Bài giảng Kỹ năng tư duy hiệu quả

BỘ TÀI CHÍNH

TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÀI CHÍNH – MARKETING

VIỆN NGHIÊN CỨU KINH TẾ ỨNG DỤNG

BỘ MÔN KỸ NĂNG MỀM

KỸ NĂNG TƯ DUY HIỆU QUẢ

(Bậc cao đẳng chương trình Đại trà, Chất lượng cao)

Chủ biên: ThS. Trần Hữu Trần Huy

Thành viên biên soạn:

ThS. Nguyễn Thị Trường Hân

ThS. Lại Thế Luyện

ThS. Lê Nữ Diễm Hương

TP. HCM – NĂM 2020

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

MỤC LỤC

Trang

LỜI NÓI ĐẦU................................................................................................................................... 2

CHƯƠNG 1: HOẠT ĐỘNG CỦA NÃO VÀ CÁC LOẠI HÌNH TƯ DUY ................................ 3

1.1. SỨC MẠNH CỦA BỘ NÃO VÀ TIỀM NĂNG CỦA BẠN................................................ 3

1.2. CÁC LOẠI HÌNH TƯ DUY ................................................................................................ 5

1.3. TRÍ THÔNG MINH ĐA DẠNG.......................................................................................... 6

1.4. MỘT SỐ CHỈ SỐ VỀ TƯ DUY: IQ, EQ, CQ, AQ, PQ, SQ ................................................. 7

1.5. CÁC RÀO CẢN CỦA TƯ DUY.......................................................................................... 8

1.6. MỘT SỐ BIỆN PHÁP RÈN LUYỆN KHẢ NĂNG TƯ DUY............................................. 9

BÀI TẬP CHƯƠNG 1................................................................................................................ 10

CHƯƠNG 2: SƠ ĐỒ TƯ DUY...................................................................................................... 17

2.1. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CỦA SƠ ĐỒ TƯ DUY............................................................... 17

2.2. SƠ DỒ TƯ DUY VA HOẠT DỘNG NÃO BỘ.................................................................. 18

2.3. CÁCH VẼ SƠ DỒ TƯ DUY .............................................................................................. 19

2.4. ỨNG DỤNG CỦA SƠ DỒ TƯ DUY................................................................................. 20

2.4.1. Ứng dụng sơ đồ tư duy trong học tập......................................................................... 21

2.4.2. Ứng dụng sơ đồ tư duy trong học nhóm ..................................................................... 22

2.4.3. Ứng dụng sơ đồ tư duy trong công việc...................................................................... 22

BÀI TẬP CHƯƠNG 2................................................................................................................ 23

CHƯƠNG 3: BRAINSTORMING................................................................................................ 24

3.1. KHÁI QUÁT VỀ PHƯƠNG PHÁP BRAINSTORMING................................................. 24

3.2. CÁC ĐẶC ĐIỂM CHÍNH KHI SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP BRAINSTORMING ........ 25

3.3. CÁC BƯỚC TIẾN HÀNH BRAINSTORMING............................................................... 25

3.4. MỘT SỐ LƯU Ý ĐỂ TỔ CHỨC BRAINSTORMING HIỆU QUẢ.................................. 26

BÀI TẬP CHƯƠNG 3................................................................................................................ 27

CHƯƠNG 4: SCAMPER............................................................................................................... 28

4.1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ SCAMPER ............................................................................. 28

4.2. SỬ DỤNG SCAMPER ...................................................................................................... 29

BÀI TẬP CHƯƠNG 4................................................................................................................ 34

TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................................................. 36

1

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

LỜI NÓI ĐẦU

Các bạn sinh viên thân mến!

Những năm gần đây, thực trạng tuyển dụng tại đa số các doanh nghiệp cho thấy hầu hết

sinh viên mới ra trường gặp nhiều khó khăn trong phỏng vấn xin việc. Bên cạnh việc thiếu kiến

thức và kinh nghiệm thực tế trong chuyên ngành, lý do quan trọng khác phải kể đến chính là việc

thiếu các kỹ năng mềm cần thiết để hòa nhập và thành công trong công việc. Đáp ứng nhu cầu lớn

lao đó, Bộ môn Kỹ năng mềm ra đời nhằm trang bị cho người học những kỹ năng mềm tối cần thiết

ngay từ khi còn đang trong môi trường đại học, nhằm giúp các bạn có được lợi thế cạnh tranh trong

quá trình học tập cũng như đi làm sau này.

Tài liệu “Kỹ năng Tư duy hiệu quả” chia sẻ những bí mật của bộ não và các loại hình tư

duy của con người - trên nền tảng đó, các tác giả sẽ hướng dẫn cách thức xây dựng và hình thành

nên những kỹ năng giúp người học có thể tư duy hiệu quả hơn và có khả năng sáng tạo trong suy

nghĩ. Vận dụng tốt các kỹ năng này, sinh viên sẽ học tập và làm việc hiệu quả hơn trước. Để học tốt

và ứng dụng được những kiến thức này, ngoài việc tham gia đầy đủ các hoạt động tại lớp, sinh viên

cần phải tự học và tham khảo để hoàn tất các bài tập tình huống được đưa ra trong tập tài liệu.

Mọi ý kiến đóng góp của các bạn sẽ là những yếu tố quí giá giúp cho tài liệu được hoàn

thiện hơn trong những lần cập nhật sau. Thư từ góp ý xin được gửi về Bộ môn Kỹ năng mềm -

Viện Nghiên cứu Kinh tế ứng dụng.

Chúc các bạn thành công!

NHÓM BIÊN SOẠN

2

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

Chương 1: HOẠT ĐỘNG CỦA NÃO VÀ CÁC LOẠI HÌNH TƯ DUY

1.1. SỨC MẠNH CỦA BỘ NÃO VÀ TIỀM NĂNG CỦA BẠN

“Tư duy là một hình thức hoạt động của hệ thần kinh thể hiện qua việc tạo ra các liên kết

giữa các phần tử đã ghi nhớ được chọn lọc và kích thích chúng hoạt động để thực hiện sự nhận thức

về thế giới xung quanh, định hướng cho hành vi phù hợp với môi trường sống” [8].

Kỹ năng tư duy là một trong những Kỹ năng có giá trị nhất mà ngày nay mà chúng ta có thể

học. Trong khi ở quá khứ, người ta làm việc dựa vào kỹ năng cơ bắp, thì ngày nay ta làm việc dựa

trên kỹ năng tư duy. Ta đang sống trong thời đại thông tin, chứ không còn ở thời đại công nghiệp

nữa. Đó là lý do khiến trí não thay thế cơ bắp, và sức mạnh tư duy có thể thay thế sức mạnh tay

chân.

Dù bạn làm việc trong ngành nghề nào, hay là bạn thích loại công việc như thế nào bạn

luôn cần phải ứng dụng các kỹ năng tư duy vào công việc bạn làm. Bạn phải sử dụng nó trong việc

ra quyết định, thu thập, sử dụng và phân tích thông tin; cùng hợp tác với người khác để giải quyết

vấn đề; đóng góp ý tưởng đổi mới sáng tạo hay nghĩ ra cách cải tiến công việc của bản thân mình.

Trong cuộc sống, chúng ta muốn mọi thứ tạo ra được hoàn hảo thì nó đều phải được tạo ra

hai bước. Bước thứ nhất trong tư duy và bước thứ hai qua hành động. Bộ não là tài sản quí giá nhất

mà ta có. Cách sử dụng tài sản này tạo nên thành công hay thất bại trong công việc cũng như cuộc

sống. Sau đây là một số thông tin thú vị về bộ não:

- Não nặng trung bình 1,4 kg tương đương một máy tính xách tay. Não của Einstein nặng

1,2 kg. 80% thành của não là nước. Não tiêu thụ hết 25% oxy và đường chuyển hóa của cơ thể. Bộ

nhớ này có dung lượng lớn 4 terabytes tương đương với 4.194.304 megabytes. Thức khuya hay

uống rượu hoặc hút thuốc lá nhiều sẽ làm chết các nơ ron thần kinh làm não giảm bộ nhớ.

- Não người có màu xám. Theo các nghiên cứu khoa học thì não người có nhiều gam màu

tổng hợp, thiên về gam màu xám, vì vậy mà nó được gọi là chất xám. Chất xám này tồn tại ở rất

nhiều bộ phận trong não, nó có chứa rất nhiều loại tế bào khác nhau, bởi vậy não còn có chứa các

chất trắng gồm các dây thần kinh phối lắp với các chất xám.

- Não của người là não tiến hóa mức cao nhất. Có khả năng suy luận và tư duy trừu tượng.

Con người có khả năng nhìn bằng tiềm thức. Dẫn đến hiện tượng ảo giác và có thể nhìn thấy điều

không có trên thực tế.

- Não người có nhiều nếp nhăn. Theo quy luật tiến hóa và để phù hợp với tỷ trọng của cơ

thể, não người tự nó phát triển và gói gọn trong hộp sọ với nhiều nếp gấp khác nhau, có những lớp

giống nhau, chỗ lồi gọi là gyri và chỗ lõm gọi là sulci. Kích thước của những vùng này cũng không

đồng nhất, độ lớn nhỏ tùy thuộc độ tuổi và từng cá thể vì vậy ngay từ khi ở trong bào thai, não đã

được hình thành và phát triển, đến tuần thứ 40 sẽ có những nếp nhăn rõ ràng. Khi người ta học tập,

nghiên cứu thì nếp nhăn này quả thực có thay đổi nhưng không hề thêm số lượng các sulci lẫn gyri.

Hiện tượng này được gọi là quá trình giãn nở của não.

- Tư duy không những giải quyết được những nhiệm vụ trước mắt mà còn có thể giải quyết

cả những nhiệm vụ trong tương lai. Tư duy tiếp nhận thông tin và cải tạo sắp xếp thông tin, làm cho

những thông tin này có ý nghĩa hơn trong hoạt động của con người. Từ đầu thế kỷ 20 nhiều nhà

khoa học trong đó có GS Williams James đã nghiên cứu và phát hiện thấy con người mới sử dụng

khoảng 10% năng lực của bộ não. Tuy nhiên gần đây, nhờ khoa học phát triển và kỹ thuật quét não,

kỹ thuật neuron-imaging, giới nghiên cứu đã có thể quan sát kỹ hơn cấu trúc của não cũng như các

hoạt động của nó và phát hiện thấy sự sai lầm của giả thuyết nói trên. Theo đó, không phải lúc nào

con người cũng sử dụng hết công suất của não, song nhiều vùng của não thường xuyên kết hợp với

nhau, tuyệt nhiên không hề có vùng não nào là không hoạt động, ngay cả khi con người nghỉ ngơi.

Ví dụ khi ta nhai một miếng bánh thì hầu hết các bộ phận của não đều hoạt động, đảm nhận các

3

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

chức năng của nó như quan sát, cảm nhận đánh giá, kiểm chứng… hoặc khi ngủ não bộ cũng không

hề nghỉ.

Các thành phần của não bộ

Sau đây là một số quy luật hoạt động của não bộ mà bạn cần lưu ý:

- Quy luật 1: Thể dục tốt – Não khỏe. Bộ não lập trình để chịu đựng 12 dặm/ ngày. Vì thế

hãy cải thiện suy nghĩ bằng di chuyển. Kinh nghiệm của nhiều người cho thấy “Hầu hết những ý

tưởng hay đều xuất phát khi đi dạo”. Từ trước tới này, chúng ta thường mặc định những người

“mọt sách” suốt ngày học mới có tư duy, trí tuệ. Nhưng không biết rằng trí tuệ, hiểu biết ta có được

cũng qua những trải nghiệm thực tế. Chính những trải nghiệm mới khắc sâu vào trí não của ta. Ở

đây, xét về khía cạnh vận động sẽ cấp oxy cho não, do đó não làm việc tốt hơn. Bằng chứng là

chúng ta hay có những ý tưởng hay khi ta thong dong đi bộ, hay đang làm một việc gì đó liên quan

tới cơ bắp.

- Quy luật 2: Chú ý có giới hạn. Bộ não lập trình tập trung không quá 10 phút, vì thế trong

quá trình tư duy chúng ta hãy thường xuyên thay đổi cách thức hay những hoạt động của mình để

bộ não linh hoạt hơn.

- Quy luật 3: Tiếp nhận thông tin vô thức. Bộ não tiếp nhận thông tin một các vô thức.

Đôi lúc bạn nghĩ “mình đã gặp chuyện này ở đâu nhưng không nhớ”. Khi bạn tiếp nhận một thông

tin thì bộ não sẽ lưu giữ ở đâu đó trong não bộ. Giống như là cất giữ một cuốn sách vì thế hãy biết

cách sắp xếp thông tin và biết càng nhiều càng tốt.

- Quy luật 4: Liên kết thông tin. Bộ não lập tiếp nhận thông tin bằng các liên kết các

thông tin với nhau vì thế hãy cải thiện suy nghĩ bằng cách mã hóa. Nhiều lời khuyên “học phải

hiểu thì mới nhớ, chỉ cần hiểu chứ không cần nhớ lâu”.

- Quy luật 5: Phối hợp giác quan. Bộ não kích thích khi phối hợp các giác quan. Phải đặt

mình trong một môi trường thoải mái thì bộ não mới phát huy tiềm năng của mình được.

- Quy luật 6: Não trái và não phải. Não trái kiểm soát nửa thân bên phải. Tư duy theo

kiểu phân tích, vào vấn đề chi tiết và có logic. Quyết định bằng não trái thường chậm và an toàn.

Não phải chỉ đạo nửa thân bên trái. Muốn phát huy tiềm năng của bộ não hãy kết hợp cả não trái và

phải với nhau.

4

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

Bán cầu não trái và bán cầu não phải

(Nguồn: Những quy luật não bộ- Brain rules – Tác giả John Medina)

1.2. CÁC LOẠI HÌNH TƯ DUY

Có nhiều cách phân loại tư duy, tuy nhiên sau đây là một số loại hình tư duy được nhắc đến

nhiều và khá phổ biến:

- Tư duy sáng tạo (creative thinking) hay còn gọi là Tư duy ngoại biên (lateral thinking)

là chủ đề của một lĩnh vực nghiên cứu nhằm tìm ra các phương án, biện pháp thích hợp để kích

hoạt khả năng sáng tạo, và để đào sâu mở rộng khả năng tư duy của một cá nhân hay một tập thể

cộng đồng làm việc chung về một đề tài hay lĩnh vực. Ứng dụng chính của loại hình tư duy này là

giúp cá nhân hay tập thể thực hành nó tìm ra các phương án, các lời giải từ một phần đến toàn bộ

cho các vấn đề.

- Tư duy phản biện (critical thinking) là một kỹ năng trong đó người suy nghĩ chủ động

hướng tới những vấn đề và tình huống phức tạp dựa trên những suy nghĩ. Tư duy phản biện là một

quá trình tư duy biện chứng gồm phân tích và đánh giá một thông tin đã có theo các cách nhìn khác

cho vấn đề đã đặt ra nhằm làm sáng tỏ và khẳng định lại tính chính xác của vấn đề.

- Tư duy logic: là tư duy về mối quan hệ nhân quả mang tính tất yếu, tính quy luật. Vì vậy

các yếu tố, đối tượng (gọi chung là các yếu tố) trong tư duy lôgic bắt buộc phải có quan hệ với

nhau, trong đó có yếu tố là nguyên nhân, là tiền đề, yếu tố còn lại là kết quả, là kết luận.

- Tư duy hệ thống: cung cấp một viễn cảnh mới mạnh mẽ, tư duy hệ thống là cách hiểu

thực tế nhấn mạnh tới mối quan hệ giữa các phần của hệ thống, thay vì chỉ bản thân các bộ phận.

Dựa trên lĩnh vực nghiên cứu có tên là tính năng động hệ thống, tư duy hệ thống có giá trị thực tế

dựa trên nền tảng lý thuyết chắc chắn.

5

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

1.3. TRÍ THÔNG MINH ĐA DẠNG

Mô hình trí thông minh đa dạng

Theo thuyết trí thông minh đa dạng (multiple intelligences) của nhà tâm lý học Howard

Gardner cho rằng, cách tốt nhất để bộ não của trẻ được phát triển mạnh mẽ và toàn diện hơn chính

là được trải nghiệm, được tiếp cận với nhiều lĩnh vực khác nhau trong cuộc sống. Theo thuyết này,

có đến 8 loại hình thông minh, đó là: thông minh về ngôn ngữ, trí thông minh logic-toán học, trí

thông minh không gian, thông minh về âm nhạc, thông minh về khả năng vận động cơ thể, trí thông

minh tương tác cá nhân, thông minh nội tâm và trí thông minh thiên nhiên.

- Thông minh ngôn ngữ bao gồm sự khả năng nói và viết, khả năng học ngôn ngữ và sử

dụng ngôn ngữ để đạt được mục tiêu. Trí thông minh này bao gồm cả khả năng sử dụng ngôn ngữ

hiệu quả để thể hiện bản thân bằng hùng biện hoặc qua thi ca; hoặc có thể dùng ngôn ngữ để nhớ

thông tin. Các nhà văn, nhà thơ, luật sư và diễn giả là những người mà theo Howard Gardner có trí

thông minh ngôn ngữ tốt.

- Thông minh logic-toán học: bao gồm khả năng phân tích các vấn đề một cách logic, thực

hiện các hoạt động liên quan đến toán học tốt, xem xét các vấn đề rất khoa học. Theo Howard

Gardner, những người có trí thông minh này có khả năng phát hiện, suy diễn ra các trình tự, lý

do và tư duy logic tốt, cách tư duy theo dạng nguyên nhân – kết quả,. Trí thông minh này có mối

liên quan chặt chẽ với những ý tưởng khoa học và toán học, khả năng sáng tạo các giả thuyết, tìm

ra các mô hình số học hoặc quy tắc dựa trên các khái niệm, đồng thời ưa thích các quan điểm dựa

trên lý trí trong cuộc sống nói chung.

- Thông minh về âm nhạc: bao gồm các kỹ năng biểu diễn, sáng tác, và cảm nhận âm

nhạc. Thông minh âm nhạc thúc đẩy khả năng nhận biết và sáng tác âm điệu, cao độ và nhịp điệu.

Theo Howard Gardner, thông minh âm nhạc song song với thông minh về ngôn ngữ. Ngoài ra, trí

thông minh về âm nhạc còn có trong tiềm thức của bất cứ cá nhân nào, miễn là người đó có khả

năng nghe tốt, có thể hát theo giai điệu, biết dành thời gian cho âm nhạc và nghe được nhiều tiết

mục âm nhạc khác nhau với sự chính xác và sáng suốt của các giác quan.

- Thông minh về vận động cơ thể: khả năng sử dụng cơ thể hoặc một phần cơ thể con

người để giải quyết vấn đề, bao gồm cả khả năng của trí não điều khiển các hoạt động đó. Howard

Gardner thấy rằng có sự liên hệ giữa hoạt động của trí óc và hoạt động thể chất. Các vận động viên

thể thao, những người làm nghề thủ công, những thợ cơ khí và các bác sĩ phẫu thuật là những

người sở hữu khả năng này của tư duy. Những người thuộc loại tài năng này rất khéo léo và thành

công trong nghề thêu may, nghề thợ mộc hay nghề tạo mẫu. Hoặc họ có thể ham thích và theo đuổi

những hoạt động của cơ thể như đi bộ đường dài, khiêu vũ, chạy bộ, cắm trại, bơi lội hoặc đua

6

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

thuyền. Họ là những người thực hành, nhạy cảm, thường xuyên muốn vận động cơ thể của họ và có

“phản ứng bản năng” với các tình huống, sự vật.

- Thông minh về không gian: liên quan đến suy nghĩ bằng hình ảnh, hình tượng và khả

năng cảm nhận, chuyển đổi và tái tạo lại những góc độ khác nhau của thế giới không gian trực quan.

Những người sở hữu loại trí thông minh về không gian ở mức độ cao thường có một độ nhạy cảm

sắc bén với những chi tiết cụ thể trực quan và có thể hình dung được một cách sống động, vẽ ra hay

phác họa những ý tưởng của họ dưới dạng hình ảnh, đồ hoạ, cũng như họ có khả năng tự định

hướng bản thân trong không gian 3 chiều một cách dễ dàng.

- Thông minh tương tác cá nhân: Đây là năng lực hiểu và làm việc được với những người

khác. Đặc biệt là, điều này yêu cầu có khả năng cảm nhận và dễ chia sẻ với tâm trạng, tính cách, ý

định và mong muốn của những người khác. Một cá nhân có trí thông minh về giao tiếp có thể rất

giàu lòng trắc ẩn và đầy tinh thần trách nhiệm đối với xã hội, hoặc là người có sức lôi với mọi

người và tập thể, họ còn có khả năng thấu hiểu những người khác và từ đó nhìn ra viễn cảnh của

thế giới bên ngoài bằng chính cặp mắt của những con người đó. Trong thực tế, họ rất tuyệt vời với

vai trò của người môi giới, người hoà giải hoặc là thầy giáo, tư vấn tâm lý.

- Thông minh nội tâm: Một người mạnh mẽ về loại trí tuệ này có thể dễ dàng tiếp cận và

nhìn rõ được những cảm xúc của chính bản thân mình, phân biệt được giữa nhiều loại trạng thái

tình cảm bên trong và sử dụng chính những hiểu biết về bản thân mình để làm phong phú thêm và

vạch ra con đường cho cuộc đời mình. Họ có thể là người rất hay tự xem xét nội tâm và ham thích

được trầm tư suy nghĩ, được ở trong trạng thái tĩnh lặng hay trong các trạng thái tìm hiểu tinh thần

một cách sâu sắc khác. Mặt khác, họ có thể là người có tính độc lập mạnh mẽ, tính thẳng thắn cao

độ và cực kỳ tự giác, có kỷ luật. Trong bất cứ trường hợp nào, họ thuộc dạng tự lập và thích làm

việc một mình hơn là làm việc với người khác.

- Thông minh thiên nhiên: giúp cho con người nhận thức, phân loại và rút ra được những

đặc điểm của môi trường. Những người có trí thông minh về tự nhiên luôn hòa hợp với thiên nhiên

và thích thú với sự nuôi trồng , khám phá thiên nhiên, tìm hiểu về các sinh vật. Những người này

thích cắm trại, làm vườn, leo núi, khám phá thế giới và không hứng thú với những đề tài không gắn

với môi trường.

1.4. MỘT SỐ CHỈ SỐ VỀ TƯ DUY: IQ, EQ, CQ, AQ, PQ, SQ

- Chỉ số thông minh - IQ: Bắt đầu hình thành từ năm 1912, khái niệm IQ đã “thống trị”

khá lâu trong quan niệm về thước đo phẩm chất dẫn đến thành công của con người. IQ theo quan

niệm phổ thông, thường được mặc định song hành với khả năng tư duy. Trí thông minh

(Intelligence) được đo bằng hệ số IQ – Intelligence Quotient. IQ đo lường khả năng trí lực, năng

lực học hỏi, khả năng hiểu và xử lý tình huống, năng lực suy nghĩ logic, phản biện, sự nhạy bén

trong suy nghĩ…

- Chỉ số trí tuệ cảm xúc - EQ: Bắt đầu từ năm 1990, nhà tâm lý học Peter Salovey ở ĐH

Yale và John Mayer ở ĐH New Hampshire đã đưa ra thuật ngữ Trí thông minh cảm xúc

(Emotional Intelligence, hoặc Emotional Quotient – EQ). EQ đo lường năng lực, khả năng hay kỹ

năng của một người trong cảm nhận, đánh giá, và quản lý cảm xúc của bản thân, của người khác

hay của một nhóm người.

- Chỉ số sáng tạo – CQ: Nhà tâm lý học người Anh Harry Adler lần đầu tiên đưa ra khái

niệm này. Ông nghiên cứu vùng khu trú của những suy nghĩ sáng tạo và định nghĩa một cách đơn

giản: "Khả năng sáng tạo là cái loé sáng vỗ nhẹ vào vùng não phải để làm bật ra những ý tưởng".

Nói như vậy có nghĩa là tuy phần nào mang tính bẩm sinh, nhưng khả năng sáng tạo vốn có trong

tư duy mỗi người và hoàn toàn có thể rèn luyện được.

- Chỉ số vượt khó – AQ: Năm 1997, nhà tâm lý học người Mỹ Paul Stoltz lần đầu tiên đưa

ra 1 khái niệm mới: AQ (Adversity Quotient) trong cuốn sách “Adversity Quotient: Turning

Obstacles into Opportunities” (AQ: Xoay chuyển trở ngại thành cơ hội). Trong đó, ông định nghĩa,

AQ là đại lượng đo khả năng đối diện và xoay sở của một người trước các thay đổi, áp lực và các

7

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

tình huống khó khăn. Tại sao một số người trở nên xuất chúng, rất thành công, trong khi những

người khác lại nản lòng, thất bại cho dù họ có thừa thông minh hoặc tư cách tốt? Điểm khác nhau

giữa họ chính là sự chênh lệch về AQ – khả năng đương đầu và đương đầu có hiệu quả trước bất

hạnh và nghịch cảnh.

- Chỉ số say mê – PQ: PQ là chỉ số chỉ sự say mê của mỗi người dành cho việc anh ta làm,

gọi tắt là chỉ số say mê (PQ).Có người đã ví von rằng: “Chỉ số IQ giống như một đoạn mạch ADN

rất vững chắc và rất khó để cải thiện. Còn chỉ số PQ là chất lửa trong mỗi con người, chúng ta

hoàn toàn có thể điều chỉnh được ngọn lửa đó.” Chỉ số PQ của con người không thể đo lường một

cách chính xác.

- Chỉ số thông minh xã hội - SQ: Rộng hơn nữa, khả năng biết dựa vào EQ kết hợp với sự

nhạy bén trong nhận thức những cái mới nảy sinh trong xã hội để chủ động điều tiết cách ứng xử

của mình trong cộng đồng được các nhà tâm lý học phát triển thành một khái niệm gọi là Thông

minh xã hội (Social Intelligence). Khái niệm này do Edgar Doll đưa ra từ năm 1937, với mục đích

xác định mức độ hòa nhập vào một tập thể rộng lớn thông qua khả năng đánh giá đúng người, đúng

việc, sự khôn khéo, cách xử lý có hiệu quả một cá nhân trước mỗi hiện tượng, sự kiện, mỗi tình

huống cụ thể... SQ được xem như chiếc chìa khóa để thành công trong cuộc đời, và nếu như các chỉ

số khác đều cao, cá nhân đó chắc chắn sẽ là một người thành đạt trong xã hội.

1.5. CÁC RÀO CẢN CỦA TƯ DUY

Rào cản về văn hóa: Văn hóa là những qui luật chủ quan được một cộng đồng thừa nhận

và tôn trọng. Mỗi con người sinh ra và lớn lên trong một hoàn cảnh khác nhau nên thấm đẫm một

không gian văn hóa khác nhau. Nếu cộng đồng là gia tộc thì có văn hóa gia tộc, nếu cộng đồng là

doanh nghiệp thì có văn hóa doanh nghiệp, nếu cộng đồng là vùng miền thì có văn hóa vùng

miền.Văn hóa các nước phương Tây và các nước phương Đông cũng khác nhau. Các nước phương

Tây thường đề cao tư duy độc lập trong cách suy nghĩ và đề cao sự khác biệt mới lạ cũng như tư

duy phản biện. Ngược lại văn hóa phương Đông đề cao tư duy tập thể. Văn hóa doanh nghiệp cũng

ảnh hưởng tới cách thức tư duy của người lao động. Rõ ràng nếu một công ty mà ban lãnh đạo cởi

mở tư duy thì các thành viên trong công ty mới có điều kiện phát huy sự sáng tạo của mình trong

môi trường làm việc.

Rào cản về thông tin: Internet đang thay đổi cách chúng ta tư duy? Nhà nghiên cứu Betsy

Sparrow Đại học Columbia cho biết rằng những công cụ tìm kiếm như Google đang thay đổi mô

hình tư duy của con người. Ví dụ, chúng ta đang nhớ ít đi những thông tin, nhưng biết làm gì để

tìm thấy nó trên các công cụ tìm kiếm trực tuyến. Một cách đơn giản, nếu chúng ta có thể tìm thấy

một thông tin trực tuyến, chúng ta ít có khả năng nhớ chính thông tin đó. Hiện tượng này có thể dẫn

đến một bộ não lười hoạt động. Intenet làm cho bộ não ít hoạt động hơn. Điều này có thể là tốt hay

không tùy thuộc vào cách chúng ta sử dụng chúng. Chúng ta có thể giải phóng bộ não và bộ nhớ

cho các nhiệm vụ khác, thậm chí điều đó giúp chúng ta thông minh hơn. Về mặt lý thuyết, để có

thể nhận thức thế giới, chúng ta cần phải tạo cho mình khả năng thoát khỏi vùng ảnh hưởng của

thông tin, nghĩa là phải có sự quan sát và phân tích độc lập. Hãy dừng lại ở việc coi thông tin như

những nguyên liệu thô và hãy lọc ra trong thông tin những sự kiện nguyên bản trước khi chúng bị

phóng đại.

Rào cản về nhận thức: Chất lượng của tư duy con người tùy thuộc vào nhận thức của mỗi

con người khác nhau. Nguyên liệu của tư duy là tri thức, rõ ràng nếu chúng ta có nhiều tri thức thì

bộ não của chúng ta hoạt động nhiều hơn và suy nghĩ tốt hơn. Điều này cho thấy những người trình

độ khác nhau thì nhận thức về vấn đề khác nhau. Bên cạnh đó tính ì về tâm lý hay thói quen của

nhận thực là một rào cản. Đôi lúc chúng ta cho rằng, bản thân chúng ta thật nhỏ bé và hạn chế, vì

thế, chúng ta quá thiếu tự tin khi làm bất cứ việc gì.

Rào cản khác về tư duy: Chẳng hạn, tư duy có thể khác biệt bởi các tác nhân như: hoàn

cảnh gia đình, tình trạng bệnh tật, hoàn cảnh kinh tế, vị thế xã hội, cảm giác tội lỗi, những giấc mơ

tương lai, những cú sốc trải nghiệm trong đời… Những yếu tố này là yếu tố cá nhân.

8

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

1.6. MỘT SỐ BIỆN PHÁP RÈN LUYỆN KHẢ NĂNG TƯ DUY

Đôi khi trong cuộc sống, chúng ta cảm thấy đầu óc thật trì trệ và không thể giải quyết bất kỳ

vấn đề gì theo mong muốn. Điều đó không hẳn do khả năng tư duy của ta bị giới hạn mà rất nhiều

khả năng là tư duy của ta chưa được rèn luyện để trở thành sắc bén hơn. Bài viết dưới đây hướng

dẫn cho bạn đọc một số cách thức rèn luyện khả năng tư duy hiệu quả.

Học cách tập trung

Đôi khi bạn nhận ra mình vừa nghe xong bài giảng thì bỗng quên hết không nhớ được gì,

hoặc gặp một ai đó thì vừa đi bạn lại quên mất tên họ. Thỉnh thoảng bạn cũng quên hẳn một

kỷ niệm nào đó trong đời mình hoặc quên tên người bạn ngồi gần mình thời phổ thông! Thật

sự đây không phải là vấn đề do trí nhớ của bạn gây ra, đơn giản chỉ vì khả năng tập trung

của bạn vào thời điểm đó không tốt. Vậy bạn hãy học cách tập trung bằng việc: Khi bắt đầu

một công việc trí tuệ nào đó, hãy cố gắng gạt bỏ khỏi đầu bạn (quên đi, không suy nghĩ thêm)

những vấn đề hoặc những kiến thức không liên quan.

Nếu thấy khó tập trung bạn có thể sử dụng các biện pháp như là: đóng hẳn cửa phòng, tắt

điện thoại, đeo tai nghe khi muốn học ngoại ngữ, đề nghị mọi người không làm ồn, làm việc

tại nơi yên tĩnh ....

Chọn thời gian phù hợp

Không phải bất cứ thời gian nào ta cũng có thể suy nghĩ sáng suốt như nhau. Thật vậy, người

trẻ thường có cảm giác mình minh mẫn hơn khi đêm xuống, trong khi người lớn tuổi lại thấy

mình sáng suốt vào buổi sáng sớm. Tùy theo thể trạng, tuổi tác, bạn nên thử so sánh các trạng

thái của chính mình để tìm ra đâu là thời gian vàng cho bộ não của bạn và để dành những

công việc đòi hỏi tư duy sẽ thực hiện trong thời gian đó. Ngoài ra, việc rèn luyện thể lực để

tạo sự khỏe mạnh cơ thể sẽ tạo tiền đề cho việc duy trì một trí não minh mẫn trong thời gian

dài.

Viết ra ngay những gì chợt đến trong đầu

Trong cuộc sống hàng ngày, đôi khi bạn đột nhiên nghĩ ra hoặc nhận thấy một "điều gì đó"

thật thú vị, tuy nhiên nếu không ghi lại nó thì khoảng 30 phút sau bạn đã quên hẳn nó đi. Cho

dù bạn thật tâm đắc với nó nhưng không ghi lại thì bạn cũng chỉ còn nghĩ đến nó khi chưa có

việc gì phải làm, đến khi có việc khác cần phải lo lắng thì ý hay đó cũng bay đi nhanh như khi

nó đến. Thống kê cho thấy có tới 99% suy nghĩ dạng này có thể là vô dụng, thế nhưng vẫn có

1% là suy nghĩ thiên tài. Biết đâu bạn đã đánh mất một cơ hội quí báu đó? Vì vậy, hãy luôn

mang theo bút, giấy hoặc smartphone để bạn có thể thực hành việc ghi lại, vẽ lại, chụp hình

lại, quay phim lại bất kỳ một ý tưởng, một khoảnh khắc bất chợt đến mà bạn cho là quan

trọng, có ý nghĩa.

Xây dựng kiến thức mới trên nền tảng đã có

Mỗi khi nhận được thông tin gì mới, hãy cố gắng liên hệ nó với những thông tin mà trước đó

bạn đã biết. Đây là cách hữu hiệu để bạn hiểu và vận dụng được những kiến thức mới trong

khi kiến thức cũ sẽ được củng cố chắc hơn. Chẳng hạn việc sử dụng Mindmap khi học bài sẽ

giúp bạn có được kỹ năng tư duy hiệu quả tốt hơn.

Luôn luôn thực hành

Một nghiên cứu do Viện Nghiên cứu lão khoa Mỹ tiến hành cho thấy, việc thực hành thường

xuyên trên một số lĩnh vực đã khiến khả năng nhận thức và trí nhớ ở những người 70 tuổi làm

việc tốt hơn lúc họ 60. Vì vậy, hãy thường xuyên thực hành kiến thức của mình từ khi bạn còn

trẻ.

Kết bạn với những người thông minh

Đừng bao giờ bỏ qua cơ hội kết bạn với những người có khả năng tư duy cao hơn bạn. Quan

sát cách họ giải quyết vấn đề và suy nghĩ về điều đó, bạn sẽ rút ra cho mình được nhiều kinh

9

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

nghiệm.

Thư giãn

Một trong những biện pháp thư giãn tốt nhất cho những người làm việc trí tuệ là nghe nhạc

Mozart. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh âm nhạc của ông vừa có tác dụng thư giãn, giảm

stress, vừa kích thích sự hình thành mối liên hệ phức hợp giữa các phần của não. Khả năng

trao đổi thông tin trong não nhờ vậy trở nên hiệu quả hơn và tốc độ tư duy sẽ nhanh hơn.

Thử thách bản thân ở những lĩnh vực mới

Khi gần cuối đời, họa sĩ theo trường phái ấn tượng nổi tiếng Henri Matisse đã chuyển từ việc

sáng tác bằng cọ sang dùng kéo. Nhiều tác phẩm tranh cắt giấy của ông ra đời trong thời

gian này đã trở thành kiệt tác nhờ có được phong cách thể hiện mới mẻ đến không ngờ.

Bài học rút ra là đừng bao giờ ỷ lại vào kinh nghiệm. Kinh nghiệm có thể làm cho bạn trở

thành chuyên gia trong nhiều lĩnh vực nhưng cũng có thể khiến bạn trở nên cổ hủ, lạc hậu

trước sự biến đổi của thời cuộc. Vì vậy, từ khi còn trẻ, hãy tìm cơ hội để thử thách khả năng ở

những lĩnh vự mới và đừng ngần ngại nếu phải làm lại từ đầu.

Rèn luyện cơ thể để bồi dưỡng tinh thần

Một tinh thần minh mẫn chỉ có được trong một cơ thể khỏe mạnh. Nếu bạn đang chọn cho

mình một hình thức luyện tập thì aerobic có thể là quyết định đúng đắn. Nhiều công trình

nghiên cứu gần đây cho thấy aerobic có thể cải thiện đáng kể khả năng làm việc trí óc.

Nguyên nhân có thể do các bài tập aerobic làm tăng lượng oxy và dưỡng chất lên não, đồng

thời kích thích sản sinh một hợp chất tự nhiên là neurotrophin, vốn có tác dụng thúc đẩy các

tế bào não phát triển. Vì thế, dù bận rộn, hãy dành một thời gian tối thiểu trong ngày cho việc

rèn luyện cơ thể. Bạn sẽ thấy điều này không vô ích.

(Trích trong cuốn sách “Tư duy đột phá” của Dr. Shozo Hibino & Dr. G. Nadler)

BÀI TẬP CHƯƠNG 1

1. Dựa vào mô hình Trí thông minh tổng hợp, bạn hãy nêu các thói quen để phát triển trí thông

minh cảm xúc EQ.

2. Thảo luận về vai trò của trí thông minh và sự thành đạt trong cuộc sống.

3. Tìm một nhân vật nổi tiếng thành công trong một lĩnh vực bất kì và phân tích nguyên nhân của

sự thành công đó dưới góc độ tư duy.

4. Đọc bài báo dưới đây và thảo luận trả lời các câu hỏi:

a. Tìm các tài liệu về sự khác biệt văn hóa phương Tây và văn hóa phương Đông. Từ đó so

sánh sự khác biệt và giải thích nguồn gốc khác nhau của các đặc điểm này.

b. Theo bạn, người Việt có những đặc điểm tư duy nào tiêu cực làm hạn chế sự phát triển

của chúng ta?

TƯ DUY PHƯƠNG ĐÔNG VÀ TƯ DUY PHƯƠNG TÂY

Trong hai nhóm tục ngữ sau, bạn thích các câu tục ngữ trong nhóm nào hơn?

Nhóm 1:

- Có nửa ổ bánh mì còn đỡ hơn là không có ổ bánh mì nào.

- Một người mà đòi chống lại mọi người thì chỉ có thất bại.

- “Ví dụ như” không phải là bằng chứng.

Nhóm 2:

10

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

- Quá khiêm tốn là biểu hiện một nửa của sự tự cao.

- Không cần coi chừng kẻ thù mà chỉ cần cẩn thận với những người bạn.

- Một người đàn ông có thể mạnh hơn sắt thép nhưng lại mềm yếu hơn một con ruồi.

Nếu bạn thích nhóm tục ngữ thứ nhất, bạn có thể tự hào mình có lối tư duy của phương Tây,

chính xác hơn là tư duy giống sinh viên Mỹ. Nếu bạn thích nhóm tục ngữ thứ hai, bạn có thể tự

hào rằng tư duy của bạn thấm nhuần được tư tưởng Á Đông. Đó là kết quả thu được từ một

cuộc thử nhiệm của giáo sư Tâm lý Xã hội Mỹ Nisbet. Trong thử nghiệm của mình, ông đưa hai

nhóm câu tục ngữ trên cho sinh viên của trường ĐH Michigan và sinh viên trường ĐH Bắc

Kinh và yêu cầu họ cho biết nhóm câu tục ngữ nào khiến họ cảm thấy thích thú. Sinh viên Mỹ

cho biết họ thích nhóm 1, còn sinh viên Trung Quốc thì thích nhóm 2.

Vậy giữa hai nhóm câu tục ngữ này có sự khác biệt nào? Rõ ràng, những ý tưởng được thể hiện

trong các câu tục ngữ ở nhóm 2 dung hàm 2 ý tưởng/khái niệm hoàn toàn mâu thuẫn, đối chọi

nhau. Ví dụ trong câu đầu, Quá khiêm tốn là biểu hiện một nửa của sự tự cao, theo lẽ thường

tình, khiêm tốn là trái ngược với sự kiêu ngạo, người ta không thể vừa khiêm tốn, vừa kiêu

ngạo. Hoặc trong câu 2, theo logic thì chúng ta chỉ đề phòng kẻ thù chứ ai lại đi đề phòng bạn

bè? Nói một cách ngắn gọn, nhóm thứ 1 biểu hiện ý tưởng thuần túy logic, nhóm thứ 2 thì chứa

đựng sự mâu thuẫn về logic.

Trên thực tế, Giáo sư Nisbet nhận thấy rằng chúng ta thường gặp những ý tưởng dạng nhóm 2

trong kho tàng tục ngữ của Trung Quốc nhiều hơn là kho tục ngữ Mỹ. Để tránh trường hợp sinh

viên Trung Quốc chọn nhóm 2 là vì đã quen thuộc với chúng, ông chọn trong bộ sưu tập các

câu tục ngữ Do Thái một số câu và chia chúng làm 2 nhóm giống như trên. Kết quả vẫn không

thay đổi, sinh viên Trung Quốc thích các câu tục ngữ có hàm chứa yếu tố mâu thẫn về ý tưởng

nhiều hơn sinh viên Mỹ.

Theo Giáo sư Nisbet kết quả trên phần nào cho thấy có sự khác biệt về cách tư duy giữa Đông

và Tây. Có thể mô tả sự khác biệt này như sau: tư duy của phương Tây tuân thủ các nguyên tắc

của logic. Nếu như ta đã phân loại thành 2 nhóm A và B, thì một vật không thể vừa thuộc về

nhóm A và vừa thuộc về nhóm B. Như vậy là phản logic và không có ích lợi cho tư duy khoa

học. Trong khi đó truyền thống tư duy của phương Đông vẫn ý thức được rằng bản chất của

thực tại là luôn thay đổi. Thế giới mà ta đang sống không tĩnh mà là động, và trạng thái của

một sự vật, hiện tượng không tồn tại bất biến mà luôn trong quá trình chuyển hóa thành một

trạng thái khác. Ví dụ lá cây vào mùa xuân là màu xanh, sang mùa thu thì chuyển thành màu

vàng và vào mùa đông thì rơi rụng xuống đất không còn trên cành nữa. Chính vì thực tại là

luôn biến động và thay đổi nên người phương Đông cho rằng các khái niệm (do con người đặt

ra để phản ảnh thế giới thực tế) không mang tính cố định và khách quan mà là chủ quan và có

thể linh động thay đổi.

Hơn nữa, theo triết lý phương Đông vì thực tại luôn thay đổi, nên các cặp phạm trù đối ngược,

nghịch lý, bất thường luôn được tạo ra trong cuộc sống. Cũ và mới, tốt và xấu, mạnh và yếu tồn

tại trong mọi thứ. Đơn cử một ví dụ dễ hiểu sau: nếu tôi đứng dạy trong một lớp học toàn học

trò giỏi, ngoan, dễ thương, ác ý trong thân tâm tôi sẽ bị kìm chế, tạm thời biến mất, thiện ý sẽ

được vun đắp và nảy sinh bên trong tôi; ngược lại, nếu tôi gặp phải những học trò lười, đạo

đức tính cách có vấn đề, lúc đó hoàn cảnh sẽ dễ dàng làm nảy sinh tà ý trong thâm tâm tôi

(những cảm xúc như ghét chúng nó, muốn trừng phạt chúng nó hay “đì chúng nó sói trán”

v.v.). Tóm lại, cái tôi của tôi theo Đông phương không tồn tại bất biến mà luôn thay đổi, tùy

thuộc vào hoàn cảnh và các yếu tố khác tác động (chẳng hạn, khi vui thì tôi sẵn sàng làm người

tốt, khi buồn thì dễ trở thành người xấu), và cái thiện lẫn cái ác luôn tồn tại sẵn có bên trong

tôi chỉ cần gặp phải đúng môi trường chúng sẽ được tạo sinh. Vì vậy, không có gì ngạc nhiên

nếu đạo Lão quan niệm rằng hai mặt đối lập của một sự vật luôn tồn tại chung với nhau, đối

chọi nhau nhưng có liên quan với nhau và kiềm chế lẫn nhau.

Quá coi trọng yếu tố logic, phương Tây có khuynh hướng xem nhẹ yếu tố môi trường, vì theo tư

duy của phương Tây, một vật thể A dù trong bất cứ môi trường nào cũng vẫn là A, nó không thể

vừa là A vừa là đối-A. Ví dụ một con mèo ở Mỹ thì qua Việt Nam cũng vẫn là mèo, mèo không

11

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

thể tự nhiên biến thành chó được. Trong khi đó phương Đông lại cho rằng cuộc sống luôn thay

đổi, luôn chuyển hóa từ trạng thái này sang trạng thái khác và vì vậy xem trọng mối quan hệ

giữa một vật thể và tổng thể môi trường xung quanh. Theo đó một vật thể trong môi trường này

có những đặc tính này nhưng khi sang một môi trường khác chúng sẽ chuyển thành những đặc

tính khác. Ví dụ: một người đàn ông với vai trò là con trong một gia đình sẽ thể hiện những đặc

tính khác với khi anh ta ra ngoài xã hội và đảm nhận vai trò doanh nhân trên thương trường.

Một ví dụ khác minh họa cho quan niệm một vật thể có thể vừa là A và đối-A: tôi đang ngồi đây

và đang sống. Tôi biết mình đang còn sống vì vào lúc 8:20:01 ngày 9/8/2006 tôi vẫn còn đang

thở ra, hít vào, và vào lúc 8:20:02 ngày 9/8/2006 tôi vẫn còn hít vào, thở ra. Nhưng nếu xét từ

một góc độ khác, cứ sau mỗi giây phút hít vào thở ra là các tế bào trong cơ thể tôi đang già đi.

Giả sử tôi có thể sống đến 80 tuổi thì sự sống của tôi đang bị rút ngắn dần lại theo từng giây

phút tôi hít vào, thở ra. Nói cách khác, mỗi một giây phút tôi đang sống đồng nghĩa với tôi đang

chết dần theo từng giây. “Đang sống” như vậy cũng có nghĩa là “đang chết”.

Vậy sự khác biệt về tư duy này có thể dẫn đến những hệ quả gì trong cuộc sống? Giáo sư Nisbet

và cộng sự tiến hành thử nghiệm sau. Họ cho sinh viên Mỹ và Trung Quốc đọc một câu chuyện

mô tả sự xung đột giữa hai mẹ con trong một gia đình và một câu chuyện về sự xung đột giữa

những cảm xúc trái ngược nhau bên trong một cá nhân (tập trung vào chuyện học hay chỉ muốn

chơi) và yêu cầu các sinh viên phân tích những xung đột này. Họ phân loại các câu trả lời của

sinh viên thành 2 nhóm sau. Nhóm 1 bao gồm những câu trả lời cho rằng xung đột bắt nguồn từ

cả hai phía, mỗi phía đều góp phần tạo ra xung đột hoặc tin rằng có thể hòa giải hoặc chuyển

hóa được sự đối kháng giữa học và chơi. Chẳng hạn như câu sau sẽ thuộc nhóm 1: “cả hai

người chẳng ai hiểu ai, vì vậy mới có xung đột,” hay “người ta vẫn có thể vừa học tốt và vừa

vui chơi.” Ngược lại, những câu trả lời nhóm 2 đổ lỗi cho một trong hai người là nguyên nhân

gây ra xung đột hoặc cho rằng muốn học tốt thì không chơi, và muốn vui chơi thì không học.

Kết quả cuộc thử nghiệm cho thấy: trong câu chuyện xung đột giữa hai mẹ con, 72% các câu

trả lời của sinh viên TQ thuộc nhóm 1, so với tỉ lệ 26% sinh viên Mỹ. Về sự đối kháng giữa học-

chơi, một nữa sinh viên TQ có câu trả lời thuộc nhóm 1, trong khi đó chỉ có 12% sinh viên Mỹ

có câu trả lời được xếp vào nhóm 1.

Nếu như những thử nghiệm trên của Giáo sư Nisbet là đáng tin cậy, ta có thể rút ra vài kết luận

sơ khởi sau: tư duy của phương Tây là tư duy kiểu “trắng đen phân biệt rõ rệt, không có vùng

đất xám.” Có thể nói tư duy kiểu này là tư duy đơn giản một chiều, khá cứng nhắc và có thể

dẫn đến những hành động cực đoan, vì nó không tìm cách dung hòa sự bất đồng, không tìm con

đường trung dung giữa hai phía để đi. Nó sẽ khăng khăng cho rằng trách nhiệm thuộc về một

phía và phía này phải sửa đổi hành vi để cải thiện tình hình. Chính vì trong thực tế cuộc sống

không có nhiều tình huống “giấy trắng mực đen rõ ràng” như vậy nên tư duy theo kiểu này

không giúp làm cho xung đột khá hơn mà làm cho nó tồi tệ đi, và khi mức chịu đựng giữa hai

phía chạm đến giới hạn cuối cùng, bạo động sẽ phát sinh.

Mặc dù Giáo sư Nisbet tin rằng kiểu tư duy “biện chứng” của Đông phương như trên không

phải là không có ở phương Tây, bằng chứng là nó được thể hiện qua tư tưởng của các triết gia

như Hegel, Kant, Marx. Tuy nhiên cuối cùng, Nisbet vẫn cho rằng tư duy của Đông và Tây là

khác nhau và người phương Tây thường không ý thức được tư duy của họ bám chặt vào các

nguyên tắc logic đến mức nào, trái ngược với kiểu tư duy “biện chứng” của phương Đông.

Trên đây là phần tóm gọn lại những ý tưởng chính trong chương 7 của cuốn The Geograhy of

Thought: How Asians and Westerners Think Differently… and Why, của tác giả Richard Nisbet

trong đó tôi có dùng một số ví dụ và cách diễn giải của riêng mình để minh hoạ làm rõ một số

điểm của tác giả.”

Nguồn: Tạp chí Tia Sáng, tác giả Hoàng Thạch Quân

5. Thực hành kiểm tra các loại trí thông minh

12

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

DANH SÁCH KIỂM TRA CÁC LOẠI TRÍ THÔNG MINH

Đối với từng loại trí thông minh, bạn hãy kiểm tra xem những quan điểm dưới đây

có đúng khi áp dụng đối với bạn hay không?

1

1. Những quyển sách rất quan trọng trong cuộc sống của tôi.

2. Tôi có thể nghe thấy những từ vang lên trong đầu mình khi đọc hay khi viết chúng ra.

3. Tôi nghe đài và băng đĩa nhiều hơn là xem ti vi hay xem phim trong cuộc sống hàng ngày

của mình.

4. Tôi có năng khiếu khi chơi các trò chơi liên quan đến ô chữ, xếp chữ hay đi tìm mật khẩu.

5. Tôi thích giải trí hay chơi những trò chơi nào mà có những âm điệu cho dù vô nghĩa hay

có sự chơi chữ.

6. Đôi khi những người khác phải dừng lại và đề nghị tôi phải giải thích ý nghĩa của những

từ mà tôi sử dụng khi viết hoặc nói.

7. Tiếng Việt và các môn khoa học xã hội, lịch sử đối với tôi dễ hiểu hơn nhiều so với các

môn toán học và khoa học tự nhiên trong thời gian tôi còn đi học phổ thông.

8. Khi đi xe thong thả trên đường, tôi thường chú ý quan sát những từ ngữ viết trên biển

quảng cáo nhiều hơn chú ý quan sát khung cảnh xung quanh.

9. Các cuộc nói chuyện và chia sẻ của tôi thường liên quan đến những thông tin tham khảo

mà tôi vừa đọc hoặc nghe thấy.

10. Gần đây tôi đã viết về một số điều đã làm tôi đặc biệt tự hào hoặc những điều giúp tôi

phân biệt mình với những người khác.

2

1. Tôi có thể dễ dàng tính toán các con số trong đầu.

2. Toán học và những môn khoa học là những môn học mà tôi yêu thích khi còn học trong

nhà trường phổ thông.

3. Tôi thích thú với những trò chơi hay giải những câu hỏi hóc búa mang tính trí óc mà đòi

hỏi phải có suy nghĩ logic

4. Tôi thích nghĩ ra và làm các thí nghiệm mà có một chút tính chất là “cái gì xảy ra nếu

như…”?

5. Suy nghĩ của tôi là tìm tòi bản chất, các khuôn mẫu hay nguyên tắc và những trật tự có

tính logic trong các sự việc, sự vật.

6. Tôi ham thích và hứng thú với nhứng phát minh và tiến bộ của khoa học kỹ thuật trên thế

giới.

7. Tôi tin chắc rằng mọi thứ trên đời đều có nguyên do và có cách lý giải hợp lý và chặt chẽ

cho nó.

8. Đôi khi tôi tư duy bằng những khái niệm trừu tượng, tách biệt rõ ràng, không có từ ngữ và

hình ảnh.

9. Tôi thích tìm kiếm những thiếu sót mang tính logic trong những thứ mà mọi người nói và

làm ở nhà cũng như trong công việc.

10. Tôi cảm thấy thoải mái, dễ chịu hơn khi có một điều gì đó được đo đạc, xếp loại, phân tích

và định lượng theo một phương pháp nhất định.

3

13

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

1. Tôi thường thấy được rõ ràng những hình ảnh hiện lên khi tôi nhắm mắt lại

2. Tôi rất nhạy cảm với mầu sắc.

3. Tôi thường sử dụng máy quay phim hoặc máy ảnh để ghi lại những gì tôi nhìn thấy ở xung

quanh mình.

4. Tôi thích thú với việc giải câu đố xếp hình, mê cung hay những câu đố khác mà có sự

dụng hình ảnh.

5. Tôi có những giấc mơ đầy hình ảnh sống động vào ban đêm.

6. Nói chung tôi có thể tìm thấy đường của mình cả ở những nơi mà tôi không hề quen biết.

7. Tôi thích viết hoặc vẽ nguệch ngoặc một cách lơ đãng.

8. Khi còn đi học, đối với tôi hình học dễ hơn nhiều so với môn đại số.

9. Tôi có thể tưởng tượng một cách thoải mái về hình ảnh của một sự vật hoặc một cảnh bất

kỳ nào đó sẽ được hiện ra như thế nào, khi được nhìn từ trên cao xuống bằng đôi mắt của con

chim đang bay.

10. Tôi thích nhìn ngắm một tài liệu, một cuốn sách có nhiều hình ảnh minh hoạ hơn là đọc

chúng.

4

1. Tôi tham gia ít nhất một môn thể thao hoặc một hoạt động thân thể một cách đều đặn và

thường xuyên.

2. Tôi cảm thấy thật khó khăn khi ngồi lỳ một chỗ trong khoảng một thời gian dài mà không

có sự vận động.

3. Tôi thích làm việc bằng chân tay với những công việc hay hoạt động có tính cụ thể như

nghề may, thêu thùa, đan nát hay nghề mộc, điêu khắc.

4. Những ý tưởng tốt nhất thường đến với tôi khi tôi đang đi dạo hoặc chơi đùa bên ngoài

hoặc khi tôi đang tham gia vào một hoạt động vận động thân thể nào đó.

5. Tôi thường thích dành thời gian rảng rỗi của mình để đi ra ngoài.

6. Tôi thường thích sử dụng các cử chỉ phức tạp của tay hoặc các dạng khác của ngôn ngữ

cơ thể khi đối thoại hay nói chuyện với một người nào đó.

7. Khi làm việc hay học tập tôi thường thích chạm vào những đồ vật để hiểu rõ hơn về

chúng.

8. Tôi ham thích được chơi những trò chơi tiêu khiển liều lĩnh, táo bạo mà đòi hỏi sự dũng

cảm hoặc tham gia những hoạt động thân thể tương tự, có thể đem lại cảm giác hồi hộp sợ hãi

cho người chơi.

9. Tôi có thể tự vận động tốt cũng như phối hợp với người khác.

10. Tôi cần được thực tập một kỹ năng mới nhiều hơn là chỉ đọc về nó một cách đơn thuần

hay xem một băng video mô tả về nó.

5

1. Tôi có một giọng hát dịu dàng và truyền cảm

2. Tôi có thể biết và phân biệt được khi có một nốt nhạc bị sai.

3. Tôi thường nghe nhạc ở đài phát thanh, ở đĩa hát, ở băng từ hay một cuộc biểu diễn âm

nhạc.

4. Tôi có thể chơi được một loại nhạc cụ nào đó.

14

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

5. Cuộc sống của tôi sẽ thật nghèo nàn, đơn điệu nếu trong đó không có âm nhạc hỗ trợ.

6. Đôi khi tôi nhận thấy mình đang đi bộ trên đường với những đoạn quảng cáo trên ti vi

được lặp đi lặp lại trong đầu hoặc những giai điệu nào đó lướt qua trong suy nghĩ.

7. Tôi có thể dễ dàng dành thời gian để nghe một đoạn nhạc được chơi với chỉ một dụng cụ

nhạc đơn giản.

8. Nếu tôi nghe một bản nhạc được tuyển chọn nào đó, sau một hoặc hai lần được nghe, tôi

thường có thể hát lại chúng một cách tương đối chính xác.

9. Tôi thường tạo ra âm thanh gõ nhe nhẹ hoặc hát những giai điệu nho nhỏ trong khi làm

việc, học tập hoặc một hoạt động nào đó.

10. Tôi thường làm việc hiệu quả hơn khi có âm nhạc kích thích.

6

1. Tôi thuộc dạng người mà những người khác tìm đến để nghe lời khuyên và tư vấn của tôi

về công việc, tình cảm hoặc các vấn đề trong cuộc sống.

2. Tôi thích những môn thể thao có tính đồng đội như bóng đá, bóng chuyền hơn là những

môn thể thao mang tính cá nhân đối kháng như quyền anh, cờ vua, điền kinh.

3. Khi gặp rắc rối khó khăn, tôi thích đi tìm một người khác giúp đỡ hơn là việc tôi có gắng

làm việc để giải quyết những vấn đề vướng mắc, khó khăn của bản thân.

4. Tôi có ít nhất 3 người bạn thân.

5. Tôi yêu thích những trò giải trí có nhiều người tham gia.

6. Tôi thấy thích thú khi có cơ hội chia sẻ với những người khác hoặc hướng dẫn một nhóm

người làm những điều mà tôi đã biết rõ phương pháp thực hiện như thế nào.

7. Tôi tự coi mình là người lãnh đạo hoặc chí ít mọi người cũng gọi tôi là vậy.

8. Tôi cảm thấy thoải mái khi ở giữa một đám đông.

9. Tôi thích tham gia vào những hoạt động xã hội có liên quan đến công việc của tôi hoặc

liên quan đến cộng đồng.

10. Tôi thích dành những buổi tối để tham gia các cuộc họp đông người sống động hơn là ở

nhà một mình.

7

1. Tôi thường để thời gian một mình nghiền ngẫm về những vấn đề quan trọng trong cuộc

sống.

2. Tôi thích đến dự các buổi tư vấn hoặc các buổi hội thảo về phát triển cá nhân, khám phá

bản thân con người để hiểu hơn về con người mình.

3. Tôi có những chính kiến và cách nghĩ khác hẳn so với những người xung quanh mình làm

cho tôi tách biệt với đám đông.

4. Tôi có những sự hứng thú và những sở thích đặc biệt trong việc giữ kín nhiều điều tốt đẹp

cho bản thân.

5. Tôi có một cách nhìn thực tế về những mặt mạnh và hạn chế của bản thân (Những điều

này được khẳng định từ thông tin hồi đáp từ những người xung quanh).

6. Tôi thích ở một mình suốt thời gian cuối tuấn hoặc kỳ nghỉ trong một căn phòng riêng biệt

hoặc một góc khuất, một căn nhà nhỏ giữa rừng ít người làm phiền hơn là trong một khu nghỉ

sang trọng đông người.

7. Tôi tự coi mình là người có ý chí mạnh mẽ hoặc là một người có khuynh hướng độc lập.

15

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

8. Tôi giữ một quyển sổ nhật ký cá nhân hoặc một cuốn sổ ghi lại những sự kiện trong đời

sống nội tâm của tôi.

9. Tôi tự làm việc cho mình hoặc ít nhất là có những suy nghĩ nghiêm chỉnh về công việc và

nghề nghiệp của mình.

10. Tôi là người biết rất rõ định hướng cuộc sống của mình, biết rõ mẫu hình người mà tôi

muốn trở thành là gì.

8

1. Nhà tôi có một mảnh vườn và tôi thích dạo chơi loanh quanh trong đó.

2. Tôi thích dành thời gian để đi du lịch, đi bộ hoặc chỉ dạo chơi trong thiên nhiên và tận

hưởng vẻ đẹp của nó.

3. Tôi thích tham gia vào các tổ chức hoạt động vì môi trường.

4. Tôi thích nuôn nhiều thú vật trong nhà hơn là chỉ nuôn chó mèo cảnh.

5. Tôi có sở thích liên quan đến thiên nhiên theo một cách nào đó như nghe chim hót, trồng

cây cảnh, siêu tập bướm khô…

6. Tôi thích được đăng ký và học tập trong những lớp liên quan đến thiên nhiên dành cho

người lớn.

7. Tôi thích đi thăm sở thú, bảo tàng lịch sử tự nhiên hoặc những nơi nghiên cứu thế giới tự

nhiên khác.

8. Tôi thích xem những chương trình về thế giới tự nhiên trên ti vi như Khám phá tự nhiên…

9. Tôi thích đến những địa điểm tự nhiên như công viên, bãi cắm trại hơn là khách sạn hoặc

các khu nghỉ mát sang trọng hay những địa điểm đông người để nghỉ ngơi.

10. Tôi rất giỏi phân biệt sự khác nhau giữa những chủng loại chim, chó mèo, cây cối cũng

như các loài động thực vật khác.

Trích trong cuốn: “7 loại hình thông minh” của Thomas Armstrong

16

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

Chương 2: SƠ ĐỒ TƯ DUY

2.1. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CỦA SƠ ĐỒ TƯ DUY

Một trong những công cụ để học tập và làm việc hiệu quả, đó là sơ đồ tư duy (Mindmap) do

tác giả Tony Buzan, người Anh, tìm ra từ những năm 1970. Tony Buzan sinh năm 1942 tại Luân

Đôn (Anh), là cha đẻ của phương pháp tư duy bằng sơ đồ tư duy. Tony Buzan từng nhận bằng danh

dự về Tâm lý học, văn chương Anh, Toán học và nhiều môn khoa học tự nhiên của trường Đại học

British Columbia năm 1964. Ông là người phát triển sơ đồ tư duy và mang nó tiếp cận đến nhiều

lĩnh vực của cuộc sống, nhằm gia tăng năng suất làm việc, giúp chúng ta tư duy sáng tạo và hiệu

quả hơn.

Ông cũng là một diễn giả có đẳng cấp quốc tế và giữ vai trò tư vấn cho nhiều tập đoàn đa

quốc gia. Ngoài ra, ông còn là Chủ tịch Quỹ nghiên cứu về Não bộ (Brain Foundation), nhà sáng

lập Tổ chức Brain Trust và các giải Vô địch Thế giới về Trí nhớ và Tư duy.

Tác giả Mindmap Tony Buzan

Ngoài ra, Tony Buzan còn được biết đến với tư cách là tác giả của 92 đầu sách, được dịch

ra trên 30 thứ tiếng, xuất bản tại trên 125 quốc gia. Tony Buzan được biết đến nhiều nhất qua cuốn

Use your head. Trong đó, ông trình bày cách thức ghi nhớ tự nhiên của não bộ cùng với các

phương pháp Mind Map. Ngoài ra, ông còn có một số sách nổi tiếng khác như : Use your memory,

Mind Map Book, Mindmap at work.

Nhìn chung, các công trình nghiên cứu của Tony Buzan tập trung vào việc nhận biết nhiệm

vụ và tiềm năng của bộ não, từ đó định ra phương pháp suy nghĩ, học tập nhằm không ngừng cải

thiện não bộ, giúp chúng ta thông minh hơn, hiệu quả hơn trong cuộc sống và trong công việc.

Ngày nay, sơ đồ tư duy đã trở thành công cụ học tập và làm việc hiệu quả của hàng triệu

người trên thế giới. Một điều đáng nói ở đây là, mọi người đều có khả năng lĩnh hội và sử dụng

thành công sơ đồ tư duy.

Vào năm 1975, các tác giả Joyce Wycoff, Michael J. Gelb và Barry Buzan... đã cộng tác

cùng Tony Buzan. Các tác giả trên đã cùng nhau tiếp tục phát triển và tìm cách ứng dụng, để sơ đồ

tư duy ngày càng trở thành một công cụ đặc biệt hữu ích, nhằm:

- Quản lý các kế hoạch công việc một cách hiệu quả.

- Động não để nảy sinh nhiều ý tưởng mới.

- Thảo luận khi làm việc đồng đội.

- Công cụ để giải quyết vấn đề và ra quyết định.

- Lập dàn ý để viết một quyển sách.

17

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

- Nâng cao kỹ năng học tập.

- Phát triển khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân...

Hình ảnh một sơ đồ tư duy

Ngày nay, phương pháp của Tony Buzan đã trở nên nổi tiếng khắp thế giới. Bản thân ông

đã đi diễn thuyết khắp nơi để phổ biến phương pháp của mình. Với tính ứng dụng thực tế cao,

phương pháp của Tony Buzan đã được đông đảo sinh viên, người lao động và mọi người đón nhận.

2.2. SƠ DỒ TƯ DUY VA HOẠT DỘNG NÃO BỘ

Nghiên cứu về hoạt động của bộ não con người, chúng ta thấy rằng bộ não hoạt động gồm

hai bán cầu: Bán cầu não phải nhạy cảm với các thông tin về màu sắc, nhịp điệu, hình dạng, tưởng

tượng… sẽ tác động kích thích não trái. Trong khi đó, bán cầu não trái thích hợp với các từ ngữ,

con số, tư duy, phân tích… cho ra sản phẩm.

Cách thức hoạt động của hai bán cầu não

Chúng ta có thói quen ghi chép thông tin bằng các ký tự, đường thẳng, con số. Với cách ghi

chép này, chúng ta mới chỉ sử dụng một nửa của bộ não – bán cầu não trái, mà chưa vận dụng hết

bán cầu não phải, nơi giúp chúng ta xử lý các thông tin về nhịp điệu, màu sắc, không gian và sự mơ

mộng. Hay nói cách khác, chúng ta mới chỉ đang sử dụng khoảng một nửa khả năng của bộ não khi

ghi nhận thông tin mà thôi. Và với cách thức đó chúng ta khó nhìn được tổng thể của cả vấn đề.

Sơ đồ tư duy là phương pháp kết nối mang tính đồ họa có tác dụng lưu giữ, sắp xếp và xác

lập ưu tiên đối với mỗi loại thông tin (thường là trên giấy) bằng cách sử dụng từ hay hình ảnh then

chốt (từ khóa) hoặc gợi nhớ nhằm ghi nhớ những ký ức cụ thể và phát sinh các ý tưởng mới. Mỗi

18

Kỹ năng Tư duy hiệu quả

chi tiết gợi nhớ trong sơ đồ tư duy là chìa khóa khai mở các sự kiện, ý tưởng và thông tin, đồng

thời khơi nguồn tiềm năng của bộ não kỳ diệu.

Bí quyết hiệu quả của sơ đồ tư duy nằm ở dạng linh hoạt của nó. Sơ đồ tư duy được vẽ dưới

dạng một tế bào não và có công dụng kích thích não làm việc nhanh chóng, hiệu quả một cách

tự nhiên.

Hình ảnh của một Nơron thần kinh giống như Mindmap

2.3. CÁCH VẼ SƠ DỒ TƯ DUY

Để vẽ một sơ đồ tư duy, bạn cần bắt đầu bằng một chủ đề ở trung tâm của một tờ giấy. Ở

đây, lý tưởng nhất là bạn sử dụng một hình ảnh sống động để thể hiện chủ đề của bạn. Tại sao lại

phải dùng hình ảnh. Vì một hình ảnh có thể diễn đạt được cả ngàn từ và giúp bạn sử dụng trí tưởng

tượng của mình. Một hình ảnh ở trung tâm sẽ giúp chúng ta tập trung được vào chủ đề. Ngoài hình

ảnh này ra, bạn cũng có thể bổ sung từ ngữ cho chủ đề ở trung tâm.

Sau đó, bạn có thể sử dụng những màu sắc mà mình thích để vẽ các nhánh thể hiện những ý

lớn kết nối với chủ đề ở trung tâm. Các nhánh phụ thể hiện các ý nhỏ hơn sẽ được kết nối với các ý

lớn ở các nhánh lớn. Các nhánh phụ phải thể hiện các mối liên hệ có thật với nhánh chính. Từ các

nhánh phụ này, bạn tiếp tục xác định những nhánh phụ khác ở cấp độ nhỏ hơn, và cứ như vậy cho

đến khi không tìm thấy mối liên hệ trực tiếp nào nữa. Điều này giống cây xanh trong thiên nhiên

với các nhánh tỏa ra từ thân của nó.

Trên mỗi nhánh của sơ đồ tư duy thường có từ khóa và hình ảnh đi kèm. Các từ khóa ngắn

gọn này được viết dọc theo các nhánh, vừa có tác dụng gợi nhớ nhanh chóng, vừa khơi dậy ở bạn

những ý tưởng mới, những suy nghĩ mới... Khi chúng ta nối các đường với nhau, bạn sẽ hiểu và

nhớ nhiều thứ hơn rất nhiều do bộ não của chúng ta làm việc bằng sự liên tưởng. Nên dùng các

đường cong thay vì các đường thẳng vì các đường cong được tổ chức rõ ràng sẽ thu hút được sự

chú ý của mắt hơn rất nhiều. Mỗi khi bạn xem lại sơ đồ tư duy mà mình đã vẽ, não bộ của bạn sẽ

được kích thích làm việc để nối kết những kiến thức, thông tin, nâng cao khả năng gợi nhớ và gia

tăng trí nhớ của bạn.

19

Bài giảng Kỹ năng tư duy hiệu quả - Trần Hữu Trần Huy