Tư duy học - Một giới thiệu dẫn nhập

T« Duy Hîp^(*)

Tãm t¾t: T− duy häc (Thinking Studies) lꢀ mét bé m«n häc thuËt (lý luËn vꢀ khoa

häc) rÊt míi mÎ ë tÇm quèc gia vꢀ c¶ quèc tÕ, dùa trªn 2 nÒn t¶ng lꢀ TriÕt häc T−

duy (Thinking Philosophy) vꢀ Khoa häc T− duy (Thinking Science), thùc hiÖn c¶ 3

chøc n¨ng: nghiªn cøu, ®ꢀo t¹o, vꢀ øng dông. T− duy häc cã thÓ ®−îc quan niÖm

bao gåm 3 bé phËn hîp thꢀnh sau: 1/ T− duy häc chuyªn biÖt (Specialized Thinking

Studies); 2/ T− duy häc ®¹i c−¬ng (General Thinking Studies); vꢀ 3/ C¬ së T− duy

häc ®−¬ng ®¹i (Foundation of Contemporary Thinking Studies).

Tõ khãa: T− duy häc, T− duy häc chuyªn biÖt, T− duy häc ®¹i c−¬ng, T− duy häc

®−¬ng ®¹i

I. T− duy häc chuyªn biÖt^(*)

ꢂ Jamshid Gharajdaghi (2005), T−

duy hÖ thèng. Qu¶n lý hçn ®én vꢀ phøc

hîp. Mét c¬ së cho thiÕt kÕ kiÕn tróc

T− duy häc chuyªn biÖt ®i s©u vꢀo

c¸c chñ ®Ò/vÊn ®Ò chuyªn biÖt vÒ T− duy

nh−: T− duy khoa häc, T− duy kü thuËt,

T− duy hÖ thèng, T− duy s¸ng t¹o, T−

duy kinh tÕ, T− duy chÝnh trÞ,v.v... Cho

®Õn nay, ®ꢁ cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn

cøu vÒ T− duy häc chuyªn biÖt, tiªu biÓu

lꢀ nh÷ng c«ng tr×nh sau ®©y:

kinh

Managing Chaos and Complexity. A

Platform for Designing Business

Architecture, Butterworth ꢂ Heinemann.

Boston Oxford Auckland,

doanh

(Systems

Thinking.

ꢂ

–

Johannesburg ꢂ Melbourne ꢂ New Delhi,

1999), Ng−êi dÞch: Chu TiÕn ¸nh, Nxb.

Khoa häc xꢁ héi, Hꢀ Néi.

ꢂ

Helga Nowotny, Peter Scott,

Michael Gibbons (2009), T− duy l¹i

Khoa häc. Tri thøc vꢀ C«ng chóng trong

Kû nguyªn bÊt ®Þnh (ReꢁThinking

Science. Knowledge and the Public in an

Age of Uncertainty, Polity Press Ltd.

Cambridge. UK. 2002), Ng−êi dÞch:

§Æng Xu©n L¹ng & Lª Quèc Quýnh,

Nxb. Tri Thøc, Hꢀ Néi.

ꢂ NhiÒu t¸c gi¶, Rowan Gibson (biªn

tËp) (2006), T− duy l¹i t−¬ng lai

(Rethinking the Future, Nicholas

Brealcy Publishing. London & Boston.

1998), Ng−êi dÞch: Vò TiÕn Phóc, D−¬ng

Thñy, Phi Hoꢀnh, Nxb. TrÎ & Thêi b¸o

kinh tÕ Sꢀi gßn.

ꢂ NguyÔn Träng Khanh (2011), Ph¸t

triÓn n¨ng lùc vꢀ T− duy kü thuËt, Nxb.

§¹i häc s− ph¹m, Hꢀ Néi.

(*)

GS.TS, Gi¸m ®èc Trung t©m Khoa häc T− duy

(CTS), Liªn hiÖp c¸c Héi Khoa häc vꢀ Kü thuËt

ViÖt Nam (VUSTA).

T− duy häc...

11

ꢂ NhiÒu t¸c gi¶ (2012), T− duy s¸ng hiÓu vꢀ hãa gi¶i t×nh tr¹ng nan ®Ò ®ã.

t¹o vꢀ Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa Tuy nhiªn theo quan ®iÓm cña John

häc, Nxb. Tri Thøc, Hꢀ Néi.

Dewey th× lý t−ëng cña sù lùa chän hîp

lý kh«ng ph¶i lꢀ th¸i ®é cùc ®oan, th¸i

qu¸ mꢀ lꢀ sù c©n b»ng hay hꢀi hßa gi÷a

c¸c vÕ ®èi lËp lꢀm nªn mèi quan hÖ m©u

thuÉn, thèng nhÊt biÖn chøng. Thùc ra,

lý t−ëng kh«ng ph¶i lꢀ sù lùa chän thùc

tÕ vꢀ còng kh«ng ph¶i lꢀ sù lùa chän

duy nhÊt! V× vËy, Quan ®iÓm cña J.

Dewey chØ lꢀ mét trong nh÷ng c¸ch lùa

chän hîp lý mꢀ th«i!

ꢂ

The 5 Elements of Effective

and Michael Starbird, B¶n dÞch sang

tiÕng ViÖt: 5 nh©n tè ph¸t triÓn T− duy

hiÖu qu¶^(*), 2014, Ng−êi dÞch: Minh

HiÒn, Nxb. Lao ®éng, Hꢀ Néi.

II. T− duy häc ®¹i c−¬ng

T− duy häc ®¹i c−¬ng tËp trung vꢀo

nh÷ng chñ ®Ò/vÊn ®Ò tæng qu¸t vÒ T−

duy nh−: c¸c ®Æc ®iÓm chung cña T−

duy, b¶n chÊt vꢀ nh÷ng tÝnh quy luËt

chung cña T− duy, dù b¸o xu h−íng tÊt

yÕu cña T− duy trong t−¬ng lai,v.v…

Trong triÕt häc vꢀ khoa häc hiÖn ®¹i ®ꢁ

cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu T− duy

häc ®¹i c−¬ng, víi c¸c chñ ®Ò sau:

2. Dù b¸o vÒ nh÷ng ®Æc ®iÓm

míi cña T− duy trong t−¬ng lai

Trong c¸c nghiªn cøu vÒ chñ ®Ò nꢀy,

tiªu biÓu lꢀ:

ꢂ Naisbitt (2009), Lèi T− duy cña

t−¬ng lai (Mind Sets! Reset your

Thinking and see the future, Published

by arrangement between John Naisbitt

c/o Levin Greenberg Literary Agency,

Inc, and Alphabooks, All Rights

Reserved, 2006), Hång Lª dÞch, Nxb.

Lao ®éng ꢂ Xꢁ héi, Hꢀ Néi. Theo t¸c gi¶,

cã 11 lèi t− duy míi: 1/ NhiÒu ®iÒu thay

®æi nh−ng ®a phÇn mäi thø vÉn gi÷

nguyªn; 2/ T−¬ng lai ®−îc gãi trong hiÖn

t¹i; 3/ TËp trung vꢀo kÕt qu¶; 4/ HiÓu

®−îc søc m¹nh cña viÖc t¹o ra lèi ®i

riªng; 5/ Nh×n t−¬ng lai nh− mét bøc

tranh xÕp h×nh; 6/ §õng ®i tr−íc ®¸m

®«ng qu¸ xa; 7/ Thay ®æi ph¶i g¾n liÒn

víi lîi Ých thùc tiÔn; 8/ Nh÷ng ®iÒu

chóng ta hy väng x¶y ra lu«n diÔn ra

chËm h¬n; 9/ C¸ch khai th¸c c¬ héi, chø

kh«ng ph¶i c¸ch gi¶i quyÕt khã kh¨n

quyÕt ®Þnh thꢀnh c«ng cña b¹n; 10/

§õng céng nÕu ch−a trõ; 11/ YÕu tè

kh«ng thÓ bá qua: TÝnh sinh th¸i cña

C«ng nghÖ. Theo t¸c gi¶, “ChÝ Ýt ng−êi

ta ph¶i ®èi mÆt víi m©u thuÉn gi÷a trÝ

tuÖ vꢀ t©m hån, b»ng chøng khoa häc vꢀ

1. LuËn bꢀn vÒ Ph−¬ng ph¸p t−

duy

Tiªu biÓu trong sè nꢀy lꢀ: John

Dewey (2013), C¸ch ta nghÜ (How We

Think, 1909), Vò §øc Anh dÞch, Nxb.

Tri Thøc, Hꢀ Néi. Khi T− duy ®èi diÖn

víi c¸c nan ®Ò (®−îc thÓ hiÖn d−íi d¹ng

®èi/hîp kh¸i niÖm hay song ®Ò lý

thuyÕt, nh− T©m lý hoÆc/vꢀ LuËn lý,

Quy n¹p hoÆc/vꢀ DiÔn dÞch, Ph©n tÝch

hoÆc/vꢀ Tæng hîp, Suy nghÜ cô thÓ

hoÆc/vꢀ Suy nghÜ trõu t−îng, Suy luËn

kinh nghiÖm hoÆc/vꢀ Suy luËn khoa

häc, C¸i v« thøc hoÆc/vꢀ C¸i h÷u thøc,

Qu¸ tr×nh hoÆc/vꢀ S¶n phÈm, C¸i ë xa

hoÆc/vꢀ C¸i gÇn kÒ,… th× sÏ cã nhiÒu

ph−¬ng thøc t−¬ng ®èi hîp lý ®Ó t×m

(*)

“Element” nªn dÞch lꢀ “YÕu tè” th× chÝnh x¸c vꢀ

chÆt chÏ h¬n. Ng−êi dÞch ®ꢁ thªm côm tõ “Ph¸t

triÓn” kh«ng cã trong nguyªn b¶n tiÕng Anh; nh−

thÕ ®ꢁ thu hÑp ph¹m vi vÊn ®Ò cña cuèn s¸ch,

bao gåm ®a chiÒu c¹nh vꢀ ®a cÊp ®é cña T− duy

hiÖu qu¶.

12

Th«ng tin Khoa häc xꢀ héi, sè 9.2015

tÝn ng−ìng t«n gi¸o s©u s¾c ®Õn vËy. h−ëng, t¸i diÔn gi¶i, nguån lùc vꢀ phÇn

Nh−ng tÊt c¶ chóng ta ®Òu bÞ th¸ch th−ëng, nh÷ng biÕn cè trªn thÕ giíi, vꢀ

thøc ph¶i t×m ra sù c©n b»ng gi÷a ph¸t sù ph¶n kh¸ng^(*))” (H. Gardner, 2014,

triÓn vꢀ æn ®Þnh, gi÷a tham väng vꢀ tr.125ꢂ126). “Víi quan ®iÓm tæng qu¸t

thiÒn ®Þnh, gi÷a ®a d¹ng c«ng nghÖ cao vÒ thay ®æi t− duy nꢀy lꢀm nÒn t¶ng, t«i

vꢀ khan hiÕm giao tiÕp kinh tÕ... nh÷ng xin ch¾t läc mét sè vÊn ®Ò then chèt.

g× chóng ta cÇn ®Ó t¹o nªn cuéc sèng. §©y cã thÓ lꢀ danh môc kiÓm tra khi

Chóng ta th−êng quan t©m tíi vËt chÊt chóng ta xem xÐt vÒ viÖc thay ®æi t−

vꢀ quªn ®i viÖc nu«i d−ìng t©m hån” (J. duy: 1/ Néi dung hiÖn t¹i vꢀ néi dung

Naisbitt, 2009, tr.307).

mong muèn; 2/ Sè l−îng ®èi t−îng; 3/

Lo¹i ®èi t−îng; 4/ Thay ®æi trùc tiÕp

hoÆc gi¸n tiÕp; 5/ C¸c ®ßn bÈy t¹o thay

®æi vꢀ ®iÓm quyÕt ®Þnh; 6/ KhÝa c¹nh

®¹o ®øc” (H. Gardner, 2014, tr.357ꢂ361).

ꢂ Howard Gardner (2014), Thay ®æi

T− duy: NghÖ thuËt vꢀ Khoa häc thay

®æi T− duy cña b¶n th©n vꢀ nh÷ng

ng−êi kh¸c (Changing Minds: the art

and science of changing our own and

ꢂ Howard Gardner (2012), N¨m T−

arrangement with Harvard Business Gardner, Published by arrangement

Review Press), Ng−êi dÞch: Vâ KiÒu

Linh, Nxb. Khoa häc xꢁ héi ꢂ DT

BOOKS, Hꢀ Néi. Howard Gardner quan

niÖm, “NÕu muèn lÊp ®Çy mäi chç ngåi

trong kh¸n phßng thay ®æi t− duy, th× sÏ

cã hꢀng tr¨m cöa vꢀo: cô thÓ lꢀ t«i ®ꢁ

x¸c ®Þnh 6 ph¹m trï, s¾p xÕp theo h×nh

kim tù th¸p^(*); 4 lo¹i néi dung ý t−ëng

(tõ kh¸i niÖm cho ®Õn lý thuyÕt)^(**); Ýt

nhÊt 8 h×nh thøc thÓ hiÖn (th«ng qua 8

d¹ng th«ng minh)^(***); vꢀ 7 ®ßn bÈy kh¸c

nhau dÉn d¾t hoÆc ng¨n c¶n sù thay ®æi

(lý luËn^(****), nghiªn cøu, søc céng

with Harvard Business Review Press),

Ng−êi dÞch: §Æng NguyÔn HiÕu Trung

& T« T−ëng Quúnh, Nxb. TrÎ ꢂ DT

BOOKS, Hꢀ Néi. T− duy nguyªn t¾c

(The disciplined mind)^(**)lꢀm chñ Ýt

nhÊt mét c¸ch suy nghÜ ꢂ ®ã lꢀ mét

ph−¬ng thøc nhËn thøc ®Æc biÖt tiªu

biÓu cho mét m«n nghiªn cøu, mét nghÒ

thñ c«ng hay mét c«ng viÖc chuyªn m«n.

NhiÒu nghiªn cøu kh¼ng ®Þnh r»ng ph¶i

mÊt ®Õn 10 n¨m ®Ó th«ng th¹o mét lÜnh

vùc... NÕu kh«ng th«ng th¹o ë Ýt nhÊt

mꢀ Theory vꢀ Reason lꢀ nh÷ng n¨ng lùc kh¸c

nhau: Reason chØ ®¬n gi¶n lꢀ LËp luËn (nh− lꢀ

luËn kÕt, bao gåm suy luËn, hay quy n¹p, hay

lo¹i suy hoÆc lꢀ luËn chøng, bao gåm chøng minh

hay b¸c bÎ), cßn Lý luËn (hay Lý thuyÕt) lꢀ hÖ

thèng kh¸i niÖm, ph¸n ®Þnh vꢀ hÖ thèng lËp luËn

nh»m lꢀm s¸ng tá b¶n chÊt, tÝnh quy luËt cña ®èi

t−îng nhÊt ®Þnh. Do ®ã, ë ®©y “Reason” nªn dÞch

lꢀ “LËp luËn” (“LuËn kÕt” hoÆc “LuËn chøng”) th×

s¸t nghÜa h¬n.

(*)

Néi dung 6 ph¹m trï nꢀy ®−îc thÓ hiÖn qua

c¸c ch−¬ng tõ 4 ®Õn 9.

(**)

Bèn lo¹i néi dung ý t−ëng lꢀ: Kh¸i niÖm; C©u

chuyÖn; Lý thuyÕt; Kü n¨ng.

(***)

8 d¹ng th«ng minh (Intelligence) lꢀ: D¹ng

th«ng minh vÒ ng«n ng÷; D¹ng th«ng minh vÒ

logic to¸n häc; D¹ng th«ng minh vÒ ©m nh¹c;

D¹ng th«ng minh vÒ kh«ng gian; D¹ng th«ng

minh vÒ vËn ®éng c¬ thÓ; D¹ng th«ng minh vÒ tù

nhiªn; D¹ng th«ng minh c¸ nh©n; D¹ng th«ng

minh hiÖn sinh.

^(*)C¸c thuËt ng÷ tiÕng Anh t−¬ng øng lꢀ: Reason,

Research,

Resonance,

Representational

(****)

ThuËt ng÷ “Lý luËn” ë ®©y ®−îc dÞch ra tõ

Redescriptions, Resources and Reward, Real

World Events, Resistances.

^(**)ThuËt ng÷ “The disciplined Mind” nªn dÞch lꢀ

“T− duy chuyªn m«n”.

thuËt ng÷ “Reason” sÏ cã thÓ g©y ra nhÇm lÉn

c¸c cÊp ®é t− duy; v× “Theory” th−êng còng ®−îc

dÞch lꢀ “Lý luËn” hay “Lý thuyÕt” (hay “ThuyÕt”),

T− duy häc...

13

mét lÜnh vùc th× c¸ nh©n ®ã ph¶i mang “Chóng ta ®ang chuyÓn tõ mét nÒn kinh

sè phËn lꢀ hꢀnh ®éng theo sù chØ ®¹o tÕ ꢂ xꢁ héi ®−îc x©y dùng dùa trªn kh¶

cña ng−êi kh¸c. T− duy tæng hîp (The n¨ng t− duy logic, tuyÕn tÝnh, m¸y mãc

synthesizing mind) lÊy th«ng tin tõ cña thêi ®¹i th«ng tin sang mét nÒn

nh÷ng nguån kh¸c biÖt, n¾m b¾t vꢀ kinh tÕ ꢂ xꢁ héi ®−îc x©y dùng dùa trªn

®¸nh gi¸ th«ng tin ®ã mét c¸ch kh¸ch kh¶ n¨ng s¸ng t¹o, ®ång c¶m vꢀ nh÷ng

quan, vꢀ tËp hîp chóng theo nh÷ng kh¶ n¨ng lín lao vÒ sù ph¸t triÓn néi

c¸ch cã ý nghÜa c¶ víi ng−êi tæng hîp vꢀ t¹i, chÝnh lꢀ thêi ®¹i NhËn thøc... ®ã lꢀ

nh÷ng ng−êi kh¸c... Dùa trªn nguyªn Thêi ®¹i trçi dËy cña mét lèi t− duy vꢀ

t¾c vꢀ tæng hîp, T− duy s¸ng t¹o (The c¸ch tiÕp cËn cuéc sèng kh¸c ꢂ lèi t− duy

creating mind) ®−a ra s¸ng kiÕn, ®Ò ra coi träng kh¶ n¨ng “nhËn thøc tèt” vꢀ

nh÷ng ý t−ëng míi, ®Æt ra nh÷ng c©u “c¶m thô cao”” (Daniel H. Pink, 2008,

hái kh¸c víi th«ng th−êng, kh¬i gîi lªn tr.11ꢂ13).

nh÷ng c¸ch suy nghÜ míi mÎ, dÉn ®Õn

“Nꢁo bé cña chóng ta ®−îc chia

nh÷ng c©u tr¶ lêi n»m ngoꢀi dù kiÕn...

thꢀnh 2 b¸n cÇu. B¸n cÇu nꢁo tr¸i ho¹t

NhËn thøc ®−îc r»ng ngꢀy nay ng−êi ta

®éng nghiªng vÒ suy luËn tuyÕn tÝnh,

kh«ng thÓ trèn mꢁi trong vá èc cña

ph©n tÝch vꢀ logic. Trong khi ®ã, tÝnh

m×nh hay chØ trªn lꢁnh thæ cña m×nh

chÊt cña b¸n cÇu nꢁo ph¶i lꢀ phi tuyÕn,

n÷a, T− duy t«n träng (The respectful

tæng quan vꢀ c¶m tÝnh. Nh÷ng sù kh¸c

mind) ghi nhËn vꢀ chꢀo ®ãn nh÷ng kh¸c

biÖt nꢀy th−êng khiÕn chóng ta ng¹c

biÖt gi÷a c¸c c¸ nh©n vꢀ c¸c nhãm

nhiªn. Vꢀ tÊt nhiªn, chóng ta ph¶i tËn

ng−êi, cè g¾ng ®Ó hiÓu “nh÷ng ng−êi

dông kh¶ n¨ng cña c¶ 2 b¸n cÇu ®Ó gi¶i

kh¸c” nh»m lꢀm viÖc víi hä mét c¸ch cã

quyÕt tõ nh÷ng viÖc ®¬n gi¶n nhÊt.

hiÖu qu¶... TiÕn tíi mét møc ®é trõu

Nh−ng chÝnh cÊu t¹o kh¸c biÖt cña 2

t−îng h¬n T− duy t«n träng, T− duy ®¹o

b¸n cÇu nꢁo ®ꢁ gîi lªn mét phÐp Èn dô

®øc (The ethical mind) t×m hiÓu b¶n

tuyÖt vêi, gióp chóng ta thÊu hiÓu hiÖn

chÊt c«ng viÖc cña mét ng−êi, c¸c nhu

t¹i vꢀ ®Þnh h−íng t−¬ng lai cña chÝnh

cÇu vꢀ kh¸t väng cña xꢁ héi mꢀ ng−êi

m×nh. Ngꢀy nay, nh÷ng kü n¨ng quan

®ã ®ang sèng. T− duy nꢀy gi¶i thÝch

träng cña Thêi ®¹i tr−íc ꢂ c¸c kh¶ n¨ng

ng−êi lao ®éng cã thÓ phôc vô cho

cña b¸n cÇu nꢁo tr¸i mang l¹i søc m¹nh

nh÷ng môc ®Ých ngoꢀi lîi Ých c¸ nh©n

cho Thêi ®¹i Th«ng tin ꢂ vÉn cÇn thiÕt

nh− thÕ nꢀo... (H. Gardner, 2014, tr.17ꢂ

nh−ng kh«ng ®ñ. Vꢀ c¸c kh¶ n¨ng cña

19). N¨m lo¹i t− duy cã thÓ vꢀ sÏ ®ång

mét thêi chóng ta kh«ng chó ý ®Õn hay

vËn víi nhau.

coi lꢀ phï phiÕm ꢂ kh¶ n¨ng ph¸t minh,

ꢂ Daniel H. Pink (2008), Mét T− duy ®ång c¶m, t¹o niÒm vui vꢀ ý nghÜa cuéc

hoꢀn toꢀn míi (A Whole new Mind. All sèng cña b¸n cÇu ph¶i ꢂ sÏ ngꢀy cꢀng

rights reserved including the right of ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh tíi thꢀnh c«ng.

reproduction in whole or in part in any Ngꢀy nay, víi mçi c¸ nh©n, gia ®×nh vꢀ

form, This edition published by tæ chøc, thꢀnh c«ng trong nghÒ nghiÖp

arrangement with Reverhead Books, a vꢀ viÖc ®¸p øng nhu cÇu c¸ nh©n cÇn

member of Penguin (USA), Inc. 2005, mét t− duy hoꢀn toꢀn míi” (Daniel H.

2006), Lotus dÞch, Nxb. Lao ®éng ꢂ Xꢁ Pink, 2008, tr.13ꢂ14). Theo Daniel H.

héi, Hꢀ Néi. Daniel H. Pink quan niÖm, Pink, “Nh− vËy, mäi thø cã vÎ ®ꢁ râ

14

Th«ng tin Khoa häc xꢀ héi, sè 9.2015

rꢀng. Thêi ®¹i NhËn thøc ®ang hÐ r¹ng

Quan ®iÓm cña Edgar Morin xuÊt

vꢀ nh÷ng ng−êi mong muèn tån t¹i ph¸t tõ c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n nh− “TÝnh

trong thêi kú ®ã ph¶i lꢀm chñ ®−îc phøc hîp” (ComplexitÐ) vꢀ “T− duy

nh÷ng kh¶ n¨ng nhËn thøc tèt, c¶m thô phøc hîp” (PensÐe Complexe)…, dùa

cao mꢀ t«i ®ꢁ ®Ò cËp. T×nh huèng ®ã trªn 3 nguyªn lý (hay 3 nguyªn t¾c)

mang ®Õn c¶ triÓn väng vꢀ nguy c¬. nÒn t¶ng sau:

TriÓn väng lꢀ nh÷ng c«ng viÖc trong

ꢂ Nguyªn t¾c ®èi/hîp logic (Principe

thêi ®¹i nhËn thøc sÏ cùc kú d©n chñ,

dialogique): Mäi ®èi t−îng trong tù

c«ng b»ng. B¹n kh«ng cÇn ph¶i thiÕt kÕ

nhiªn, xꢁ héi vꢀ t− duy ®Òu cã l−ìng

chiÕc ®iÖn tho¹i di ®éng ®êi tiÕp theo

tÝnh ®èi/hîp logic (dialogic), võa m©u

hay kh¸m ph¸ ra nguån n¨ng l−îng

thuÉn võa thèng nhÊt. “Nguyªn t¾c ®èi

thay thÕ míi. SÏ cã v« sè c«ng viÖc

hîp logic cho phÐp ta duy tr× tÝnh l−ìng

kh«ng chØ dꢀnh cho nh÷ng nhꢀ ph¸t

nguyªn ë gi÷a lßng khèi thèng nhÊt. Nã

minh, nghÖ sÜ vꢀ chñ doanh nghiÖp mꢀ

kÕt hîp hai vÕ võa bæ sung võa ®èi kh¸ng

cßn dꢀnh cho nh÷ng nghÒ nghiÖp cÇn trÝ

nhau” (Edgar Morin, 2009, tr.113).

t−ëng t−îng phong phó, trÝ tuÖ xóc c¶m

vꢀ kh¶ n¨ng t− duy b»ng nꢁo ph¶i, tõ

ꢂ

Nguyªn t¾c ®Ö quy (Principe

luËt s−, b¸c sÜ trÞ liÖu massage, gi¸o

viªn, nhꢀ t¹o mÉu tíi ng−êi b¸n hꢀng

tꢀi n¨ng. H¬n n÷a, nh− t«i ®ꢁ cè g¾ng

tr×nh bꢀy râ rꢀng, nh÷ng kh¶ n¨ng mꢀ

b¹n sÏ cÇn nh−: ThiÕt kÕ ꢂ KÓ chuyÖn ꢂ

Hßa hîp ꢂ §ång c¶m ꢂ Gi¶i trÝ ꢂ T×m

kiÕm ý nghÜa, ®Òu lꢀ nh÷ng thuéc tÝnh

c¬ b¶n cña con ng−êi. §ã lꢀ nh÷ng ®iÒu

chóng ta lꢀm mꢀ kh«ng hÒ ý thøc vÒ

®éng c¬ bªn trong cña nã. Nã tån t¹i

trong tÊt c¶ chóng ta vꢀ cÇn ®−îc nu«i

d−ìng ®Ó ph¸t triÓn” (Daniel H. Pink,

2008, tr.319).

rÐcursif) hay Nguyªn t¾c ®Ö quy tæ chøc

(Principe de rÐcursion organisation):

“Qu¸ tr×nh ®Ö quy lꢀ qu¸ tr×nh mꢀ c¸c

s¶n phÈm vꢀ hiÖu øng ®Òu ®ång thêi lꢀ

nguyªn nh©n vꢀ nh©n tè s¶n sinh

nh÷ng c¸i ®ꢁ t¹o nªn chóng... ý t−ëng

®Ö quy lꢀ ý t−ëng ®o¹n tuyÖt víi ý t−ëng

tuyÕn tÝnh mét chiÒu theo kiÓu

nh©n/qu¶, s¶n phÈm/nh©n tè s¶n sinh,

kÕt cÊu th−îng tÇng, bëi lÏ mäi c¸i ®−îc

sinh ra ®Òu quay trë l¹i c¸i ®ꢁ sinh ra

nã trong mét chu tr×nh ®Ých th©n lꢀ tù

cÊu thꢀnh, tù tæ chøc vꢀ tù s¶n sinh”

(Edgar Morin, 2009, tr.113ꢂ114).

III. C¬ së t− duy häc ®−¬ng ®¹i

ꢂ Nguyªn t¾c toꢀn h×nh hay toꢀn ®å

(Principe hologrammatique): “Kh«ng chØ

bé phËn ë trong toꢀn thÓ, mꢀ toꢀn thÓ

còng ë trong bé phËn... ý t−ëng toꢀn

h×nh v−ît lªn h¼n c¶ quy gi¶n luËn vèn

chØ nh×n nhËn c¸c bé phËn, còng nh−

chñ toꢀn luËn (holisme) chØ nh×n nhËn

c¸i toꢀn thÓ” (Edgar Morin, 2009,

tr.114ꢂ115).

C¬ së t− duy häc ®−¬ng ®¹i bao

gåm 2 khung lý thuyÕt: 1) HÖ quan

®iÓm T− duy phøc hîp; vꢀ 2) Lý thuyÕt

khinh ꢂ träng.

1. HÖ quan ®iÓm T− duy phøc hîp

Quan ®iÓm nꢀy do Edgar Morin

thiÕt kÕ vꢀ thi c«ng, tr×nh bꢀy trong:

Edgar Morin (2009), NhËp m«n t− duy

phøc hîp (Introduction ꢀ la pensÐe

complexe), Nxb. Tri thøc, Hꢀ Néi.

§èi víi Edgar Morin, 3 nguyªn lý

nꢀy t¹o thꢀnh mét cÊu tróc “Tam vÞ nhÊt

T− duy häc...

15

thÓ”^(*). ¤ng kh¼ng ®Þnh: “VËy ý t−ëng

TrÝ häc theo Edgar Morin, tËp trung

toꢀn h×nh tù b¶n th©n nã lꢀ mËt thiÕt víi vꢀo 3 Chñ ®Ò c¬ b¶n sau: Ng«n ng÷; Lý

ý t−ëng ®Ö quy, mꢀ b¶n th©n ®Ö quy tÝnh víi logic häc; T− duy hËu kú

còng mét phÇn g¾n víi ý t−ëng ®èi/hîp (ChuÈn thøc häc).

logic” (Edgar Morin, 2009, tr.115).

ꢁ Ng«n ng÷: “... ng«n ng÷ lꢀ “tÊm

T− duy häc phøc hîp cña Edgar

bꢀn quay” sinh häc ꢂ nh©n häc vꢀ “tÊm

Morin bao gåm 2 thꢀnh phÇn c¬ b¶n sau:

bꢀn quay” nh©n häc ꢂ xꢁ héi ꢂ trÝ häc...

1/ Tri thøc häc phøc hîp

Khoa häc vÒ ng«n ng÷ sÏ trë thꢀnh ph¸t

(Epistemologie Complexe), hoꢀn thiÖn

s¸ng trong mèi quan hÖ m¹ch vßng

Tri thøc häc cæ ®iÓn (Classic

nh©n häc ꢂ v¨n hãa ꢂ trÝ häc, b¶n th©n

Epistemology) b»ng c¸ch liªn kÕt c¸c bé

nã cꢀi vꢀo m¹ch vßng sinh häc, song víi

phËn quan träng nh−: VËt lý häc vÒ Tri

®iÒu kiÖn nã ®−îc soi s¸ng trë l¹i tõ

thøc; Sinh häc vÒ Tri thøc; Nh©n häc vÒ

nh÷ng m«n mꢀ nã ®ꢁ ph¸t s¸ng tíi...

Tri thøc; Xꢂ héi häc vÒ Tri thøc; Sinh

Nh− thÕ, toꢀn thÓ ®Òu chøa ®ùng trong

th¸i häc vÒ Tri thøc.

2/ TrÝ häc (Noologie – Noology)^(**)

ng«n ng÷, nh−ng b¶n th©n ng«n ng÷ l¹i

lꢀ mét bé phËn cña khèi toꢀn thÓ mꢀ nã

chøa ®ùng. Ng«n ng÷ t¹o nªn chóng ta

vꢀ chóng ta ë trong ng«n ng÷” (Edgar

víi t− c¸ch lꢀ Khoa häc vÒ t− t−ëng (La

Science des IdÐes) ®ꢁ ®−îc Edgar Morin

x©y dùng trªn c¬ së hÖ quan ®iÓm T− Morin, 2008, tr.349ꢂ350).

duy phøc hîp (PensÐe Complexe) do «ng

®Ò x−íng^(***). §ã lꢀ m«n häc míi vÒ tæ

chøc cña t− t−ëng trong TrÝ quyÓn

(NoosphÌre)^(****)víi t− c¸ch lꢀ mét

quyÓn tråi lªn trªn nÒn cña T©m lý

quyÓn (PsychosphÌre) vꢀ Xꢁ héi quyÓn

(SociosphÌre), mꢀ 2 quyÓn nꢀy (tøc lꢀ

T©m quyÓn vꢀ Xꢁ quyÓn) th× tråi lªn tõ

Nh©n quyÓn (AnthroposphÌre), cßn

Nh©n quyÓn th× tråi lªn tõ Sinh quyÓn

(BiosphÌre).

ꢁ Lý tÝnh víi logic häc: “... Logic

häc mang thùc chÊt trÝ häc l©u bÒn

trong nh÷ng nguyªn t¾c vꢀ quy t¾c cña

nã vÒ tÝnh to¸n... Logic häc kiÕn lËp

trËt tù vꢀ quy t¾c tÝnh to¸n cho mäi t−

duy vꢀ mäi hÖ thèng t− t−ëng...”

(Edgar Morin, 2008, tr.352ꢂ353). “Theo

quan ®iÓm trÝ häc, gi÷a logic cæ ®iÓn

víi khoa häc cæ ®iÓn cã sù t−¬ng øng

rÊt hoꢀn h¶o... RÊt hiÓn nhiªn lꢀ chñ

tr−¬ng tuyÖt ®èi ho¸ logic häc ꢂ b¶n

thÓ, nh− vËy kh«ng thÓ quan niÖm

®−îc r»ng c¸i logic häc cña nã chØ ph¶n

¸nh mÖnh lÖnh cña mét chuÈn thøc,

chø quyÕt kh«ng ph¶n ¸nh ®−îc trËt

tù cña thÕ giíi...” (Edgar Morin, 2008,

tr.359ꢂ362).

(*)

Xem, ch¼ng h¹n: Edgar Morin (2006), Ph−¬ng

ph¸p 3. Tri thøc vÒ Tri thøc. Nh©n häc vÒ Tri

thøc (La Mesthode 3. La Connaissance de la

la

Connaissance.

Anthropologie

de

connaissance), Lª Diªn dÞch, Nxb. §¹i häc Quèc

gia Hꢀ Néi, Hꢀ Néi, tr.196ꢂ210.

^(**)Noology cã thÓ dÞch sang tiÕng ViÖt lꢀ TrÝ häc,

hay TuÖ häc hay lꢀ TrÝ TuÖ häc.

ꢁ T− duy hËu kú (ChuÈn thøc häc ꢂ

Paradigmatologie) trong quan niÖm

cña Edgar Morin bao gåm 2 néi dung c¬

tr.436ꢂ499):

^(***)Xem: Edgar Morin (2008), Ph−¬ng ph¸p 4. T−

t−ëng, Chu TiÕn ¸nh dÞch, Nxb. §¹i häc Quèc gia

Hꢀ Néi, Hꢀ Néi.

(****)

Noosphere cã thÓ dÞch sang tiÕng ViÖt lꢀ TrÝ

quyÓn, hay TuÖ quyÓn, hay lꢀ TrÝ TuÖ quyÓn.

16

Th«ng tin Khoa häc xꢀ héi, sè 9.2015

+ ChuÈn thøc lꢀ vÞ chóa tÓ ë nÒn ®¼ng cÊp cao h¬n ®ꢁ ®−îc ®Ò xuÊt, sÏ

2. Lý thuyÕt khinh ꢁ träng

mäi lý thuyÕt, häc thuyÕt, ý thøc hÖ;

Lý thuyÕt nꢀy ®−îc T« Duy Hîp vꢀ

ngay c¶ logic häc còng ph¶i chÞu sù

kiÓm so¸t cña chuÈn thøc...;

chÝnh: 1/ LËp ThuyÕt khinh ꢂ träng (tøc

lꢀ C¬ së lý thuyÕt khinh ꢂ träng), 2/

+ C¸i nót Gorden (tøc lꢀ Mí bßng

LuËn ThuyÕt khinh ꢂ träng (tøc lꢀ TriÓn

bong), bao gåm c¸c néi dung cô thÓ nh−:

khai lý thuyÕt khinh ꢂ träng), vꢀ 3/

Nh÷ng chuÈn thøc “chñ”; ChuÈn thøc

Dông ThuyÕt khinh ꢂ träng (tøc lꢀ VËn

dông lý thuyÕt khinh ꢂ träng trong T−

ChuÈn thøc cña khoa häc cæ ®iÓn; Khoa

duy, NhËn thøc vꢀ Ho¹t ®éng thùc tiÔn).

häc ꢂ Kü thuËt ꢂ Xꢁ héi; TÊm bꢀn quay;

C¬ së lý thuyÕt khinh ꢀ träng^(*)

VÒ cuéc c¸ch m¹ng chuÈn thøc; Khñng

ho¶ng,...

bao gåm c¸c kh¸i niÖm vꢀ ®Þnh ®Ò c¬

b¶n, c¬ së logic khinh - träng (c¸c

nguyªn t¾c vꢀ l−îc ®å thao t¸c logic

Edgar Morin ®ꢁ ®−a ra nhËn ®Þnh

quan träng sau: “Chóng ta ®ang ph¸t

biÓu “bËp bÑ” vÒ mét ChuÈn thøc häc vꢀ

c¸i ChuÈn thøc häc nꢀy th× chØ soi s¸ng

®−îc cho trÝ häc, logic häc, ng«n ng÷ häc

v¨n nÕu c¸c m«n ®ã cã thÓ soi s¸ng trë

l¹i cho nã. Nh− vËy tøc lꢀ nãi r»ng

chóng ta cÇn thꢀnh lËp m«n trÝ häc vꢀ

phøc hîp hãa c¸c khoa häc kh¸c sao cho

chóng cã thÓ tiÕn b−íc b»ng c¸ch kÕt

hîp chÆt chÏ lÉn nhau vꢀ cho phÐp h×nh

dung râ c¸i mí bßng bong kiÓu “nót

Gorden” lꢀ ChuÈn thøc” (Edgar Morin,

2008, tr.498).

(1) C¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n, gåm: C¸c

kh¸i niÖm ®¬n (Träng, Khinh); C¸c kh¸i

niÖm kÐp (Khinh ꢂ Träng, Träng ꢂ

Khinh); vꢀ C¸c kh¸i niÖm ®èi/hîp

(Khinh hoÆc/vꢀ Träng, hoÆc Träng

hoÆc/vꢀ Khinh).

(2) C¸c ®Þnh ®Ò c¬ b¶n, gåm 4 ®Þnh

®Ò c¬ b¶n sau: 1/ Mäi ®èi t−îng ®Òu cã

b¶n tÝnh khinh ꢂ träng; 2/ Quan hÖ

khinh ꢂ träng lꢀ quan hÖ c¬ b¶n cña c¸c

®èi t−îng vꢀ gi÷a c¸c ®èi t−îng; 3/ Mäi

®èi t−îng ®Òu cã thÓ biÕn ®æi hoÆc/vꢀ

kh«ng biÕn ®æi khinh ꢂ träng; 4/ Kh¸ch

thÓ tù nã, Chñ thÓ tù chñ lùa chän

khinh ꢂ träng.

§ãng gãp cña c¸c c«ng tr×nh chuyªn

kh¶o vÒ T− duy, ®Æc biÖt lꢀ cña Edgar

Morin vÒ T− duy phøc hîp, cã ý nghÜa

rÊt quan träng, ®ã lꢀ sù khëi ®Çu cña

tiÕn tr×nh hîp nhÊt c¸c khoa häc vÒ T−

nhÊt vÒ T− duy. Tuy nhiªn, khoa häc T−

duy phøc hîp hay T− duy häc phøc hîp

do Edgar Morin ®Ò xuÊt kh«ng ph¶i lꢀ

chuÈn thøc (khung mÉu) duy nhÊt, còng

kh«ng ph¶i lꢀ chuÈn thøc ë ®¼ng cÊp

cao nhÊt. Mét chuÈn thøc kh¸c, cã thÓ ë

(3) C¬ së logic khinh ꢂ träng, bao

gåm: Nguyªn t¾c logic khinh ꢂ träng vꢀ

L−îc ®å thao t¸c logic khinh ꢂ träng.

* Nguyªn t¾c logic khinh - träng,

bao gåm:

(*)

Xem ch¼ng h¹n: T« Duy Hîp (2012), Khinh ꢂ

Träng: C¬ së lý thuyÕt, Nxb. ThÕ giíi, Hꢀ Néi.

T− duy häc...

17

ꢂ Nguyªn t¾c toꢀn ®å khinh ꢁ träng: träng; PT₃= T¸i cÊu tróc khung mÉu

§iÒu chØnh hoÆc/vꢀ Kh«ng §iÒu chØnh, khinh ꢂ träng gi÷a c¸c khung mÉu (KMi

Thay ®æi hoÆc/vꢀ Kh«ng Thay ®æi khinh

ꢂ träng ®èi víi ®èi t−îng “x” bÊt kú.

→ KMj) (PT₄= Thay ®æi khung mÉu

khinh ꢂ träng mét c¸ch liªn tôc hoÆc

gi¸n ®o¹n; PT₅= Thay ®æi khung mÉu

khinh ꢂ träng mét c¸ch tuyÕn tÝnh hoÆc

phi tuyÕn tÝnh; PT₆= Thay ®æi khung

mÉu khinh ꢂ träng mét c¸ch bÊt thuËn

nghÞch hoÆc thuËn nghÞch).

ꢂ Nguyªn t¾c träng ꢁ khinh gi¸ trÞ

trÞ vꢀ kh«ng nhÊt thꢀnh bÊt biÕn do

ng−êi ta cã thÓ tù do hoÆc/vꢀ bÞ b¾t buéc

ph¶i lùa chän khinh ꢂ träng gi÷a c¸c gi¸

trÞ ®ã.

VËn dông hÖ quan ®iÓm lý thuyÕt

khinh ꢂ träng nªu trªn vꢀo tr−êng hîp

khung thao t¸c T− duy häc. §èi

t−îng nghiªn cøu cña T− duy häc lꢀ T−

duy (T− duy häc lꢀ Häc T− duy nãi

chung, Khoa häc T− duy nãi riªng), khi

®ã kÕt cÊu cña T− duy häc theo h−íng

tiÕp cËn lý thuyÕt khinh ꢂ träng sÏ bao

gåm 3 bé phËn chÝnh lꢀ:

* L−îc ®å thao t¸c logic khinh ꢂ

träng, bao gåm:

träng th¸i qu¸ (KM₁: Träng x th¸i qu¸;

KM₂: Träng

ך

x^(*)th¸i qu¸). (ii) Khung

võa ph¶i (KM₃: Hçn hîp x vꢀ

ך

x, coi

träng x h¬n

ך

x; KM₄: Hçn hîp

ך

x vꢀ x,

coi träng

ך

x h¬n x).

(1) Kh¸i luËn vÒ T− duy: §Þnh nghÜa

kh¸i niÖm “T− duy”; T×nh tr¹ng nan ®Ò

T− duy hoÆc/vꢀ Phi T− duy.

khinh ꢂ träng gi÷a x vꢀ

ך

x. (ii) KM₆: NhÞ

träng gi÷a x vꢀ

ך

x. (iii) KM₇: Dung hßa,

ך

x. (iv)

gi÷a x vꢀ

ך

x.

(2) T− duy khinh ꢁ träng: ®èi/hîp

cÊu tróc cña T− duy (®èi/hîp thꢀnh tè

cña T− duy; ®èi/hîp lo¹i h×nh cña T−

duy); ®èi/hîp chøc n¨ng cña T− duy;

®èi/hîp qu¸ tr×nh cña T− duy; ®èi/hîp

b¶n chÊt cña T− duy; ®èi/hîp ph−¬ng

ph¸p T− duy.

ꢁ Ph−¬ng thøc (PT) ®iÒu chØnh hoÆc

thay ®æi khinh ꢂ träng: (i) Ph−¬ng thøc

®iÒu chØnh khinh ꢁ träng cña mét khung

(3) Lùa chän träng ꢁ khinh T− duy:

®èi/Hîp ®¸nh gi¸ T− duy; ®èi/hîp sö

dông T− duy; ®èi/hîp dù b¸o T− duy;

®èi/hîp kiÕn t¹o T− duy; ®èi/hîp thay

®æi T− duy.

mÉu (KMi → KMi’) (PT₁= T¨ng hoÆc

Gi¶m møc ®é khinh ꢂ träng; PT₂= Më

réng hoÆc Thu hÑp ph¹m vi khinh ꢂ

(*)

“

ך

x” lꢀ ký hiÖu t−îng tr−ng phÐp phñ ®Þnh x,

®äc lꢀ Phñ ®Þnh x (cã thÓ cã nhiÒu lo¹i h×nh vꢀ

møc ®é phñ ®Þnh kh¸c nhau, nh− Phi x, BÊt x,

Ph¶n x, V« x; trong tiÕng ViÖt tÊt c¶ nh÷ng d¹ng

phñ ®Þnh nªu trªn ®Òu ®−îc gäi chung lꢀ “Kh«ng

lꢀ x” hay “Kh«ng ph¶i lꢀ x”. ThÝ dô: NÕu “x” lꢀ

“T− duy” th× “

ך

x” lꢀ “Phi T− duy”, “Ph¶n T− duy”,

“Kh«ng lꢀ T− duy”, “Kh«ng ph¶i lꢀ T− duy”.

Hy väng r»ng Chñ thuyÕt khinh ꢂ

träng sÏ lꢀ nÒn t¶ng T− duy míi vꢀ lꢀ

kim chØ nam cho c«ng cuéc ®æi míi T−

ꢀ