Bài giảng Hệ thống nuôi thủy sản

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM TP. HỒ CHÍ MINH

KHOA THỦY SẢN

SEMINAR

HỆ THỐNG NUÔI

NGHÊU NGAO

Môn học: Hệ thống nuôi thủy sản

Giảng viên: TS Nguyễn Như Trí

Học viên: Đặng Khoa Nguyên

Nguyễn Quốc Việt

Tháng 03/2011

1

HỆ THỐNG NUÔI NGHÊU, NGAO

I

ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC CỦA NGHÊU

Phân loại

1.

Theo Habe, Sadao (1966) và Nguyễn Chính (1996), hệ thống phân loại của nghêu

như sau:

Ngành: Mollusca

Lớp: Hai mảnh vỏ (Bivalvia)

Bộ: Heterodonta

Họ: Veneridae

Giống: Meretrix

Loài: Meretrix lyrata (Sowerby, 1851) (nghêu bến tre)

Meretrix meretrix Linnaeus, 1758 (ngao dầu)

Nghêu Bến Tre (Meretrix lyrata)

Ngao dầu (Meretrix lyrata)

2

2.

Phân bố:

Trên thế giới, loài Meretrix lyrata phân bố chủ yếu tại vùng ven biển phía

tây Thái Bình Dương, kéo dài từ Đài Loan đến Việt Nam, vùng ven biển nam Thái

Lan, đông nam Ấn Độ, đến các vùng ven biển Malaysia, Philippine, Indonexia,

vùng bờ biển phía bắc Châu Đại Dương. Trong khi đó loài Meretrix lyrata có

vùng phân bố rộng hơn, ngoài những khu vực trên chúng còn phân bố sang bờ tây

Ấn Độ và bờ đông nam châu Phi.

Hình: Khu vực phân bố của nghêu Bến Tre (Meretrix lyrata).

3

Hình: Khu vực phân bố của ngao dầu (Meretrix meretrix).

Ở Việt Nam, nghêu Bến Tre phân bố chủ yếu ở khu vực Tây Nam Bộ

như: Cần Giờ (Tp.HCM), Gò Công (Tiền Giang), Bình Đại, Ba Tri và Thạnh Phú

(Bến Tre), Vĩnh Châu (Sóc Trăng), Vĩnh Lợi (Bạc Liêu), Ngọc Hiển (Cà Mau) và

Cầu Ngang, Duyên Hải của Trà Vinh. Ngao dầu phân bố tập trung ở các vùng biển

thuộc các tỉnh Nghệ An, Thanh Hoá, Thái Bình, Nam Định, Bến Tre, Tiền Giang.

3.

3.1 Cấu tạo ngoài

Cấu tạo giải phẫu của nghêu, ngao nói chung được Michael M. Helm nghiên

Cấu tạo chung của các loài nghêu

cứu đầy đủ năm 2004. Chúng được cấu tạo bở hai vỏ đều nhau. Vỏ chủ yếu được

tạo thành từ 3 lớp calcium carbonate: trong cùng là lớp xà cừ, ở giữa là có hình

lăng trụ, tán sắc, là thành phần chính cấu tạo nên vỏ, ngoài cùng là lớp sừng

(iostracum layer), lớp áo màu nâu, nó thường xuyên bị biến mất do bị bào mòn

hoặc thời tiết .

4

Hình: Cầu tạo ngoài vỏ nghêu.

Nghêu không có phần đầu và đuôi rõ ràng, tuy nhiên, trong hệ thống phân

loại có thể dùng các thuật ngữ giống như các động vật khác để mô tả. Vùng đỉnh

vỏ, vị trí để hai vỏ khớp với nhau gọi là mặt lưng của động vật, phía đối diện là

vùng mép bụng. Nghêu có hai ống siphon rõ ràng, chân ở phía trước, vị trí đối diện

và hai ống siphon ở vùng phía sau.

3.2 Cấu tạo trong

Hình: Cấu tạo trong của nghêu.

Màng áo: phần thịt mềm của ngao được bao bọc bởi màng áo, nó

được cấu tạo bao bọc bởi hai lớp cơ mỏng, dày nhất là phần rìa. Hai nửa của màng

5

áo được đính vào vỏ từ vùng lưng tới đường mép áo, nhưng tự do ở phần mép áo.

Phần dày của mép áo có hoặc không có sắc tố và có 3 nếp gấp.

Chức năng chính của màng áo là tiết ra vỏ, tuy nhiên chúng còn có chức

năng khác nữa, đó là chức năng cảm giác và có thể điều khiển việc đóng kín vỏ khi

gặp điều kiện bất lợi về môi trường. Ngoài ra, màng áo còn có thể điều khiển lượng

nước vào xoang cơ thể và hô hấp.

Cơ khép vỏ: có hai vị trí đính cơ khép vỏ nằm ở gần vùng trước và sau của

vỏ. Cơ khép vỏ có vai trò ngược lại với dây chằng và bản lề, chúng làm mở vỏ,

trong khi cơ được nghỉ ngơi.

Mang: các mang nổi lên là đặc điểm chính của phân lớp mang tấm

(lamellibranches), lá mang rộng, đóng vai trò vừa là cơ quan thực hiện chức năng

hô hấp, vừa lọc thức ăn trong nước. Hai phần của mang (lá mang) nằm ở hai bên

của cơ thể, vị trí cuối cùng ở phía trước, hai bên nắp, xung quanh miệng và chuyển

thức ăn trức tiếp vào miệng.

Chân: Nghêu có cấu tạo một chân phát triển, chức năng để đào xuống nền

đáy và cố định cơ thể vào trong nền đáy. Đây là đặc điểm đặc trưng của loài, bởi vì

ở các loài khác: scallop, vẹm, hàu… chân bị tiêu giảm hoặc có thể có ít chức năng.

Hệ thống tiêu hoá: Hệ thống mang lớn lọc thức ăn từ nước rồi chuyển thẳng

tới xúc tu, nằm ở xung quang miệng, thức ăn được làm mềm rồi chuyển vào trong

miệng. Nghêu có thể lựa chọn, lọc thức ăn trong nước, viên và nén thức ăn với chất

nhầy, đưa vào miệng rồi được đẩy ra vùng xúc tu và thải ra khỏi cơ thể giống như

“phân giả” (pseudofaeces). Một ống thực quản ngắn dẫn từ miệng tới dạ dày, nơi

phình ra dạng túi rộng với một vài chỗ mở. Dạ dày được bao quanh toàn bộ bởi

6

tuyến tiêu hoá, một lớp cơ màu tối gọi là gan. Một đường dẫn từ dạ dày tới đám

ruột, kéo dài tới chân, cuối cùng là ruột thẳng và kết thúc ở hậu môn.

Một đường dẫn khác từ dạ dày tới một túi kín, giống như ống sạch, trong

như pha lê, chứa các màng nhầy protêin, tiết ra các enzym tiêu hoá để chuyển hoá

tinh bột thành đường có thể tiêu hoá được.

Hệ thống tuần hoàn: nhóm hai mảnh vỏ có hệ thống tuần hoàn thông thường,

khó mô tả. Tim nằm ở một túi trong suốt, màng ngoài tim gần với cơ khép vỏ. Tim

có hai ngăn không đều nhau: tâm thất và tâm nhĩ. Các động mạch chủ trước và

động mạch chủ sau xuất phát từ tâm thất vận chuyển máu tới các cơ quan trong cơ

thể. Hệ thống thần kinh là một chuỗi xoang bao mỏng, không rõ ràng dẫn máu trở

về tim.

4.

Môi trường và tập tính sống

Phân bố trên các bãi triều, trong các eo vịnh nông có đáy là cát-bùn (cát

chiếm 60-80%) với kích cỡ hạt từ 0,006 – 0,25mm (Nguyễn Hữu Phụng ,1996),

nơi thường có sóng nhẹ và lượng nước ngọt bổ sung nhất định chảy qua. Có thể bắt

gặp nghêu từ vùng trung, hạ triều cho đến độ sâu 10m so với mặt nước biển, nơi có

độ dốc tương đó bằng phẳng. Là động vật rộng nhiệt, phạm vi thích ứng từ 5-35⁰C,

độ mặn từ 5-25%o, độ mặn thích hợp nhất là 20%o. Trong đó, ngao dầu thích hợp

với nhiệt độ 26-28⁰C, nghêu Bến Tre sống tốt trong điều kiện nhiệt độ 28 – 30⁰C.

Phân bố tại các vùng triều, thời gian phơi bãi triều không quá 8 giờ. Nếu độ mặn

thay đổi đột ngột thì chúng sẽ bị chết hàng loạt, những khu vực chịu ảnh hưởng

nhiều của nước lũ thường không có nghêu sinh sống.

Là loài sống đáy, chân phát triển để đào và vùi mình xuống cát, lấy thức ăn

và hô hấp qua vòi. Khi bãi cạn, nghêu thò vòi lên mặt cát để lấy không khí. Vì vòi

7

ngắn nên chúng thường không vùi mình sâu, bình thường sâu khoảng 4cm, khi trời

lạnh thì sâu đến 10cm.

Hiện tượng nghêu di chuyển nổi trong nước: Khi gặp biểu hiện môi trường

không thuận lợi, nghêu có thể nổi lên trong nước và di chuyển tới vùng khác bằng

cách tiết ra một túi nhầy hoặc một dải chất nhầy để giảm nhẹ tỷ trọng cơ thể và nổi

lên được trong nước và theo dòng nước triều di chuyển tới nơi khác. Mặt khác, sự

di chuyển của nghêu cũng có quan hệ tới sinh sản. Khi nghêu lớn tới 5 – 6cm ở

giai đoạn sinh dục thành thục nghêu thường di chuyển nhiều.

5.

Sinh trưởng và phát triển

Tốc độ tăng trưởng của nghêu phụ thuộc chặt chẽ với vùng phân bố có nhiều

hay ít mồi ăn, vùng cửa sông có nhiều thức ăn, hàm lượng oxy dồi dào nghêu lớn

nhanh, nghêu sống ở vùng triều thấp lớn nhanh hơn ở vùng triều cao. Thời gian lớn

nhanh nhất của nghêu thường từ tháng 4 đến tháng 9 khi điều kiện nhiệt độ thích

hợp. Hai năm đầu nghêu lớn nhanh sau đó chậm dần. Càng lớn, chúng càng có xu

hướng di chuyển ra vùng triều sâu hơn. Kích thước nghêu trưởng thành: ngao dầu

có chiều cao vỏ trung bình là 6 - 8cm và nghêu Bến Tre có kích thước nhỏ hơn với

chiều cao vỏ trung bình 4 - 6cm.

Về mặt dinh dưỡng, nghêu là loài ăn lọc, chúng bắt mồi theo hình thức thụ

động. Khi triều dâng nghêu thò vòi vào nước để lọc mồi ăn, bắt các mảnh vụn hữu

cơ, vi sinh vật và các loài thực vật phù du có kích cỡ thích hợp. Trong thức ăn của

nghêu lượng mùn bã hữu cơ chiếm khoảng 75 - 90%, sinh vật phù du 10 - 25%.

6.

Sinh sản

Nghêu là loài động vật phân tính rõ rệt đực và cái, tuy nhiên nhìn bề ngoài

rất khó phân biệt. Muốn phân biệt được cần phải mổ quan sát bộ phận sinh dục và

8

sản phẩm sinh dục dưới kính hiển vi. Nghêu là loài sinh sản mạnh, nghêu cái đẻ

1.500.000 – 3.000.000 trứng/lần đẻ và đẻ nhiều lần trong mùa sinh sản. Trong mùa

sinh sản nghêu đực thường phóng tinh trước tinh dịch theo ống xi phông thoát ra

ngoài, tan vào trong nước và con cái lập tức phóng trứng theo. Quá trình này xảy ra

gần như đồng loạt và môi trường nước nhanh chóng bị vẩn đục bởi lượng lớn tinh

dịch của con đực. Quá trình sinh sản xảy ra trong thời gian từ 30 phút đến 1 giờ.

Trong điều kiện môi trường bình thường nhiệt độ nước 26 – 28^oC độ mặn nước

biển 20 – 25‰; độ pH: 7,8 – 8,0; O₂hoà tan 6mg/l, trứng sẽ được thụ tinh ngay

sau khi được phóng vào môi trường nước. Nghêu phát dục khi được một tuổi,

nhưng sinh sản tốt nhất khi 2 tuổi.

Ngao dầu sinh sản theo 2 vụ rõ rệt là từ tháng 5 - 6 và tháng 9 - 10, trong khi

đó nghêu Bến Tre đẻ rải rác hơn trong năm, mùa đẻ của nghêu Bến Tre cũng kết

thúc vào khoảng tháng 9. Nghêu Bến Tre đẻ trứng nhiều nhưng tỷ lệ sống thấp,

ngao dầu đẻ trứng ít nhưng tỷ lệ đậu cao hơn.

Ngay sau khi thụ tinh, màng thụ tinh xuất hiện làm cho tinh trùng khác

không xâm nhập vào bên trong trứng được. Sau đó nhân tế bào trứng tan biến,

khoảng 20 phút sau cực diệp thứ nhất, thứ 2 xuất hiện sau đó trứng bắt đầu bước

sang giai đoạn phân cắt 2 tế bào, 4, 6 tế bào Ấu trùng đỉnh vỏ lồi xuất hiện sau 24

giờ từ khi trứng được thụ tinh, trải qua quá trình biến thái hình thành ấu trùng xuất

hiện chân bò chuẩn bị giai đoạn sống đáy sau 10 - 12 ngày (tùy thuộc vào sự thuận

lợi của môi trường). Trứng đẻ ra sau 2 giờ hình thành ấu trùng. Phân chia tế bào

được tiến hành trong thời gian 24 giờ trước khi chuyển sang giai đoạn ấu trùng chữ

“D” - đỉnh vỏ thẳng. Ấu trùng nghêu trải qua giai đoạn phù du (giai đoạn bơi tự

do) khoảng 8 đến 10 ngày, phụ thuộc vào nguồn thức ăn và nhiệt độ nước, sau 10

ngày phát triển vỏ, vỏ cứng đủ trọng lượng rơi xuống dưới đáy, 20 ngày mắt

9

thường có thể nhìn thấy. Trong 20 ngày đầu, trong sinh sản nhân tạo, nghêu con

cần được cung cấp thức ăn đầy đủ để nghêu phát triển tốt nhất.

II. NGUỒN NGHÊU GIỐNG

1

Giống tự nhiên:

Nghêu giống thường xuất hiện vào đầu mùa mưa, khi nhiệt độ và độ mặn

giảm, nghêu cám (cỡ 25.000 con/kg) xuất hiện vào tháng 5 – 6 và đến tháng 9 – 10

thì đạt kích cỡ nghêu giống ( 2.000 – 3.000 con/kg). Ở phía Nam, vùng thực tế khai

thác và phân bố tự nhiên của nghêu khoảng 12.000 ha kéo dài dọc theo vùng ven

biển từ huyện Cần Giờ (Thành phố Hồ Chí Minh) tới Cà Mau, tập trung nhất là

vùng ven biển thuộc tỉnh Tiền Giang, Bến Tre và Trà Vinh. Việc lấy giống thường

được thực hiện lúc triều xuống, dùng cào lưới với mắt lưới thích hợp để lấy giống.

Cào lớp cát mặt cát sẽ lọt qua lưới và giống được giữ lại bên trong lưới. Dùng cào

lưới chúng ta có thể thu được cỡ giống tương đối đều.

Hình: Thu nghêu giống tự nhiên.

10

Các bãi giống lớn gồm: Vũng Tàu có bãi ở cửa sông Cửa Lấp; bãi nghêu

giống xã Đất Mũi, huyện Ngọc Hiển, Cà Mau trên diện tích khoảng 500ha ( 2008);

bãi nghêu giống hơn 1000 ha tại vùng Mũi Cà Mau (2010; bãi triều ven biển Bạc

Liêu; 200 ha ở xã Cần Thạnh, huyện Cần Giờ (2009); diện tích khai thác nghêu

giống tự nhiên của Bến Tre cũng trên 480 ha, tập trung tại các huyện Bình Đại, Ba

Tri, Thạnh Phú; ở Tiền Giang có 55 ha bãi nghêu giống chủ yếu ở cồn Ông Mão,

cồn Vạn Liễu, cồn Ngang và bãi biển xã Kiểng Phước thuộc hai huyện Gò Công

Đông và huyện Tân Phú Đông với số lượng khai thác được từ đầu năm tới nay là

17 tấn nghêu giống (2009).

Việc lấy giống tự nhiên là một công việc đơn giản, không đòi hỏi những kỹ

thuật phức tạp hay kiến thức khoa học, ít tốn kém. Tuy nhiên, nguồn giống tự

nhiên hàng năm xuất hiện không đều, sản lượng không ổn định, kích cỡ con giống

lại không đồng đều, chất lượng giống không đảm bảo do không kiểm soát được bố

mẹ. Hiện nay, nguồn giống tự nhiên lại suy giảm trầm trọng do tình trạng lạm thác,

sự biến đổi khí hậu làm cho con giống càng khan hiếm, giá giống tăng lên khá cao.

Nếu dựa vào nguồn giống tự nhiên để phát triển nghề nuôi nghêu sẽ dẫn đến sự

không ổn định, thiếu bền vững và tân diệt loài nghêu có giá trị cao. Do đó, đòi hỏi

phải có các biện pháp quản lí, khai thác hợp lý các bãi nghêu giống và mở rộng hệ

thống sản xuất nghêu giống nhân tạo để đáp ứng cho nhu cầu nuôi.

Việc khai thác nghêu giống tại các bãi có giống thường xuyên được thực hiện

như sau:

+Chọn bãi lấy giống: Chọn vùng bãi, eo vịnh có sóng gió nhỏ, nước triều lên

xuống êm, thông thoáng đáy là cát bùn (cát 70-80%, bùn 20-30%). Độ mặn thích

hợp 19-26‰, có lượng nước ngọt nhất định chảy vào làm bãi lấy giống. Trường

hợp có bị ảnh hưởng của lũ thì phải làm bờ chắn lũ. Bờ phải vững chắc, đáy rộng

11

1-1,5m độ cao tuỳ theo mực nước tràn vào. Phía trong bờ chắn lũ là các bờ ngăn

vuông góc với bờ chắn lũ, mặt bờ rộng khoảng 30-40cm. Trên mặt vùng bãi ngăn

thành nhiều ô lấy giống.

+ Dọn bãi chỉnh bãi: Dọn bãi, chỉnh bãi vào trước mùa sinh sản của nghêu.

Dọn bỏ các vỏ nhuyễn thể lớn, gạch đá và lấp các chỗ trũng, sau đó bừa cho xốp

đáy và san lại cho bằng phẳng để giống bám nhiều. Vùng có nước triều chảy mạnh

có thể cải tạo bằng cách đóng cọc để giảm lưu tốc nước, nâng cao lượng giống

bám.

+ Quản lý bãi: Nội dung quản lý chủ yếu bao gồm chống nước lũ tràn vào,

chống nóng, không cho người đi vào bãi, chống địch hại. Thường xuyên kiểm tra

giống bám, tu chỉnh bờ, dọn mương, diệt trừ địch hại.

+ Lấy giống: Sau khi giống bám được 5-6 tháng, cơ thể nghêu đạt 0,5cm thì

có thể thu giống.

* Phương pháp lấy giống khô: Chia bãi giống thành từng ô ruộng nhỏ, rộng

khoảng 4-5m chiều dài tuỳ theo địa hình. Khi triều rút, dùng cào (bừa) nghêu cào

cả giống và cát từ hai bên ruộng vào giữa. Nếu nghêu giống vùi sâu thì dùng cào

tay làm như vậy liên tiếp trong 2 lượt triều, tập trung nghêu giữa ruộng với bề rộng

khoảng 1,5m. Khi triều dâng nghêu kiểm mồi ăn sẽ bò hết lên trên, tập trung thành

đống trên mặt bãi. Sau khi hoàn thành việc dồn nghêu giống và cát vào giữa ruộng

thì đào một hố dài 3m, rộng 2m sâu 20cm ngay bên ruộng để đưa giống xuống

sàng và rửa cát ở đây. Nếu dùng phương pháp cào bằng cào nghêu có 4 răng, lật cả

cát và nghêu giống lên thì sau đó ngoáy cho tan thành nước bùn, đợi cho nghêu bò

lên mặt bùn rồi thu giống.

12

* Phương pháp lấy giống nước nông: Khi triều cạn chia bãi thành các mảnh

dài, rộng khoảng 8m, sau đó dùng cào nghêu, cào xung quanh cả cát và nghêu

thành một đống hình tròn có đường kính 6m. Lần triều sau dùng cào phân ở chính

giữa bãi giống thành một ô trống có đường kính 3m, sâu 3cm. Lần triều sau nữa

khi triều rút, dồn nghêu giống ở xung quanh đống vào chính giữa đất trống, sau đó

là rửa giống. Khi triều rút xuống còn khoảng hơn 1m nước sâu thì đi thuyền xuống

bãi rửa giống. Khi nước còn sâu thì người lấy giống dùng chân đạp nước xung

quanh bãi giống, nghêu giống kiếm ăn ở ngoài mặt quanh đống giống do bị dòng

nước kích thích sẽ tập trung thành đống ở chính giữa. Sau đó dùng sọt tre hớt

giống vào trong thuyền. Khi triều rút tương đối cạn thì dùng bàn tay vỗ nước ở

xung quanh đống giống từ xung quanh vào giữa, nước chảy làm cho nghêu dồn vào

chính giữa, dùng sọt tre lấy giống đổ lên thuyền.

* Phương pháp lấy giống nước sâu: Nghêu sống ở vùng hạ triều, khi thu

giống phải dùng lưới kéo. Khi thu giống chèo thuyền tới bãi giống, xác định vị trí

thả neo sau đó thả dài dây neo, thuyền theo nước lùi về sau khi cách neo được 50m

thì dừng lại thả lưới giống, kéo dây neo để thuyền tiến về phía trước kéo theo lưới

giống, cách khoảng 10m thì thu lưới. Tiếp đó lại thả dây neo, thuyền lùi lại thu lần

thứ hai nhưng phải giữ hướng lái tốt để giữ cho thuyền và hướng nước chảy theo

một góc độ nhất định, tránh việc kéo giống ở trên điểm cũ.

2. Sản xuất giống nhân tạo

Qui trình sản xuất giống nghêu nhân tạo đã được viện nghiên cứu nuôi

trồng thuỷ sản I nghiên cứu thực hiện từ năm 1997 và đã đạt được kết quả tốt. Năm

2000, Nguyễn Đình Hùng( Viện nghiên cứu nuôi trồng thuỷ sản 2) cũng có một

nghiên cứu sản xuất nghêu giống, kết quả cho ra nghêu lưỡng tính. Năm 2007,

Phân viện nghiên cứu nuôi trồng thuỷ sản Bắc Trung Bộ phối hợp với Viện Nghiên

13

cứu và Phát triển Nam Australia (SARDI) đã hoàn thiện qui trình sản xuất giống

nghêu bến tre và xây dựng trại sản xuất giống nghêu bến tre hoàn chỉnh đầu tiên

của cả nước tại Cửa Lò, Nghệ An. Quy trình cụ thể như sau:

a) Chọn nghêu bố mẹ và nuôi vỗ

Nghêu bố mẹ có thể được thu trong tự nhiên hoặc thu từ các bãi nuôi. Chọn

nghêu có chiều dài thân trên 4cm, nặng khoảng 20g, được nuôi ít nhất 18 tháng, vỏ

ngoài hoàn chỉnh không bị thương, mở vỏ thấy bên trong nội tạng đầy đặn. nghêu

bố mẹ sau khi được lựa chọn sẽ được vận chuyển về trại sản xuất giống, vệ sinh

sạch sẽ vỏ ngoài và được đưa vào bể nuôi vỗ có đáy cát dày khoảng 10cm.

Thức ăn được sử dụng để nuôi vỗ nghêu bố mẹ là các loài tảo tự nhiên thu

được qua bón phân gây màu nước kết hợp với sử dụng các loại vi tảo được nuôi

cấy thuộc các loài Nanochloropsis sp, Chaetoceros. Tỷ lệ cho ăn 2 loài tảo trên là

1,5:1,5 tỷ tế bào/ngao/ngày. Mỗi ngày cho ăn 6 lần. Việc sử dụng kết hợp 2 loài

tảo trở lên cho hiệu quả nuôi vỗ cao hơn sử dụng một loài tảo đơn.

Theo Jone (1981), Blake và Hessselman (1986), Kent và nnk (1998), các

giai đoạn hình thành giao tử ở nghêu như sau:

Con đực:

- Giai đoạn phát triển sớm: các vách nang dày với nguyên bào tinh, tiền

khoang chứa tinh phát triển ở trong khoang

- Giai đoạn phát triển muộn: nhiều khoang chứa tinh thứ cấp, tiền tinh trùng

tập trung ở trong khoang

- Giai đoạn chín: đám tinh trùng thành thục trong khoang

14

- Giai đoạn sinh sản: một phần hoặc toàn bộ xoang chứa tinh dịch trống

rỗng, phát triển tiền nguyên tinh bào dày đặc trong các vách xoang tế bào

Con cái:

- Giai đoạn phát triển sớm: túi noãn gắn vào các vách xoang, noãn bào gia

đoạn sớm đang gắn vào màng

- Giai đoạn phát triển muộn: sự giải phóng các noãn bào đầy trong xoang,

một vài não bào vẫn còn gắn với màng

- Giai đoạn chín: các noãn bào lớn, tròn rụng đầy khoang của nang

- Giai đoạn sinh sản: sự rụng một phần hoặc toàn bộ trứng, buồng trứng trở

nên mềm nhũn.

15

Hình: Các giai đoạn khác nhau trong phát triển buồng trứng

16

b) Kích thích sinh sản

Hình: Kích thích nghêu bố mẹ sinh sản.

Các nghêu bố mẹ đã thành thục được vệ sinh sạch sẽ và đưa vào các bể sinh

sản riêng để tiến hành kích thích sinh sản. Các phương pháp kích thích sinh sản

gồm phơi khô, sốc nhiệt, sốc độ mặn.

+ Phơi khô: trước khi sinh sản, đưa ngao sinh sản ra khỏi bể nuôi vỗ và phơi

chúng trong bóng mát trong 5 giờ. Nghêu bố mẹ cũng được giữ khô ở bàn đẻ qua

một đêm, sau đó nước được cấp vào sáng hôm sau để kích thích sinh sản.

+ Sốc nhiệt: sử dụng máy nâng nhiệt hoặc đá lạnh để thay đổi nhiệt độ trong

bể đẻ khoảng 4⁰C nếu con bố mẹ có nguồn gốc từ tự nhiên. Nếu con bố mẹ được

nuôi vỗ, nhiệt độ nước nên được nâng lên tới 28⁰C trong vòng 45 phút. Lặp lại

phương pháp này lần 2 nếu không có hiện tượng sinh sản diện ra trong lần 1. Nếu

qua hai lần kích thích mà không thu được nghêu sinh sản, thì con bố mẹ chưa được

sẵn sàng về độ chín sinh dục. Chuyển chúng trở lại bể tiếp tục nuôi vỗ để cho sinh

sản lần tới.

17

+ Sốc độ mặn: tăng độ mặn lên 32 ppt bằng việc cấp nước biển vào bể đẻ

trong thời gian 30 phút và giảm tới 15 ppt bằng việc sử dụng nước ngọt trong thời

gian 30 phút tiếp sau đó. Phương pháp này cũng có thể tiến hành lần 2 nếu nghêu

không sinh sản ở lần 1 và tiếp tục nuôi vỗ trở lại nếu cả hai lần kích thích không

thành công.

Nghêu đực, cái được giữ chung trong cùng bể sinh sản, khi bị kích thích,

nghêu đực phóng tinh trước để kích thích nghêu cái phóng trứng ra.

c) Chăm sóc ấu trùng

Sau 5 giờ thụ tinh, tiến hành thu trứng thụ tinh bằng lưới lọc 30µm, rửa để

loại bỏ tạp chất và tinh trùng dư bám trên trứng. Sau đó, trứng chuyển vào bể ấp

với mật độ 20 trứng/ml nước. khoảng 24 giờ sau khi thụ tinh, ấu trùng chuyển sang

giai đoạn ấu trùng đỉnh vỏ ( ấu trùng chữ D), được lọc qua lưới lọc 50µm và đưa

vào bể nuôi với mật độ 10 ấu trùng/ml. Trong giai đoạn bơi lội tự do, ấu trùng

được cho ăn với các loài tảo Isochrysis galbana, Nanochloropsis oculata,

Chaetoceros sp với mật độ tảo 100.000 tế bào tảo/ml, tần suất cho ăn 4 giờ/lần vào

ban ngày.

Sau 8 – 10 ngày, ấu trùng xuất hiện chân ở bụng và bắt đầu xuống đáy, khi

có khoảng 80% ấu trùng đáp đáy thì lọc ấu trùng bằng lưới lọc 150 µm chuyển

sang bể nuôi ấu trùng đáy. Đáy bể được rải một lớp cát nhuyễn mỏng , thức ăn cho

ấu trùng vẫn là các loài tảo trên với mật độ 150.000 tế bào/ml. tần suất cho ăn 4

giờ/lần. điều kiện môi trường được duy trì ở mức 26 - 27⁰C, độ mặn 25% o.

18

Hình: Bể ương nuôi ấu trùng đáy

Sau 30 – 45 ngày ương, ấu trùng phát triển thành nghêu cám có kích thước

khoảng 0,5mm và được chuyển ra ương nuôi trong ao ương hay ương tại các bãi

triều.

Trong những năm đầu hoàn thành quy trình sản xuất giống, diện tích nuôi

chưa được mở rộng, nhu cầu giống chưa cao nên những nghiên cứu sâu để đánh

giá năng suất và hiệu quả, cải tiến mô hình chưa được chú trọng. Đến khoảng năm

2007, nghêu Bến Tre được chuyển ra nuôi tại các tỉnh miền bắc như Nam Định,

Quảng Ninh, Hải Phòng, Thái Bình, Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh và trở thành

đối tượng nuôi chính của các tỉnh. Cùng với sự phát triển diện tích nuôi ở khu vực

đồng bằng sông cửu long và cần giờ, nhu cầu sản xuất con giống nhân tạo được

thúc đẩy mạnh. Năm 2007, chương trình hợp tác nghiên cứu giữa Viện Nghiên cứu

và Phát triển Nam Australia (SARDI) và Phân Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thuỷ

sản Bắc Trung Bộ (ARSINC) đã xây dựng thành công một trại sản xuất giống

nghêu Bến Tre hoàn chỉnh đầu tiên để đưa vào hoạt động và bước đầu sản xuất

được 6,5 triệu giống/ năm. Tiếp đó, phân viện tiếp tục xây dựng 1 trại giống tại

Thanh Hoá và hai trại giống tại Nghệ An. Ở khu vực các tỉnh phía nam, việc sản

xuất giống tự nhiên phát triển chậm hơn do nguồn con giống dồi dào. Năm 2006,

trại giống Tân Thành (trung tâm giống thuỷ sản Tiền Giang) nhận chuyển giao

19

công nghệ sản xuất giống nghêu Bến Tre của viện nghiên cứu nuôi trồng thuỷ sản

1 và đã thực hiện thành công quy trình sản xuất giống nghêu Bến Tre và tổ chức

các lớp tập huấn phổ biến quy trình sản xuất giống. Năm 2010, Tiền Giang có hơn

10 trại sản xuất giống nghêu tư nhân với sản lượng 35 triệu con giống, Trung tâm

giống thủy sản Tiền Giang mỗi năm sản xuất được 300 - 400 triệu con giống/mùa

(300 tấn), Trung tâm giống thủy sản Bến Tre sản xuất 100 triệu con giống/mùa

(80-90 tấn), Trà Vinh sau hai năm (2009, 2010) triển khai đề tài “Ứng dụng quy

trình sản xuất nhân tạo nghêu giống” của Viện Nghiên cứu nuôi trồng thủy sản I,

trung tâm đã sản xuất được 12,7 triệu con nghêu giống.

Năm 2009, trung tâm giống thủy sản Tiền Giang có những bước cải tiến qui

trình sản xuất giống. qui trình này đã mang lại kết quả cho nghêu giống tốt hơn là

ương nuôi trong tự nhiên, giúp con giống to hơn khi đưa vào nuôi thịt. qui trình

như sau:

Việc lựa chọn bố mẹ và nuôi vỗ như qui trình cũ. Đến khi xử lí cho sinh sản

thì nghêu bố, mẹ được làm vệ sinh thật sạch để loại bỏ các chất bẩn và nguyên sinh

động vật khác bám trên mặt ngoài vỏ. Rải thành một lớp mỏng phơi trong ánh sáng

nhẹ trên sàn gạch thời gian 1 giờ.

Cho toàn bộ nghêu bố mẹ đã vệ sinh vào các giỏ để tiến hành sốc nhiệt.

Biên độ sốc nhiệt giữa bể sốc và bể cho đẻ là 5^oC. Khi nghêu bố mẹ sinh sản xong

thì sử dụng túi lọc để thu trứng.

Trứng mới thụ tinh có dạng hình cầu, sau 16 giờ ấu trùng đỉnh vỏ thẳng xuất

hiện, cho ăn 2 lần/ngày bằng 02 loại tảo được nuôi trong môi trường sinh khối lớn:

Nanochrolopsis aculata và Chlorella sp theo tỉ lệ 1:1, sang ngày thứ 3 trở đi cho

bổ sung thêm một tảo Chaetocero calcitrans. Tiếp tục duy trì chế độ cho ăn mỗi

ngày 02 lần tới khi xuất hiện nghêu giống cấp I.

20

Bài giảng Hệ thống nuôi thủy sản - Nguyễn Như Trí