Những tác động từ văn hóa, chính trị làm thay đổi nền hội họa Việt Nam giai đoạn 1945-1954

Tạp chí Khoa học Viện Đại học Mở Hà Nội 54 (04/2019) 33-42

33

NHỮNG TÁC ĐỘNG TỪ VĂN HÓA, CHÍNH TRỊ LÀM THAY

ĐỔI NỀN HỘI HỌA VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1945- 1954

THE CHANGES OF VIETNAM'S PAINTING OF THE PERIOD OF 1945-1954 BY THE

CULTURAL AND POLITICAL IMPACTS

Trần Quốc Bình*⁶

Ngày tòa soạn nhận được bài báo: 3/10/2018

Ngày nhận kết quả phản biện đánh giá: 4/4/2019

Ngày bài báo được duyệt đăng: 26/4/2019

Tóm tắt: Mỹ thuật Việt Nam cuối thế kỷ XIX đến năm 1954 nằm trong một quá trình chuyển

biến và phân hoá quan trọng trong lịch sử hội họa Việt Nam. Thế kỷ XIX với nhà Nguyễn một triều

đại phong kiến cuối cùng ở Việt Nam, đã đặt đất nước ta vào hoàn cảnh mới, sự giao tiếp với

phương Tây và ảnh hưởng văn hoá Trung Hoa đã tạo lập một nền nghệ thuật đa dạng mang nhiều

yếu tố ngoại lai phức tạp ảnh hưởng từ bên ngoài. Tuy nhiên dân tộc ta vẫn gìn giữ được những

nét nghệ thuật cổ truyền, được bảo lưu qua các công trình kiến trúc, điêu khắc, mỹ thuật dân gian

truyền thống. Mỹ thuật Việt Nam từ 1925 đến 1954 là nền mỹ thuật bản lề của hai thế kỷ, chứng

kiến sự thay đổi về văn hóa, chính trị, nghệ thuật. Trong đó, nghệ thuật hội họa cho thấy sự ảnh

hưởng chính trị một cách sâu sắc nhất, thể hiện qua các đề tài, nội dung và lẫn phong cách sáng

tác của từng họa sỹ.

Từ khóa: Văn hóa. chính trị. hội họa, chuyển biến, phân hóa

Abstract: The Fine art in the late nineteenth century to 1954 was in an important process

of transformation and differentiation in the history of Vietnamese painting. The XIX century in the

Nguyen Dynasty, the last feudal dynasty in Vietnam has put our country in a new context, with

communication with the West and influenced by Chinese culture that created an art background,

a diverse art scene brings complex foreign elements from outside. However, our nation still retains

the traditional artistic features, preserved through traditional architecture, sculpture and folk art

works. Vietnamese art from 1925 to 1954 is an art of hinges for two centuries, witnessing changes

in culture, politics and art. In particular, the art of painting shows the most profound political

influence, reflected in the themes, content and style of each artist's composition.

Keywords: Culture. Politics, painting, transformation, differentiation

Cách mạng Tháng Tám năm 1945

thành công, Nhà nước Việt Nam Dân chủ

Cộng hòa ra đời đánh dấu sự hình thành ở

nước ta một hệ thống chính trị cách mạng

1. Những thay đổi về chính trị văn

hóa ở Việt Nam từ năm 1945 – 1954

1.1.Khái quát về chính trị ở Việt

Nam từ năm 1945- 1954

6

*Trường Đại học Mở Hà Nội

34

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

mới. Đứng đầu là chủ tịch Hồ Chí Minh lãnh

đạo, đã trở thành đảng cầm quyền, là trung

tâm đoàn kết toàn dân trong công cuộc đấu

tranh để xây dựng và bảo vệ chế độ Dân chủ

Cộng hoà.

ra thị trường các loại tiền của Trung Quốc đã

mất giá, càng làm cho nền kinh tế chính trị

thêm rối loạn phức tạp.

Ngày 6/1/1946, Chính phủ nước Việt

Nam Dân chủ Cộng hoà tổ chức cuộc Tổng

tuyển cử bầu Quốc hội trong cả nước. Thắng

lợi của Tổng tuyển cử bầu Quốc hội có ý

nghĩa to lớn, thể hiện ý chí và quyết tâm của

nhân dân xây dựng một nước Việt Nam độc

lập – tự do thống nhất. Ngày 2/3/1946, Quốc

hội Khoá I Nước Việt Nam Dân chủ Cộng

hòa họp phiên đầu tiên. Ngày 9/11/1946,

Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam Dân

chủ Cộng hòa được Quốc hội thông qua.

Quân đội quốc gia Việt Nam ra đời (5/1946).

Lực lượng dân quân tự vệ được củng cố và

phát triển. Viện Kiểm soát nhân dân và Toà

án nhân dân được thành lập. Bộ máy chính

quyền nhà nước được kiện toàn, trở thành

công cụ sắc bén phục vụ sự nghiệp xây dựng

và bảo vệ đất nước.

Chính quyền cách mạng còn non trẻ,

chưa được củng cố. Đảng và nhân dân Việt

Nam cũng chưa có kinh nghiệm giữ chính

quyền. Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà ra

đời lúc này vẫn chưa được nước nào công

nhận và đặt quan hệ ngoại giao. Nhà nước

non trẻ Việt Nam ở trong tình thế bị bao vây,

cô lập, đất nước trong cảnh ngàn cân treo sợi

tóc.

Trong khi đó quân đội các nước đế

quốc, dưới danh nghĩa quân Đồng minh giải

giáp quân đội Nhật Bản, lần lượt ồ ạt kéo vào

Việt Nam. Từ vĩ tuyến 16 trở ra Bắc có gần

20 vạn quân Trung Hoa dân quốc. Theo sau

Trung Hoa dân quốc là Việt Nam Quốc dân

Đảng (Việt Quốc), Việt Nam cách mạng

đồng minh hội (Việt Cách) xúc tiến thành lập

một chính phủ bù nhìn nhằm tiêu diệt Đảng

Cộng sản, phá tan Việt Minh, nhằm lật đổ

chính quyền cách mạng còn non trẻ của nhân

dân Việt Nam. Từ vĩ tuyến 16 trở vào Nam

có hơn 1 vạn quân Anh kéo vào, tạo điều kiện

cho Pháp trở lại xâm lược Việt Nam. Ngoài

ra còn quân Nhật đang chờ để giải giáp vũ

khí. Một bộ phận theo lệnh đế quốc Anh đánh

lại lực lượng vũ trang cách mạng, tạo điều

kiện cho quân Pháp mở rộng chiếm đóng

Nam Bộ. Chưa bao giờ trên đất nước Việt

Nam lại có nhiều loại kẻ thù đế quốc cùng

xuất hiện một lúc như vậy.

Ngày 23/9/1945, được sự giúp sức

của quân Anh, thực dân Pháp nổ súng đánh

úp trụ sở Uỷ ban Nhân dân Nam Bộ và cơ

quan tự vệ Sài Gòn, mở đầu cuộc chiến tranh

xâm lược Việt Nam lần hai. Ngay khi thực

dân Pháp trở lại xâm lược, nhân dân miền

Nam đứng lên kháng chiến. Trung ương

Đảng và Bác Hồ cùng nhân dân cả nước

hướng về “Thành đồng tổ quốc”, đồng thời

tích cực chuẩn bị đối phó với âm mưu của

thực dân Pháp muốn mở rộng chiến tranh ra

cả nước. Các đoàn quân “Nam tiến” sát cánh

cùng nhân dân Nam Bộ và Nam Trung Bộ

kháng chiến.

Nạn đói cuối năm 1944 đầu năm 1945

Ngày 6/3/1946, Bác Hồ thay mặt

chưa được khắc phục. Nạn lụt lớn, làm vỡ đê

ở 9 tỉnh Bắc Bộ, tiếp theo đó là hạn hán kéo

dài ruộng đất không thể cày cấy được. Ngân

sách Nhà nước Việt Nam dân Chủ cộng Hòa

hầu như trống rỗng, Chính quyền cách mạng

chưa quản lí được ngân hàng Đông Dương.

Trong khi đó quân Trung Hoa dân quốc tung

Chính phủ Việt Nam kí với G. Xanhtơni, đại

diện Chính phủ Pháp bản Hiệp định sơ bộ:

Chính phủ Pháp công nhận nước Việt Nam

Dân chủ Cộng hoà là một quốc gia tự do, có

chính phủ, nghị viện, quân đội và tài chính

riêng, nằm trong Liên bang Đông Dương,

thuộc khối Liên hiệp Pháp. Chính phủ Việt

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

35

Nam đồng ý cho 15.000 quân Pháp ra miền

Bắc làm nhiệm vụ giải giáp quân Nhật và rút

dần trong thời hạn 5 năm. Hai bên ngừng mọi

xung đột ở miền Nam đi đến cuộc đàm phán

chính thức.

cách mạng xã hội chủ nghĩa, tạo cơ sở cho sự

nghiệp đấu tranh giải phóng miền Nam,

thống nhất đất nước.

2.2. Sự thay đổi về văn hóa, kinh tế,

chính trị ở Việt Nam từ năm 1945- 1954

Nhìn ở góc độ văn hoá học, chiến

Ở Nam Bộ và Nam Trung Bộ, thực

dân Pháp mở các cuộc tiến công. Ở Bắc Bộ,

hạ tuần tháng 11/1946, quân Pháp tiến công

ở Hải Phòng, Lạng Sơn, cho quân đổ bộ lên

Đà Nẵng, sau đó chiếm đóng Hải Phòng.

Tháng 12 /1946, Pháp gây hấn ở Hà Nội,

chiếm trụ sở Bộ Tài chính, gây ra vụ thảm sát

ở phố Hàng Bún (Khu phố Yên Ninh)…Ngày

18/12/1946, quân Pháp gửi tối hậu thư đòi

giải tán lực lượng tự vệ chiến đấu, để cho

Pháp làm nhiệm vụ giữ gìn trật tự ở Hà Nội,

nếu không chúng sẽ giành toàn quyền hành

động vào sáng ngày 20/12/1946.

tranh là “giai điệu” không bình thường trong

cuộc sống. Tính chất không bình thường này

sẽ chi phối mọi phương diện trong đời sống

văn hoá xã hội của dân tộc từ nội dung đến

các thể loại hình văn hóa nghệ thuật. Ngay từ

những năm chưa giành được chính quyền,

Đảng Cộng sản Đông Dương (nay là Đảng

Cộng sản Việt Nam) đã chú trọng đến văn

hoá. Năm 1943, bản Đề cương văn hoá Việt

Nam của Đảng được công bố. Bản đề cương

nhấn mạnh ba nguyên tắc vận động của cuộc

vận động văn hoá là: dân tộc hoá, đại chúng

hoá và khoa học hoá. Đó là định hướng quan

trọng cho sự ra đời của nền văn hoá nghệ

thuật mới ở giai đoạn sau năm 1945. Ngày

24/11/1946, Hội nghị văn hoá toàn quốc lần

thứ hai họp tại chiến khu Việt Bắc. Đồng chí

Trường Chinh lúc ấy là Tổng bí thư của Đảng

đã trình bày bản báo cáo Chủ nghĩa Mác và

vấn đề văn hoá Việt Nam. Có thể nói đây là

văn kiện lý luận đầu tiên mà Đảng ta đã vận

dụng chủ nghĩa Mác - Lênin, để giải quyết

một số lĩnh vực thuộc văn hoá Việt Nam. Sự

lãnh đạo của Đảng cùng với đường lối văn

nghệ xuyên suốt (Bản đề cương văn hóa năm

1943) là yếu tố trọng yếu, là cột sống cho nền

tảng phát triển văn hóa nghệ thuật, chấm dứt

sự phân hóa sâu sắc xen lẫn phần phức tạp

của văn hóa ở nước ta dưới ách thống trị của

thực thực dân, tạo nên một nền văn hóa nghệ

trọng tâm có sự định hướng của Đảng. Đây là

đường lối sáng suốt mang tính thống nhất cao

làm nền tảng cho sự phát triển nghệ thuật sau

năm 1945.

Ngày 18/12/1946, thường vụ Trung

ương Đảng Cộng sản Đông Dương quyết

định phát động cuộc kháng chiến toàn quốc.

Tối ngày 19/12/1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh

ra “Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến”, phát

động nhân dân cả nước kháng chiến chống

Pháp, bảo vệ nền độc lập dân tộc.

Ngày 7/5/1954, chiến dịch Điện Biên

Phủ kết thúc. Ngày 21/7/1954, Hiệp định

Giơnevơ được kí kết. Pháp buộc phải chấm

dứt chiến tranh xâm lược Đông Dương, rút

hết quân đội về nước, kết thúc chiến tranh,

lập lại hoà bình ở Đông Dương, đáp ứng

nguyện vọng hoà bình của nhân dân Việt

Nam. Ở Việt Nam: Quân đội Nhân dân Việt

Nam và quân Pháp tập kết ở hai miền Bắc,

Nam, lấy vĩ tuyến 17 làm ranh giới quân sự

tạm thời. Việt Nam sẽ tiến tới thống nhất

bằng cuộc tổng tuyển cử tự do trong cả nước,

được tổ chức vào tháng 7/1956. Cùng với

chiến dịch Điện Biên Phủ, Hiệp định

Giơnevơ 1954 kết thúc cuộc kháng chiến lâu

dài và anh dũng của dân tộc, song chưa trọn

vẹn vì mới giải phóng được miền Bắc. Miền

Bắc được giải phóng, chuyển sang giai đoạn

Do bị áp bức đô hộ kéo dài mấy chục

năm, cộng với chính quyền còn non trẻ chưa

có nhiều kinh nghiệm gìn giữ chính quyền

36

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

cách mạng, khi vừa được hình thành đã phải

tự thân mình đứng chiến để bảo vệ chính

quyền của mình và nền độc lập tự do của dân

tộc. Đất nước trong cảnh lầm than lạc hậu,

nhân dân đói rách khổ sở, đại đa số người dân

không biết chữ, kinh tế trì trệ chậm phát triển,

điều kiện giao lưu tiếp xúc với các nền văn

hóa khác càng bị hạn chế.

gạo, để đảm nhu cầu lương thực. Để đảm bảo

cho sự phát triển lâu dài chính phủ đã bãi bỏ

thuế thân và một số thứ thuế vô lý khác mà

thực dân Pháp đã áp dụng vào nhân dân ta khi

chúng đô hộ, chia lại ruộng đất cho nhân dân

để nhân dân có tư liệu lao động sản xuất, huy

động nhân dân thi đua lao động hăng hái sản

xuất lương thực. Về vấn đề tài chính, Chính

phủ phát động quyên góp tiền của trong nhân

dân đã được nhân dân ủng hộ nhiệt tình. Tại

kỳ họp quốc hội thứ 2. Ngày 23/11/1946

Quốc hội đồng ý lưu hành tiền Việt Nam

trong cả nước. Đây là đồng tiền đầu tiên của

nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Nhưng khó

khăn về tài chính từng bước được đẩy lùi.

Về văn hoá xã hội, để giả quyết vấn

nạn mù chữ trong nhân dân. Ngày 8/9/1945

Chủ tịch Hồ Chí Minh kí sắc lệnh thành lập

Nha bình dân học vụ, đây là cơ quan phụ

trách việc chống “giặc dốt”. Chỉ sau 1 năm cả

nước đã có hơn 2,5 triệu người thoát nạn mù

chữ. Văn hóa nghệ thuật giai đoạn 1945-

1954 cũng có những bước phát triển và đạt

được nhiều thành tựu, đóng góp vào lịch sử

nghệ thuật và tạo được những giá trị riêng

biệt. Trong giai đoạn này có những sáng tác

phản ánh không khí hồ hởi mê say khi đất

nước mới dành được độc lập, ca ngợi “cuộc

tái sinh thần kỳ” của dân tộc, về văn học có

(Tình sông núi của Mai Ninh, Ngọn quốc kì

của Xuân Diệu, Vui bất tuyệt của Tố Hữu…).

Từ cuối 1946 trên mặt trận văn hóa nghệ

thuật tập trung phản ánh cuộc kháng chiến

chống Pháp. Nghệ thuật gắn bó sâu sắc với

đời sống cách mạng và kháng chiến, hướng

đến phẩm chất tốt đẹp của tầng lớp công,

nông, binh, với niềm tin chiến thắng của

kháng chiến chống Pháp cứu nước. Chú trọng

phong trào văn hoá, văn nghệ, nghệ thuật

quần chúng, hướng dẫn nghệ sỹ hoạt động

theo hướng phục vụ kháng chiến. Tạo cơ sở

văn hoá cho chế độ dân chủ, làm tiền đề cho

công cuộc xây dựng CNXH.

Thực tế từ khi Đảng ta nên nắm chính

quyền, mà đứng đầu là Chủ Tịch Hồ Chí

Minh đã phải đơn phương độc mã đứng ra

chăm lo giải quyết rất nhiều các vấn đề về an

ninh, kinh tế, văn hóa chính trị xã hội mà

không được sự giúp đỡ của cộng đồng quốc

tế cũng như các nước đồng minh trong quốc

tế cộng sản. Lúc này kể cả Liên Xô là nước

đứng đầu Quốc tế cộng sản vẫn không tin Hồ

Chí Minh và Đảng của mình có thể lãnh đạo

nhân dân Việt Nam giữ được chính quyền

trong hoàn cảnh văn hóa kinh tế chính trị khó

khăn như thế. Chỉ đến năm 1950 khi Liên Xô

và Trung Quốc ký quan hệ ngoại giao và đến

tháng 7 năm 1955, nhân chuyến thăm chính

thức Liên Xô của Chủ tịch Hồ Chí Minh,

Chính phủ Liên Xô mới hỗ trợ cho vay và

viện trợ không hoàn lại, nhằm giúp Việt Nam

khôi phục kinh tế sau kháng chiến chống thực

dân Pháp. Cũng từ đây Việt Nam (chủ yếu

tiếp xúc và chịu ảnh hưởng văn hóa các nước

xã hội chủ nghĩa như; Liên Xô và Trung

Quốc…).

Từ năm 1954 đến 1955 trong hoàn

cảnh khó khăn như thế, một mặt Đảng ta vừa

phải xây dựng chính quyền cách mạng tạo cơ

sở nền tảng pháp lý cho nhà nước non trẻ

nhằm thực hiện các nhiệm vụ đối nội, đối

ngoại trong giai đoạn mới. Giải quyết nạn

đói. Bằng nhiều biện pháp trước mắt và lâu

dài tập trung cứu đói cho nhân dân đồng bào.

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đứng ra lời kêu gọi.

Tổ chức hũ gạo cứu đói, tổ chức “ngày đồng

tâm” để lấy lương thực cứu đói, không dùng

gạo để nấu rượu, quyên góp, điều hoà thóc

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

37

Nhìn lại quá trình văn hoá nghệ thuật

từ cuối thế kỷ XIX đến năm 1945 chúng ta

thấy. Gần một trăm năm. Từ Bắc vào Nam,

từ nông thôn đến cho thành thị, văn hoá, kinh

tế, chính trị Việt Nam đã có những thay đổi

lớn. Về văn hóa nghệ thuật. Từ thơ Đường

sang thơ mới, từ văn vần sang văn xuôi, từ

chữ Hán, chữ Nôm đến chữ Quốc ngữ, từ

nghệ thuật dân gian truyền thống ảnh hưởng

học hỏi và tiếp thu nền nghệ thuật tạo hình

phương Tây hiện đại, dẫn đến nền nghệ thuật

hội họa hiện thực lãng mạn, không quan tâm

đến chính trị, bước sang phục vụ chính trị. Về

kinh tế từ một nước phong kiến, chịu ảnh

hưởng của chế độ thực dân, tất cả các nguồn

lực kinh tế điều chịu dưới chế độ thực dân-

phong kiến kinh tế nghèo nàn lạc hậu nhân

dân không có ruộng đất cày cấy điều phải đi

làm thuê cuốc mướn. Trình độ học vấn của

người dân là rất thập tỷ lệ biết đọc biết viết

chỉ trên 1%. Văn hóa bị đầu độc bằng thuốc

phiện rượu chè cờ bạc, nhân dân chết đói đầy

đường lầm than đói khổ…Chuyển sang một

nước độc lập tự do, mọi người ai cũng bình

đẳng, được đi bỏ phiếu bầu cử, có ruộng đất

để cấy cày sản xuất, được học hành biết đọc

biết viết. Văn hóa được đề cao bằng lòng tự

tôn dân tộc, được giao lưu với các

nước…những điều này chưa hề có trong giai

đoạn trước. Để có được điều này là nhờ vào

sự thay đổi về chính trị cũng như đường lối

văn hóa kinh tế của Đảng và Hồ Chủ Tịch, tất

cả đều đi trên một con đường giải phóng đất

nước độc lập dân tộc, tiến tới hoà nhập với

thế giới.

vào các phong trào giải phóng dân tộc như

chống lại triều đình phong kiến và chống thực

dân Pháp. Lúc này họ chỉ để tâm vào những

tác phẩm lãng mạn nhẹ nhàng trầm lắng cô

đọng lại thành nỗi buồn man mác mơ hồ

trong các tác phẩm. Giai đoạn này các họa sỹ

được giáo dục bằng hệ ý thức tự do được du

nhập từ phương Tây lúc này người nghệ sỹ

đứng ngoài ý tưởng của nhân dân và thời đại,

họ cho rằng họ không có vai trò cải tạo xã hội

cụ thể. Vì vậy các tác phẩm của họ chủ yếu

thiên về những cô gái Hà thành những bức

tranh phong cảnh cô quạnh sâu lắng…

Cách mạng tháng Tám thành công đã

làm thay đổi hoàn toàn hệ tư tưởng của các

họa sỹ. Nghe theo lời kêu gọi của Chủ tịch

Hồ Chí Minh toàn quốc kháng chiến đã xác

định đường lối rõ ràng cụ thể cho tầng lớp

nghệ sỹ và nghệ thuật. Từ vai trò của nghệ

thuật, đối tượng sáng tác, quan điểm và mục

đích nghệ thuật được xây dựng dựa trên ý

tưởng phục vụ kháng chiến, phục vụ nhân dân

và kiến quốc. Giới trí thức nói chung và họa

sỹ nói riêng bắt đầu có sự phân hóa. Phần lớn

giới văn nghệ sỹ họ tham gia vào kháng chiến

với tình yêu nước vô vàn. Một số họa sỹ di cư

ra nước ngoài sáng tác và sinh sống như họa

sỹ Lê Phổ, Mai Trung Thứ, Trần Phú

Duyên..., một bộ phận nhỏ đi con đường

riêng của mình như Nguyễn Gia Trí, là một

ví dụ điển hình…

Chín năm trường kỳ kháng chiến biết bao

nhiên gian khổ, đây không phải là hoàn cảnh

thuận lợi cho bất kỳ hoạt động nghệ thuật nào

phát triển. Tuy nhiên trong những khó khăn

vất vả và đầy dãy những bất lợi, lại là một lò

luyện cho tất cả những văn nghệ sỹ tham gia

trên chiến trường luyện gan bền chí, giống

như lửa thử vàng gian lan thử sức, chính sự

luyện chí bền gan ấymà sau này họ đã cho ra

đời những tác phẩm bất hủ cùng thời gian.

Đúng như lời Bác đã viết: "Văn hóa nghệ

thuật cũng là một mật trận. Anh em là chiến

2.3. Sự đổi đề tài, phong cách trong

nghệ thuật hội họa Việt Nam giai đoạn 1945

- 1954

Từ khi trường Cao đẳng Mỹ thuật

Ðông Dương mở khóa học đầu tiên 1925 cho

đến năm 1945, gần như tất cả các họa sỹ nhà

điêu khắc Việt Nam điều đứng ngoài các vấn

đề chính trị, hoặc không tham gia trực tiếp

38

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

sỹ trên mặt trận ấy”. Chín năm trường kỳ

kháng chiến các họa sỹ không có thời gian và

điều kiện để cho ra đời những tác phẩm hội

họa mang tính hoành tráng và đồ sộ được, mà

ở đây chỉ có thể nêu về khúc bi tráng của cuộc

kháng chiến trong nhân dân, cuộc kháng

chiến vĩ đại của một dân tộc nhỏ bé, nhưng

dám đứng nên đánh lại kẻ thù giành lại độc

lập tự do cho nhân dân. Chính cuộc kháng

chiến này đã nuôi dưỡng và sản sinh những ý

tưởng và tâm hồn lớn cho nghệ thuật hội họa

giai đoạn sau, còn đương thời và những người

trong cuộc là nghệ sỹ trước hết họ đóng một

vai trò quan trọng trong hoạt động văn hoá

kháng chiến cứu quốc và chuẩn bị tư liệu

sáng tác. Trước và trong thời điểm chuyển

giao 1945-1946. Đa số các họa sỹ vì tình yêu

tổ quốc đi theo Đảng Bác Hồ lên chiến khu

Việt Bắc, bằng mọi nẻo đường. Tùy từng

hoàn cảnh, điều kiện, nguyện vọng khác

nhau, họ có mặt ở những địa điểm vị trí khác

nhau trên chiến trường. Núi đỏ, rừng xanh,

sốt rét, mưa rừng, khói lửa đạn bom, thiếu

thốn đủ đường trong cuộc kháng chiến trường

kỳ, nhưng những người nghệ sỹ, họ vẫn đi

vào vào trong bom đạn, bám lấy cuộc sống,

bám sát thực tế, khắc phục khó khăn thiếu

thốn để hoàn thành tốt nhiệm vụ của người

nghệ sỹ, chiến sỹ thời kháng chiến.

dễ dàng. Điều này ta còn thấy ở trong văn

học, hội họa hơi hướng của thi ca lãng mạn

tiền chiến còn luẩn khuất trong nghệ thuật

giai đoạn đầu thời kỳ kháng chiến.

Trong cuộc triển lãm mỹ thuật toàn

quốc đầu tiên năm 1946, tại Nhà hát Lớn Hà

Nội đã cho thấy những tư tưởng cũ của dòng

nghệ thuật lãng mạn vẫn còn vương vấn đọng

lại bên cạnh dòng tư tưởng mới. Bên cạnh

một số tác phẩm dòng tư tưởng cũ, chúng ta

đã thấy xuất hiện nhiều sáng tác mới mang

dòng tư tưởng cách mạng đánh dấu sự hình

thành và phát triển đầu tiên của nền nghệ

thuật cách mạng như. Tác phẩm của họa sỹ

Tô Ngọc Vân “Hà Nội vùng đứng lên” Khắc

gỗ 1946 H1. “Bác Hồ làm việc tại Bắc Bộ

Phủ”,sơn dầu 1946, H2. cùng hai bức tranh

cổ động lớn: “Phá xiềng” “Việt Nam được

giải phóng”. Tác phẩm của họa sỹ Trần Văn

Cẩn Xuống đồng. Nguyễn Đỗ Cung "Chân

dung Chủ tịch Hồ Chí Minh". Dương Bích

Liên “Bình dân học vụ”. Lương Xuân Nhị

“Cây đuốc sống Lê Văn Tám”. Tất cả những

tác phẩm này là đại diện tiêu biểu cho sự

chuyển biến lớn lao trong tư tưởng của thế hệ

họa sỹ lúc đó. Ngoài ra chúng ta còn thấy

những gương mặt mới như Nguyễn Sáng,

Nguyễn Tư Nghiêm, Bùi Xuân Phái... thế hệ

sau của trường Mỹ thuật Ðông Dương, mà

sau này tên tuổi của họ đã trở thành những

bậc thầy của nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại

Năm 1948, Triển lãm Mỹ thuật toàn

quốc lần thứ II được tổ chức tại Phú Thọ. Gần

100 tranh lụa, khắc gỗ, chì và tranh tuyên

truyền với chủ đề hướng toàn dân kháng

chiến kiến quốc. Ðến năm 1951 triển lãm Mỹ

thuật toàn quốc lần thứ III được tổ chức tại

Chiêm Hoá, chào mừng Ðại hội Ðảng lần thứ

II, tranh cổ động và minh họa các chính sách

đóng vai trò chính. Bức thư Hồ Chủ tịch gửi

các họa sỹ Bác viết: “Văn hóa nghệ thuật là

một mặt trận. Anh chị em là chiến sỹ trên mặt

trận ấy...”. Cùng với triển lãm tranh, còn có

Cách mạng tháng Tám thành công,

nước Việt Nam Dân chủ Cộng Hòa ra đời đã

tác động mạnh mẽ vào hệ tư tưởng của các

văn nghệ sỹ họ đã tự nguyện rời bỏ thói quen

thẩm mỹ thị dân, và sinh hoạt thành thị với

các thiếu nữ thướt tha tà áo dài, chuyển đổi

phương pháp sáng tác phục vụ dân tộc, phục

vụ nhân dân, phục vụ tổ quốc, dưới sự lãnh

đạo của Đảng, để có được sự chuyển hướng

này các họa sỹ đã phải tự đấu tranh, tự phá vỡ

những mâu thuẫn giằng xé trong từng nội tâm

của chính mình, để rồi niềm tin và lý tưởng

cách mạng đã chiến thắng. Để bỏ được thói

quen thẩm mỹ thị dân không phải là một điều

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

39

cơ quan tuyên huấn của Đảng tích cực định

hướng rèn luyện tư tưởng, đường lối nghệ

thuật, giúp người nghệ sỹ đi theo Cách mạng

đúng hướng. Chủ nghĩa hiện thực XHCN

được đề cao. Khi tiêu chí của nghệ thuật và

vai trò nghệ sỹ đã được xác định, giai đoạn

này hội họa gắn liền với những vấn đề cũng

như hơi thở của cuộc sống đương thời. Tranh

cổ động và tranh đồ họa đóng vai trò kích

thích thị giác trực tiếp và cụ thể hoá các chủ

trương đường lối kháng chiến của Đảng và

cách mạng. Lúc này Chúng ta đã thấy hàng

loạt các bức tranh cổ động, áp phích: “Phá

xiềng” “Việt Nam được giải phóng”.Tô Ngọc

Vân. Nước Việt Nam của người Việt Nam của

Trần Văn Cẩn. Nguyên tranh này bằng tiếng

Anh "Vietnam for the Vietnamese" phủ kín

toà Ngân hàng địa ốc ở phố Ðinh Tiên Hoàng.

Tranh áp phích Toàn dân đấu tranh cho độc

lập - thống nhất Việt Nam của Nguyễn Sáng

treo ở tiệm cà phê và quán rượu. Từ đấy cho

đến lúc cuộc kháng chiến chóng thực dân

Pháp của dân tộc ta đi đến thắng lợi vẻ vang,

tranh cổ động, áp phích đóng vai trò quan

trọng trong tuyên truyền, thông tin, hình ảnh

cổ động nhân dân, kêu gọi toàn dân kháng

chiến, kiến quốc và địch vận, cũng như tham

gia sản xuất. Tranh cổ động lúc này mang

tính chất biểu trưng và hình tượng mạnh mẽ,

nhấn mạnh vào chủ đề chính như một khẩu

lệnh, được in sao nhiều bản dán ở khắp mọi

nơi, từ làng quê đến thành thị.

họa Tô NGọc Vân.Dần dà hình tượng lãnh tụ,

anh vệ quốc, người nông dân,...đã được khắc

họa rõ nét, như những tính cách chân chất,

mộc mạc hết sức giản dị của người Việt Nam

với đầy đủ bản tính nông dân, với lòng quả

cảm trong xây dựng bảo vệ tổ quốc được thể

hiện trong tranh đồ họa và hội họa sau hòa

bình nhiều năm như những ký ức về chiến

tranh bằng hình ảnh.

Các ký họa mầu nước của danh họa

Tô Ngọc Vân về những người nông dân đốt

đuốc, thắp đèn đi học bình dân học vụ, đấu tố

địa chủ vô cùng sinh động đầy tính hiện thực,

mang hơi thở cuộc sống hiện tại chân thực,

sống động tới mức lay động tâm hồn người

thưởng ngoạn. Họa sỹ đã thay đổi chủ đề, đề

tài, từ bỏ hoàn toàn phong cách so với chính

ông ở giai đoạn trước. Những tác phẩm khác

như “Ðuổi giặc trong rừng”, “Khi giặc vừa

qua” của ông cho thấy sự theo đuổi một nền

nghệ thuật đồ sộ có tính bi hùng ca tráng lệ,

rất tiếc ông không thực hiện được ước nguyện

đó vì chiến tranh đã lấy đi cuộc đời khi ông

đang ở phong độ đỉnh nhất của nghệ thuật. Sự

ra đi của ông đã để lại một khoảng trống lớn

trong nền nghệ thuật hội họa chiến tranh cách

mạng Việt Nam.

Ngoài những tác phẩm và sự thay đổi

phong cách và đề tài của danh họa Tô Ngọc

Vân ra, chúng ta còn thấy nhiều tác phẩm đi

theo xu hướng này bằng nhiều chất liệu khác

nhau như; bột màu, sơn dầu, sơn mài…vẽ về

thủ đô kháng chiến như; “Du kích La Hay tập

bắn” 1947.H4. chất liệu bột màu của Nguyễn

Ðỗ Cung, tác phẩm mang tính khái quát cao

và một cấu trúc bố cục chặt chẽ. “Cái

bát” (1949) H5. chất liệu sơn mài của

Nguyễn Sĩ Ngọc, tác phẩm đã khắc họa một

nét đỉnh hình, hình tượng một bà cụ nông dân

miền Bắc bộ đứng quạt cho anh chiến sỹ uống

nước là hình ảnh đẹp đẽ bền chặt khó quên về

tình quân dân, quân với dân như cá với nước

tình mẫu tử muôn đời.

Do hoàn cảnh thời kháng chiến

nguyên vật liệu vẽ tranh thiếu thốn khan hiếm

về tất cả các chất liệu, thứ mà có thể dễ kiếm

và tiện nhất là chất liệu gỗ và đã mang phổ

thông nhất, vì vậy tranh khắc gỗ và in đá rất

phát triển mạnh. Có thể kể đến tranh của Trần

Văn Cẩn "Cùng nhau đi hùng binh" H3.

mang đậm tính dân gian khắc họa hình theo

lối trẻ thơ độc đáo mà không mấy họa sỹ nào

làm được. Tô Ngọc Vân “Bác Hồ làm việc tại

Bắc Bộ Phủ”. Cũng từ tác phẩm này của danh

40

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

Lặng lẽ đồng hành cùng sự thay đổi về văn

hóa, kinh tế, chính trị cũng như cuộc chiến

tranh vệ quốc vĩ đại kéo dài 9 năm của đất

nước, ông thể hiện tài năng hội họa của mình

để vẽ, phục vụ cuộc kháng chiến của dân tộc

phục vụ cho cách mạng ông vẽ tranh tuyên

truyền cổ động cho cách mạng, vẽ tranh tham

gia triển lãm mỹ thuật chào mừng Quốc

khánh đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ

Cộng hoà, vẽ giấy bạc cho Bộ Tài chính. Sau

đó Nguyễn Sáng ra chiến khu Việt Bắc ở

Tuyên Quang vẽ mẫu giấy bạc, năm 1951 đến

1952, ông tham gia chiến dịch Cao - Bắc -

Lạng, sau ông về Tổng cục Chính trị làm

tranh khắc gỗ in màu với nhiều đề tài như

“Chiến dịch Cao Bắc Lạng”, “Tình dân

quân”.... Tuy nhiên lúc này tranh của ông vẫn

chưa được đánh giá cao, chỉ đến khi cuộc

chiến tranh thần thánh của dân tộc gần đi đến

hồi kết, ông mới cho ra đời tác phẩm “Giặc

đốt làng tôi”,1953.H6 chất liệu sơn dầu. Đây

là một tác phẩm có kích thước lớn và hoàn

chỉnh nhất của ông trong hoàn cảnh kháng

chiến chống thực dân Pháp hết sức khó khăn,

thiếu thốn. Tác phẩm có giá trị đánh dấu một

bước ngoặt lớn trong cuộc đời nghệ thuật của

ông và cũng là một báo hiệu cho sự thay đổi

về phong cách nghệ thuật cho đề tài chiến

tranh cách mạng của các họa sỹ về sau này.

Có thể nói sự thay đổi về chính trị

cũng như hoàn cảnh văn hóa xã hội giai đoạn

1945- 1954 đã tác động mạnh mẽ đến các

tầng lớp trí sỹ trong nước đặc biệt là giới văn

nghệ sỹ. Sự thay đổi này đã làm thay đổi lớn

đến tư tưởng cũng như chủ đề, đề tài sáng tác

của các họa sỹ, có thể các họa sỹ không làm

được nhiều như mong đợi, trong hoàn cảnh

chiến tranh trường kỳ kéo dài suốt chín năm,

nhưng những tháng năm ở rừng, mưa rừng

cơm vắt trên chiến hào, đồng cam cộng khổ

cùng nhân dân và bộ đội đã để lại những ấn

tương không thể nào quên được của những

người nghệ sỹ cầm bút ra mặt trận. Khi hòa

bình lập lại họ tìm về những ký ức xưa bằng

những suy tư, băn khoăn trăn trở để rồi lại tái

hiện lại những hình ảnh đó bằng các tác phẩm

hội họa. Ngày nay, khi quay về chín năm

kháng chiến, người ta thường tự hỏi trong

hoàn cảnh như nhà thơ Tố Hữu viết

Mấy tầng mây gió lớn mưa to

Dốc Pha Đin, chị gánh anh thồ

Đèo Lũng Lô, anh hò chị hát

Dù bom đạn xương tan, thịt nát

Không sờn lòng, không tiếc tuổi xanh...

"sốt rét, mưa rừng", "bắp nương sẻ nửa,

chăn sui đắp cùng", các họa sỹ đã ở đâu, vẽ

như thế nào, vẽ cho ai để làm gì…? Họ đã đi

vào một nền hội họa phục vụ phục vụ nhân

dân, phục vụ giai cấp, chính trị, hay họ vẽ để

phục vụ cái tôi của chính mình, hay vì sự thay

đổi văn hóa, kinh tế, chính trị của đất

nước...Mấy tuýp sơn dầu, vài hộp thuốc nước

cũ từ thủa còn là sinh viên trên ghế nhà

trường của chế độ thực dân, còn chủ yếu là

vài cây chì than…để trong ba lô con cóc vượt

qua hết những khó khăn này đến gian khổ

khác, hết thiếu thốn này đến thiếu thốn khác.

Họ vượt qua hết những khó khăn vất vả ấy

chỉ bằng lòng yêu nước và tình yêu hội họa

cộng với những thay đổi lớn của đất nước đó

là văn hóa, kinh tế, chính trị đã tác động mạnh

mẽ đến tư tưởng mỗi họa sỹ, đánh thức dậy

tinh thần yêu nước lòng tự tôn dân tộc để làm

họ thay đổi, họ vẽ ra những tác phẩm phục vụ

xã hội phục vụ quần chúng nhân dân và

Đảng.

3. Kết luận

Mỹ thuật Việt Nam từ năm 1945 đến

năm 1954 nằm trong một quá trình chuyển

biến và phân hoá quan trọng trong lịch sử mỹ

thuật Việt Nam cận đại. Thế kỷ XIX với nhà

Nguyễn một triều đại phong kiến cuối cùng ở

Việt Nam, đã đặt đất nước ta vào hoàn cảnh

mới, sự giao tiếp với phương Tây và ảnh

hưởng văn hoá Trung Hoa đã tạo lập một nền

nghệ thuật đa dạng mang nhiều yếu tố phức

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

41

tạp ngoại lai từ bên ngoài. Tuy nhiên bằng

lòng tự tôn dân tộc hòa mình chứ không hòa

tan, nhân dân ta vẫn gìn giữ được những nét

nghệ thuật cổ truyền của dân tộc qua các công

trình kiến trúc, điêu khắc, mỹ thuật dân gian.

Mỹ thuật Việt Nam từ 1925 đến 1954 là nền

mỹ thuật bản lề của hai thế kỷ, nó đã chứng

kiến sự thay đổi sâu sắc mạnh mẽ về văn hóa

nghệ thuật. Trong đó nghệ thuật hội họa cho

thấy sự lột xác về nội dung, đề tài, lẫn phong

cách sáng tác của từng họa sỹ qua từng giai

đoạn. Điều này cho thấy sự chuyển biến thay

đổi về văn hóa, kinh tế, chính trị đã tác động

rất lớn vào hội họa.

HÌNH ẢNH MINH HỌA

H1. Tô Ngọc Vân “Hà nội vùng đứng lên”. H2 Tô Ngọc Vân "Bác Hồ làm việc tại Phủ Bắc Bộ” Khắc gỗ 1946

Nguồn ảnh bảo tàng mỹ thuật Việt Nam

H3 Nguyễn Sĩ Ngọc Cái bát 1949 sơn mài, Nguồn ảnh bảo tàng mỹ thuật Việt Nam

H4. Trần Văn Cẩn “Cùng nhau đi hùng binh” bột màu

H5 Nguyễn Sáng “Giặc đốt làng tôi” 1953. Nguồn ảnh bảo tàng mỹ thuật Việt Nam

H6. Nguyễn Đỗ Cung “ Du kích l a hay tập bắn” bột màu

42

Nghiên cứu trao đổi ● Research-Exchange of opinion

4. Tạp chí Đảng Cộng Sản

Tài liệu tham khảo:

1. Nguyễn Văn Cường, Sự tiếp biến văn hóa qua

hội họa Việt Nam giai đoạn 1925- 1945, Tạp chí

VHNT số 383, tháng 5-2016

5. Đường lối xây dựng hệ thống chính trị của

Đảng

Cộng

sản

Việt

Nam,

nguồn

https://tusach.thuvienkhoahoc.com/wiki

2. Phan Cẩm Thượng. Mỹ thuật thời kỳ kháng

chiến chống Pháp 1945-1954. 8/10/2002

http://www.talawas.org

6. Tạp chí Xây dựng đời sống văn hóa Văn học

Việt Nam kháng chiến chống Pháp 1945-1954-

NXB Khoa học xã hội, HN, 1986.

3. Phan Thị Thanh Mai (1996) Luận án TS: Phạm

trù cái đẹp và sự biểu hiện cái đẹp trong nghệ

thuật tạo hình. Nơi bảo vệ Đại học khoa học và

xã hội nhân văn. Thư viện quốc gia Việt Nam mã

lt 5630

7. Biên niên sử Việt Nam từ khởi nguyên đến năm

2000-NXB Thanh niên, HN-2002.

Địa chỉ người gửi: Trường Đại học Mở Hà Nội

Email:tranquocbinh72@gmail.com