ khiến cho bố

cục lỏng lẻo mà nó được bố trí cân đối

thuận mắt. Những đồ gốm bụng nở, miệng

loe cong, chân đế hoặc đáy bằng thì hoa

văn được sắp xếp bố cục ở các vị trí như:

vai, cổ miệng. Những đồ án trang trí được

2.1.2. Về ngôn ngữ đồ họa trên gốm

Phùng Nguyên

2.1.2.1. Đường nét, điểm, chấm, vạch

Đường nét, chấm, điểm, họa tiết,

màu sắc, không gian... là những yếu tố

đặc trưng của ngôn ngữ đồ họa trên gốm

Phùng Nguyên. Trong đó, đường nét chính

là phần quan trọng tạo nên sự đặc sắc, vẻ

đẹp của gốm Phùng Nguyên.

Đặc điểm của đường nét

Qua khảo sát trên đồ gốm Phùng

Nguyên, có thể chia làm bốn loại: Một là

nét thẳng ngang. Hai là nét thẳng có chút

biến hóa. Ba là nét thẳng chéo biến hóa

58

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

tương đối nhiều. Bốn là nét cong với sự

biến hóa đa dạng đổi hướng.

đường thẳng, đường cong song song nhau

kiểu khuông nhạc, các lỗ thủng có hình hạt

đậu, hình tròn, hình chữ nhật được chạm

khắc đường nét khá tinh tế. Và với gốm

Hà Giang, thì đường nét trên gốm Phùng

Nguyên đã khá thanh thoát, thuần thục,

họa tiết bố trí mạch lạc, có ý tứ rõ ràng

hơn. Các họa tiết chữ S có đầu lõm ta bắt

gặp giống hoa văn gốm Phùng Nguyên.

Ngoài ra, hoa văn khắc vạch của gốm

Phùng Nguyên xuất hiện khá phổ biến trên

gốm Hạ Long, nhưng đường khắc vạch có

những điểm tương đối khác, họa tiết chữ S

không được chau chuốt, cầu kỳ như trên đồ

gốm Phùng Nguyên.

Đường nét có quan hệ chặt chẽ với

chuyển động, trong quá trình chuyển động

của bất kỳ vật thể nào cũng sẽ gắn kết với

đường nét. Tùy thuộc vào quy luật trọng

lực, khi thăng bằng của các nét thẳng, khi

mất thăng bằng của các nét chéo. Nét đơn

giản nhất được vạch ra, tùy theo lực mạnh

hay yếu sẽ gợi ra sự nhẹ nhàng lả lướt hay

mạnh bạo, cứng cỏi. Nét thể hiện có thể

rõ, có thể mờ hoặc có phần rõ mờ nhưng

khi nó được kết hợp bởi bốn loại nét trên

thì sẽ tạo ra sự biến đổi từ dạng tĩnh sang

dạng chuyển động, tạo được không gian

trên mặt nền gốm.

Nếu quan sát kỹ, so sánh đường nét

trên với một số gốm Đồng Đậu, Gò Mun,

và Đông Sơn thuộc giai đoạn sau, sẽ thấy

đường nét trên gốm Phùng Nguyên vẫn

chưa thực sự tinh tế, nuột nét, nguyên nhân

một phần do kỹ thuật sử dụng que để vạch

tạo nét, một phần do trình độ tạo hình của

người thợ gốm thể hiện nên chúng thường

có sự khác biệt.

Về hình thức, đường nét trên gốm

Phùng Nguyên có độ dài chạy đều đặn, có

vẻ thô và tương đối đơn giản, cấu trúc rõ

ràng. Một đường nét bao ngoài cũng có

thể tạo ra hình thể, và đường viền là cái

giới hạn của hình thể đó. Những đường nét

căng, mảnh, thẳng, sắc cạnh có xu hướng

nổi rõ lên phía trên. Những đường nét đứt

đoạn, cong có xu hướng chìm xuống dưới.

Nó lập nên các chỉ dấu tạo hình nhằm thể

hiện rõ sự sắp xếp trên một bề mặt cụ thể.

Chúng ít biến đổi về hướng và độ to nhỏ,

chủ yếu được tạo ra bởi hai phương pháp:

vẽ tay hoặc in ấn.

Thủ pháp tạo nét của người Phùng

Nguyên là những dụng cụ như que nhọn

hoặc tù đầu để phác lên các bộ phận trên

gốm yếu tố nét đối lập như: cứng - mềm,

thẳng - cong, dài - ngắn... Trên diện cong

của gốm, thủ pháp tạo nét khó có được

những mảng giá trị để phân định về độ

dầy, mảnh, do đó phải cần tới những nét

gạch. Những nét này cho phép gợi ý hiệu

quả về sự thay đổi kết cấu của bề mặt cũng

như hình diện. Các đường nét khắc vạch

được đơn giản trong một chủ thể tạo hình

duy nhất (một khối dáng gốm) rất mạch

lạc, ẩn chứa sự cầu kỳ kỹ tính bên trong,

bởi chúng được đặt vào những phần quan

trọng nhất của hình khối đó. Để hình thể

được rõ ràng, chính xác, hình vẽ nét phù

Về so sánh đường nét hoa văn với các

nền văn hóa gốm cùng đồng đại như Mai

Pha, Hà Giang, Nà Hin, Hạ Long, thông

qua quan sát, ta có thể nhận thấy chúng có

những đặc điểm sau: hoa văn gốm Mai Pha

và hoa văn gốm Phùng Nguyên có một số

điểm tương đồng, được thể hiện trên các

họa tiết hoa văn khắc vạch kết hợp với

chấm dải mịn, đi cùng nó là các băng dải

cuống rạ. Chúng được tạo bởi hai hay ba

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

59

hợp một cách hoàn hảo với mặt phẳng

diện gốm, người Phùng Nguyên đã bỏ

qua chiều sâu của không gian. Mỗi đường

vạch, khắc đều sát mép viền, vừa độ, ranh

giới đậm nhạt rõ ràng, nghiêng vát, thẳng,

cong đều đặn. Chúng tạo ra sự vận động

mạnh mẽ của hình thể, nhịp điệu, khẳng

định một phong cách tạo hình riêng biệt.

giác nhàm chán nên người thợ gốm đưa

họa tiết chữ S mềm mại vào giữa nhằm

làm cho dải họa tiết trở nên sống động,

kích thích thị giác hơn.

NgườiPhùngNguyênsửdụngđường

nét tạo mảng hoa văn rất linh hoạt bằng

nét chải, khắc, vạch vì thế các nét thường

không đều bằng nhau, có độ nặng, nhẹ,

có nét to, nét nhỏ, nét dài, nét ngắn khác

nhau. Các nét chồng lên nhau được kiểm

soát thay đổi liên tục tạo cảm giác luôn

chuyển động trong không gian. Những nét

sau chồng lên nét trước đã hình thành nên

hoa văn răng lược. Thông thường sự đối

lập giữa những hoa văn đứng bố trí trong

đường ngang tổ chức theo dạng hình học

và vuông góc với nhau tạo hiệu quả tĩnh

tại trong một trật tự được nhấn mạnh và

ổn định về mặt thị giác. Nó thỏa mãn nhu

cầu tinh thần và tạo cảm giác bình yên cho

đối tượng.

Đường nét được thể hiện trên gốm

Phùng Nguyên là ngôn ngữ, là phương tiện

thông dụng để cho một ý tưởng chuyển

thể thành những hình thể, thực hiện nhiều

thay đổi, biến hóa về một chủ đề, theo óc

quan sát, trí tưởng tượng, nắm bắt trạng

thái tự nhiên hay cấu trúc của không gian.

Vì vậy người thợ gốm thường áp dụng sáu

hướng nét chính để tạo nên các hình, các

mảng họa tiết, hoa văn đó là: nét hướng

lên trên, nét hướng xuống dưới, nét qua

trái, nét qua phải, nét hướng vào trung

tâm, nét hướng ra ngoại biên. Nó được thể

hiện ở số điểm sau:

Đường nét dùng để định hình họa

tiết, hoa văn

Đường nét dùng để tạo mảng

Trên gốm Phùng Nguyên, với phần

họa tiết, những đường cong xiên khác với

đường chéo góc ở chỗ nó tạo ra sự không

cân bằng hay thay đổi nhịp điệu. Những

đường cong họa tiết gây cảm giác mềm

mại, hài hòa, đặc biệt các đường cong

hình chữ S. Khi nó kết hợp với đường

cong ngược khác sẽ tạo ra sự chuyển động

mềm mại.

Với lối sắp xếp những hoa văn dải

đai được chấm những chấm nhỏ li ti, hình

tam giác, hình chữ S ở giữa nối tiếp nhau

liên tục bằng những nét rạch đơn được

sáng tạo rất phổ biến. Nó được tạo hình

đơn giản bởi sự khống chế của đường

viền toàn phần bao ngoài. Chính sự đơn

giản hóa các đường nét hoa văn ít nhiều

góp phần làm nổi bật đặc trưng chủ yếu

của chủ thể (Đây là những kiểu hoa văn

được người Đồng Đậu tiếp thu bổ sung,

có những thay đổi đáng kể như vạch được

nhiều lớp, tạo ra làn sóng hay hình con

sâu, thêm hình xoáy ốc và hình rẻ quạt...

phong phú, đa dạng). (H2)

Những đường nét họa tiết khắc vạch

chéo đi lên, điểm đầu từ góc dưới bên

trái đi lên góc trên vạch bên phải gợi ra ý

tưởng về sự thăng thiên, năng động hướng

về một đích. Các đường hướng họa tiết

khắc vạch nằm ngang tạo nên sự cân bằng

yên tĩnh, thanh thản. Tuy nhiên nếu chỉ là

những đường nằm ngang thì sẽ gây cảm

Tính chất định hình hoa văn còn

được thể hiện rõ nét thông qua 2 đường

60

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

thẳng được “bo” ở trên và dưới đường

diềm, phần giữa là các họa tiết chữ S biến

hóa kết hợp khéo léo với mảng đặc rỗng

xen kẽ liên tục làm cho dải hoa văn trở

nên thanh thoát. Chính sự phối hợp hai

đường thẳng định hướng (đường thẳng,

thể hiện sự bình lặng) với đường lượn ở

trong (chữ S, đường uốn lượn, thể hiện

sự vận động) đạt hiệu quả về việc đóng

khung họa tiết, một mặt nó giữ chữ S

không vượt phá khỏi khung, mặt khác nó

làm cân bằng giữa cong mềm với thẳng,

cứng. Đường viền chữ S được khắc vạch

nét liên tục, bởi chức năng của nó là biểu

tượng, tượng trưng nên đường viền rõ nét

bao quanh để dễ phân giải với các họa

tiết phụ xung quanh. Nhờ sự gắn kết chặt

chẽ của đường nét bao quanh họa tiết này

mà tạo ra hiệu ứng bất ngờ cuốn hút về

thị giác.Trái với đường rõ nét định hình

họa tiết chính, những đường viền mờ

nhạt bao quanh họa tiết phụ lại tạo cảm

giác yêm dịu, hiền hòa, nó gợi nên sự nhẹ

nhàng của các đường cong không có sự

đối chọi gay gắt.

đường đi của nét chính họa tiết, tuy nhiên

khi chắp nối với nhau nó tạo ra những

khoảng rỗng bên trong để hình thành nên

hình tưởng tượng. Nếu ta quan sát kỹ thì

chính những khoảng trống ảo giác ấy lại

tạo ra một thể loại họa tiết mới mềm mại

hơn, quyến rũ hơn. (H1)

Khi quan sát dải đường diềm trang

trí trên gốm, ta có thể dễ dàng tách hình

với nền thông qua việc định xác định họa

tiết chính và họa tiết phụ, nó được chỉ dấu

bằng nét và chấm điểm bên trong nó, còn

phần rỗng trong lòng của họa tiết nếu bóc

tách sẽ tạo ra một dạng hoa văn ảo khiến

cho cái nhìn phải làm việc nhiều hơn mức

bình thường. Nếu quan sát kỹ ta sẽ bị điều

khiển bởi sự chuyển động di chuyển điểm

nhìn tập trung vào các họa tiết hoa văn,

nhận biết hình ảnh và cố gắng phân định

được trạng thái hình và nền một cách rõ

ràng, khi đó hiệu ứng ảo của thị giác sẽ

dần khai mở ra một dải hoa văn mới lạ,

đẹp đẽ.

Dưới góc độ nghệ thuật đồ họa, có

thể thấy rằng, người Phùng Nguyên đã biết

quy giản các nét rườm rà, vụn vặt thành hệ

thống đường nét hoàn chỉnh, có trật tự.

Đường nét tạo ra ảo giác thị giác

2.1.2.2. Đặc điểm chấm, điểm

Trong nghệ thuật đồ họa người ta

gọi cách thức này là nghệ thuật ảo thị (Op

art), nghệ thuật này khai thác triệt để cảm

nhận quy trình thị giác cùng với hiệu ứng

xảy ra khi nhận thức của thị giác bị phân

tán trong suy nghĩ cái nào là hình, cái

nào là nền. Trong trang trí đường diềm,

với các họa tiết hoa văn, việc tạo ra sự ảo

giác sẽ hấp dẫn đối tượng hơn. Trên gốm

Phùng Nguyên, trạng thái hình, nền được

vận dụng một cách khôn khéo nhằm làm

cho thị giác phải bối rối phân biệt. Các

họa tiết được lắp ghép chuyển động từ bên

trái sang bên phải, lên, xuống tạo ra nhiều

hoạt động giữa hình với nền trong không

gian định sẵn. Thị giác luôn hướng theo

Đây là những dấu vết với chức năng

chủ yếu đóng vai trò là họa tiết phụ. Các

điểm, chấm, to, nhỏ được kết nhóm hoặc

co cụm lại một cách tự do không tạo ra

hướng khi thay đổi, di chuyển vị trí của

nó trên nền gốm. Những chấm, điểm này

với sự phân bố tỉ lệ và khoảng cách trong

dải đường diềm hoặc trong hoa văn gợi ý

về sự năng động trên bề mặt. Chúng tạo

cho bề mặt xao động, thay đổi về chất

(phô bày xù xì, thô nhám đối lập với trơn

nhẵn của nền). Nó làm mất đi vẻ tĩnh tại

của dải hoa văn. Trên dải đường diềm, nơi

nào những điểm chấm tập trung lại thì nơi

đó sẽ tạo ra sự mạnh mẽ về năng lượng,

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

61

nơi nào các điểm, chấm tản mạn thì nơi

đó năng lượng có vẻ bị phân rã và yếu đi.

Các điểm chấm càng gần nhau thì lực tác

động có vẻ càng nhanh hơn, mạnh hơn,

kết nối với nhau rõ ràng hơn. Ngược lại

các điểm chấm tản mạn trong dải hoa văn

gốm lan rộng hơn sẽ làm phần đó trở nên

khó đoán định về hướng và sự quy tụ. Các

chấm tròn tạo ra sự vô hướng. Nếu so sánh

với gốm Hà Giang thì ta thấy có xuất hiện

hoa văn khắc vạch kết hợp với chấm giống

kiểu trang trí trên gốm Phùng Nguyên, tuy

nhiên nó không được thanh thoát bằng.

Còn họa tiết hoa văn trên đồ gốm Nà Hin

(Sơn La) có những đặc điểm trang trí hoa

văn tương đối giống với hoa văn gốm

Phùng Nguyên với chấm in hình vuông,

đường nét khắc vạch chấm dải hình chữ

S là chủ yếu. Nhưng gốm Nà Hin yếu về

mặt sắp xếp bố cục và không gian trên

diện gốm. Gốm Tràng Kênh (Hải Phòng)

được trang trí hoa văn ở phần thân với văn

thừng mịn và khắc vạch chữ S, kết hợp

với chấm dải, vạch ngắn phía trong hoàn

toàn giống hoa văn đặc trưng gốm Phùng

Nguyên.

dải đường diềm trang trí so với tổng thể

đồ gốm tuân theo nguyên tắc chia 5, hoặc

chia 3 tùy theo từng thể loại đồ vật. Nếu

tính từ miệng xuống đến chân đế gốm, các

dải đường diềm trang trí thường chiếm 2/5,

3/5 tổng thể diện gốm. Đây là tỉ lệ tương

đối lý tưởng trong trang trí, nó không làm

mất đi vẻ đẹp của hình dáng, thậm chí nó

còn tôn lên giá trị thẩm mỹ của gốm. Tuy

nhiên, cá biệt trường hợp thố gốm hoặc

bình dạng trống lại được trang trí gần như

kín hết bề mặt.

2.1.3.2. Đặc điểm không gian

Với bất kỳ đồ vật nào, khi vẽ, thiết

kế, tạo tác, nặn thì người nghệ sĩ đều phải

suy nghĩ để xử lý không gian một cách

hoàn hảo nhất cho dù ít hay nhiều. Không

gian là một phạm trù cơ bản của nghệ thuật

thị giác, theo dạng hai chiều hay ba chiều.

Không gian trên gốm trước hết là một bề

mặt phẳng hai chiều. Ngay khi người thợ

vạch một chỉ dấu nào đó lên bề mặt trống

diện gốm như một đường cong, một vòng

tròn hay một nét thẳng thì sẽ xuất hiện một

cấu trúc mới về mặt không gian. Chính yếu

tố thêm nét vạch vào đó đã giúp thị giác

phân biệt được nó với không gian bao bọc

nó. Vì vậy, việc tổ chức không gian trên

diện gốm Phùng Nguyên được người thợ

gốm tính toán tỉ lệ hợp lý. Chúng được thể

hiện thông qua sự bố trí định hình các họa

tiết kết hợp với những đường khắc vạch

tạo ra tổng thể hài hòa. Đó là những vết

khắc to đậm nổi rõ, nét khắc mảnh nhìn

mờ hơn. Chúng di chuyển theo một hướng

bất kỳ nhằm tạo ra một đường ranh giới

phân chia không gian hai chiều trên mặt

phẳng (nằm ngang, thẳng đứng hay chéo).

Nó chiếm lĩnh và phân định ra ranh giới

khu vực, xác lập vị trí lẫn hình dạng trên

những khoảng trống.

2.1.3. Đặc điểm tỉ lệ, không gian,

bề mặt

2.1.3.1. Đặc điểm về tỉ lệ

Tỉ lệ có vị trí quan trọng trong đồ

họa, là nhân tố thể hiện rõ rệt trên tác phẩm,

nó giúp người xem tóm bắt được cái tổng

thể hình thể mà người thể hiện đưa ra.

Trong trang trí họa tiết trên bề mặt

gốm Phùng Nguyên, yêu cầu về tỉ lệ là

điều bắt buộc, vì nó tạo ra điểm tương

quan hài hòa với tổng thể. Tỉ lệ thể hiện

thông qua mối quan hệ mật thiết giữa

chiều cao và chiều dài của họa tiết, nhiều

ít tương ứng của dải đường diềm, mức độ

cao, thấp, dài, ngắn của đường diềm họa

tiết so với thân gốm, so với tổng thể bình

gốm. Qua quan sát, ta nhận thấy, tỉ lệ giữa

Những khoảng không gian trống trên

bề mặt gốm khi xuất hiện các nét vẽ thì bắt

62

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

đầu hình thành những hình thù khác nhau,

nó tạo nên sự thay đổi theo hướng ngang,

dọc. Không gian trên bề mặt gốm do hình

dạng quyết định, được lấp đầy bởi các dải

đường diềm hình hoa văn. Những không

gian khác không hình bên ngoài của dải

đường diềm thực hiện chức năng là chất

dung môi bao quanh làm cho đường diềm

nổi bật. Về mặt không gian trên diện gốm

Phùng Nguyên có nét tương đồng với

không gian trên gốm Nà Hin, Mai Pha, Hà

Giang và Hạ Long ở chỗ chúng đều được

khai thác từ ba vị trí chính là miệng cổ,

ngang thân và phần đáy đế. Những họa tiết

trọng tâm tạo điểm nhấn thì đều xuất hiện

trên thân gốm, và chính điều này giúp cho

chúng ta dễ phân biệt và nhìn ra niên đại

các thời kỳ gốm mà không bị nhầm lẫn.

đều khiến cho chúng ta nhớ lâu. Kết quả là

sản phẩm sẽ trở nên sống động về mặt tạo

hình. Bề mặt gốm Phùng Nguyên thường

có đặc điểm mịn và nhẵn giúp người thợ

diễn đạt đúng và tỉ mỉ về hình bằng đường

nét. Yếu tố nền trên gốm tượng trưng cho

toàn bộ cấu trúc hình được đặt vào, do đó

hình sẽ đóng vai trò là trung tâm, là điểm

nhấn trên sản phẩm.

2.2. So sánh mối quan hệ giữa

nghệ thuật đồ họa trên gốm Phùng

Nguyên với một số nền nghệ thuật gốm

trong khu vực

Về so sánh với khu vực vùng Đông

Nam Á, qua nghiên cứu, có thể nhận thấy,

hoa văn chữ S trên gốm Phùng Nguyên có

những điểm tương đồng với hoa văn chữ

S ở đồ gốm Đại Văn Khẩu, gốm Hà Mẫu

Độ, gốm Lương Chử (Trung Quốc). Tại

di chỉ Khê Đầu (Đài Loan), vùng lan tỏa

của văn hóa Đàm Thạch Sơn cũng có dạng

hoa văn chữ S. Hoa văn chữ S còn xuất

hiện trên gốm thời tiền sử thuộc văn hoá

Ngưỡng Thiều (Bán Pha,Tây An, Thiểm

Tây - Trung Quốc). Những hoa văn gốm

Ngưỡng Thiều này đều mượn hình ảnh

thái cực đồ làm khung xương để biến hoá

thành hình chữ S với hàm ý về sự thống

nhất đối lập của vạn vật như thiên địa,

nam nữ, nhật nguyệt, thượng hạ... Ngoài

ra hoa văn khắc vạch, chấm dải trên gốm

Phùng Nguyên về hình dạng cũng có sự

gần gũi với hoa văn khắc vạch trên gốm

New Caledoni (Thái Bình Dương) và gốm

Lapita (đảo Fiji). Nghiên cứu so sánh trên

cho thấy hoa văn trang trí trên gốm Phùng

Nguyên có mối liên hệ với hoa văn trên

gốm ở vùng Phúc Kiến, Quảng Đông, Đài

Loan...

Như vậy, có thể thấy, người thợ gốm

Phùng Nguyên đã coi không gian là một yếu

tố tạo hình, nó đóng vai trò quan trọng bên

ngoài vị trí đường diềm. Nó là môi trường

làm nền cho lối diễn hình được bộc lộ.

Người Phùng Nguyên đã biết khai thác yếu

tố không gian nền là bề mặt hai chiều của

gốm để trên đó thể hiện những dấu vết tạo

hình, cho phép nó chiếm chỗ và định dạng.

2.1.3.3. Đặc điểm bề mặt (nền)

Quan hệ hình và nền là yếu tố quan

trọng cấu thành nên sản phẩm gốm. Sự

nhạy cảm của người thợ đối với kết cấu

nền một đồ gốm tùy thuộc vào sự liên hệ

giữa nhận thức và xúc giác của họ. Nó

sần sùi, thô nhám hay trơn nhẵn, láng mịn

đều được người thợ gốm nhận biết bằng

thị giác và xúc giác. Vấn đề đặt ra là làm

thế nào cho các dải đường diềm hoa văn

họa tiết được trang trí trên bề mặt của gốm

Phùng Nguyên mang lại cảm giác về xúc

giác (biểu cảm) và tri giác (cảm xúc). Nó

cần có sự kích thích được va chạm vào bề

mặt, với các vết vạch, vẽ trên nền gốm: gồ

ghề hay trơn tru, thô êm hay nhám ráp...

Như vậy, thông qua nghệ thuật đồ

họa trên hoa văn gốm, ta biết rằng mối giao

lưu văn hoá giữa cư dân Phùng Nguyên

với các bộ tộc miền núi Hà Giang, Sơn La,

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

63

Tài liệu tham khảo:

với cư dân ven biển Hạ Long, Hải Phòng,

thậm chí với các vùng Đông Nam Á tương

đối chặt chẽ.

1. Trần Lâm Biền “Trang trí trong mỹ thuật

truyền thống của người Việt”, Nxb Văn hóa

Dân tộc, 2001.

3. Kết luận

Nghệ thuật đồ họa tạo hình hoa văn

đã góp phần quan trọng tạo nên diện mạo

trên gốm Phùng Nguyên. Qua đặc điểm về

nghệ thuật đồ họa cho thấy tính nguyên

sơ của kỹ thuật tạo hình luôn song hành

cùng nội dung chủ đề được truyền tải

vào đối tượng nhằm đảm bảo nguyên tắc

thống nhất trên đồ gốm. Dưới bàn tay tài

hoa của mình, người nguyên thủy đã thổi

hồn cho gốm khiến chúng ẩn chứa sự mô

phỏng của vạn vật thiên nhiên, biến chúng

trở thành những tác phẩm nghệ thuật.

Những di vật gốm có hoa văn xuất hiện dù

ít hay nhiều đã làm cho cuộc sống văn hóa

tinh thần của người Phùng Nguyên thêm

phong phú, đa dạng. Chúng phản ánh rõ

nét đời sống văn hoá thẩm mỹ của người

Phùng Nguyên.

2. Bùi Thị Thu Phương, “Đồ gốm văn hóa

Phùng Nguyên”, Nxb Chính trị quốc gia, Hà

Nội, 2015.

4. Hán Văn Khẩn, “Xóm Rền, một di tịch

khảo cổ đặc biệt quan trọng của thời đại đồ

đồng Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia Hà

Nội, 2009.

5. Nguyễn Trân, “Các thể loại và loại hình mỹ

thuật”, Nxb Mỹ thuật, 2005.

6. Đặng Bích Ngân “Từ điển thuật ngữ Mĩ

thuật phổ thông”, Nxb Giáo dục, 2002.

7. Nguyễn Quân “Con mắt nhìn cái đẹp” Nxb

Mỹ thuật, 2005.

8. Viện khảo cổ học, Sở văn hóa thông tin

thể thao Phú Thọ “Tìm hiểu văn hóa Phùng

Nguyên” Sở VHTT-TT Phú Thọ xuất bản,

2001.

Những họa tiết hoa văn được khắc

vẽ trên gốm là pho sử liệu rất quý giá và

rất cần thiết cho những người ham mê đồ

gốm nghiên cứu tìm hiểu sự đặc biệt trong

kỹ thuật tạo dáng cũng như nghệ thuật đồ

họa trên gốm của cha ông xưa. Sự phát

triển của những quan điểm thẩm mỹ trên

gốm Phùng Nguyên gắn liền với sự phát

triển của tư duy khoa học, thông qua nghệ

thuật đồ họa thể hiện hoa văn đối xứng

gương, đối xứng trục và đối xứng tịnh tiến

cũng như số lần lặp lại của các họa tiết

phức tạp đã cho phép chúng ta xác định về

trình độ tạo hình của người Phùng Nguyên

đối với những vật dụng mà họ làm ra, nó

không chỉ nhằm thỏa mãn công năng sử

dụng mà còn được nâng cao hơn thành

một vật phẩm trang trí đẹp đẽ, độc đáo,

góp phần quan trọng trong dòng chảy mỹ

thuật Việt Nam./.

Hình 1. Họa tiết hoa văn cách điệu cao

kiểu đối xứng gương

Hình 2. Họa tiết hoa văn cách điệu cao

kiểu đối xứng gương

Địa chỉ tác giả: Khoa Nghệ thuật và Thể

dục thể thao, Trường Đại học Hùng Vương

- Phú Thọ

Email: nguyenquanghung77dhhv@gmail.com