Giáo trình Mỹ học
PHẦN I
MỘT SỐ TƯ TƯỞNG MỸ HỌC TRƯỚC MÁC
I. TƯ TƯỞNG MỸ HỌC THỜI KỲ HY LẠP – LA MÃ
CỔ ĐẠI
Tư tưởng mỹ học Cổ đại được hình thành vàp khoảng thế kỷ IX (TCN), phát triển rực
rỡ vào cuối thế kỷ VI (TCN), đạt đến độ cực thịnh vào thế kỷ IV trước công nguyên, sau đó
thoái trào và kết thúc vào đầu thế kỷ thứ VI sau công nguyên.
Các tư tưởng mỹ học Hy Lạp cổ đại thoạt đầu hình thành ở dải đất Iôni, phía đông Địa
Trung Hải, sau đó lan chuyển sang đảo Sisin và Nam bán đảo Italia, nhưng khi phát triển rực
rỡ nhất thì lại ở Aten. Người Hy Lạp đã lập nên hệ thống mỹ học của mình nhờ việc tiếp cận
các tri thức phương Đông (của người Ai Cập và của người vùng Lưỡng Hà) thông qua tộc
người Phênixi ở phía nam dải đất Iôni.
Đời sống văn hóa nghệ thuật Hy Lạp cổ đại cũng có sự phát triển rực rỡ, với các tác
phẩm bất hủ như Iliát và Ôđixê (Hôme), các vở kịch Ôrexti, Prômêtê bị xiềng (Étsin), Ơđíp
vua, Ăngtigôn (Xôphốc), Mêđê (Ơripít), các vở kịch hài của Arixtôphan; các công trình kiến
trúc nổi như đền thờ thần Áctemít (ở thành phố Êphez), đền Atena và quần thể kiến trúc
Aùcrôpôl, đền Páctenông (Phiđi và Ictinus); các tác phẩm điêu khắc mẫu mực như tượng
khổng lồ Atena cao 10 mét, tượng Đêtêmê, tượng thần Zớt (Phiđi) Hécmét, Vệ nữ Cnidơ, Vệ
nữ Ácli, các tượng Apôlông (Praxichen) … với những tác phẩm hoàn mỹ như vậy, nghệ thuật
của người Hy Lạp cổ đại đến ngày nay vẫn được giữ nguyên giá trị mẫu mực của nó. Vì vậy
nó buộc các nhà tư tưởng thời bấy giờ phải lưu tâm nghiên cứu, đánh giá, nhận xét về chúng,
tư tưởng mỹ học Hy Lạp cổ đại hình thành từ đó.
Theo Pitago (580 – 500 TCN) con số lập nên bản chất mọi sự vật, từ đó cho rằng cái
đẹp là do sự hài hòa giữa các con số hay nói cách khác “cái đẹp là sự hài hòa trong quan hệ số
lượng”. Ông chứng minh bằng hiện tượng chất lượng âm thanh phụ thuộc vào chiều dài dây
đàn và tìm ra quan hệ số lượng trong âm nhạc như quãng tám: 1:2 ; quãng năm: 2:3 ; quãng
bốn: 3:4. Ông đồng nhất hài hòa với hoàn thiện và vẻ đẹp bằng một hình thức chất phát, ông
phát hiện sức mạnh của nghệ thuật khi cho rằng, có thể dùng âm nhạc để chữa bệnh và giáo
dục đạo đức công dân.
Hêraclít (530 – 470 TCN) – nhà thơ và triết gia vĩ đại theo xu hướng duy vật, xem xét
sự vật theo quan điểm biện chứng sơ khai. Ông cho rằng, lửa là khởi nguyên của vũ trụ, thế
giới tồn tại là do ngọn lửa vận động vĩnh cửu. Hêraclít biện giải hài hòa là sự thống nhất giữa
những mâu thuẫn và nó đạt được thông qua con đường đấu tranh giữa chúng, như độ tương
phản giữa các màu sắc, các âm thanh cao thấp, dài ngắn …
Hêraclít phát hiện tính chất tương đối của vẻ đẹp khi ông nhận định con khỉ đẹp nhất
cũng xấu nếu đem so sánh với con người.
1
Như vậy, Hêraclít được coi là một trong những đại biểu sớm nhất giải thích các khái
niệm thẩm mỹ theo xu hướng duy vật và có tính chất biện chứng sơ khai.
Đêmôcrít (460 – 370 TCN) lý giải sự hình thành của nghệ thuật bằng các nguyên nhân
vật chất: đó là sự bắt chước tự nhiên và các loài vật. Thí dụ, kiến trúc là bắt chước sự làm tổ
của con nhện, con én; ca hát là bắt chước chim sơn ca, họa mi; múa là bắt chước thiên nga.
Đó là các nguyên nhân trực tiếp của nghệ thuật, còn nguyên nhân gián tiếp thì ông phát hiện
ra trong nhu cầu của xã hội.
Đêmôcrít nêu lên tính chất về mức độ của vẻ đẹp – là sự trung bình, vừa phải, không
thừa, không thiếu, “nếu vượt quá mức độ, cái dễ chịu nhất cũng trở thành cái khó chịu”.
Xôcrát (469 – 399 TCN) – một nhà hiền triết, xuất thân từ tầng lớp bình dân, triết học
của ông có tính mục đích luận, và trọng tâm sự chú ý của hệ thống triết học Xôcrát là con
người xem xét ở các góc độ hoạt động thực tiễn, hành vi, phẩm hạnh. Ông khẳng định sự vật
nào cũng có thể là đẹp và cũng có thể không đẹp trong những tình huống khác nhau.
Xôcrát không phân biệt nghệ thuật với thủ công, bởi vì nghệ thuật theo ông, chỉ là sự
tái hiện thực chất bằng bằng cách bắt chước, có điều nó không bắt chước, mô phỏng một cách
đơn giản các đồ vật và hiện tượng mà thường liên kết các nét đã được chọn lọc ở các sự vật
hiện tượng khác nhau vào một tác phẩm; sự vật được tái hiện như thế trong tác phẩm sẽ vươn
lên tầm lý tưởng về sự hoàn mỹ của nó.
Theo Xôcrát nghệ thuật không những tái hiện thiên nhiên ở cái có đường nét, màu sắc,
hình khối mà nó còn có khả năng diễn tả các trạng thái tinh thần con người.
Xôcrát còn đưa ra tiêu chí lựa chọn đối tượng để thể hiện trong tác phẩm nghệ thuật,
đó là những con người có tính cách đẹp, nhân hậu, có phẩm hạnh cao. Lý tưởng đạo đức cần
phải được kết tinh trong tác phẩm nghệ thuật. Vì thế, tiêu chí nghệ thuật là tính đúng đắn và
sinh động của việc tái hiện các nguyên mẫu trong hiện thực.
Xôcrát nhấn mạnh sự liên hệ hữu cơ giữa cái đạo đức và cái thẩm mỹ, cái thiện và cái
đẹp. Con người lý tưởng đối với Xôcrát là vẻ đẹp tinh thần lẫn thể chất, trong đó con người
tinh thần, theo cách hiểu của ông là con người đạo đức, con người trí tuệ.
Đóng góp lớn của Xôcrát là đưa con người vào đối tượng chủ yếu của nghệ thuật, chỉ
ra sự liên hệ vững bền giữa cái đẹp với cái có ích, cái có mục đích có thật với cái tốt. Ông coi
nghệ thuật như một phương diện quan trọng của đời sống xã hội.
Platôn (427 – 347 TCN) thuộc dòng dõi vương hầu, sống trong giai đoạn nặng nề của
lịch sử Hy Lạp, đó là giai đoạn sụp đổ của nền dân chủ Aten, giai đoạn hoành hành của 30
bạo chúa, khi ấy Platôn đứng về phía giới chủ nô quý tộc, chống lại chủ nô dân chủ.
Platôn cho rằng, các vật thụ cảm thay đổi, thoáng qua, nó xuất hiện rồi tiêu biến, vì thế
nó không phải là tồn tại đích thực. Tồn tại đích thực, chân chính chỉ lấy niệm, một lực lượng
tinh thần tồn tại bên ngoài con người, có trước con người.
Platôn không tìm cái đẹp trong các sự vật cảm thụ đơn nhất, trong quan hệ giữa chúng
đối với hoạt động của con người mà tìm cái gì là đẹp đối với tất cả, đẹp vĩnh hằng và ông cho
rằng chỉ có ý niệm, nguyên mẫu của các đồ vật, làm các đồ vật trở nên đẹp là tuyệt đối đẹp mà
thôi.
Platôn tiếp tục truyền thống của những nhà tư tưởng trước đó như Đêmôcrít, Xôcrát
coi nghệ thuật là sự mô phỏng, tái hiện hiện thực, vật thể, chỉ có điều trong hệ thống triết học
2
của ông các đồ vật chỉ là hình bóng của các ý niệm. Như vậy, khi tái hiện các vật thể, người
nghệ sĩ không tiếp cận tới cái hiện thực chân chính và cái đẹp, mà chỉ tái hiện lại cái bóng của
nó.
Platôn vạch ra những hạn chế và khiếm khuyết của nghệ thuật: thứ nhất, nó không có
giá trị nhận thức thế giới chân chính; thứ hai, nó không chỉ tái hiện những cái đẹp đơn lẻ mà
tái hiện cả cái không xứng đáng, cái xấu, cái tồi tệ, cái ngu xuẩn, hèn nhát, bi lụy … vì thế,
chừng nào nghệ thuật còn thuộc lĩnh vực họat động cảm tính, chừng đó nó không đáng hiện
diện trong Nhà nứơc lý tưởng.
Đại biểu lớn nhất trong số các nhà tư tưởng Hy Lạp cổ đại là Arixtốt (384 – 322
TCN), người phê phán kịch liệt Platôn. Ông giao động giữa 2 dòng duy tâm và duy vật, nhưng
do không nghi ngờ gì về tính hiện thực của thế giới xung quanh nên những tư tưởng mỹ học
của ông mang xu hướng duy vật.
Arixtốt thừa nhận các tiêu chí cơ bản của vẻ đẹp mà những người đi trước đã đưa ra
như tính quy mô có trật tự, hài hòa. Dấu hiệu tối quan trọng của cái đẹp mà Arixtốt nhấn
mạnh là sự chỉnh thể: phải có đầu, có giữa, có cuối, phải liên kết giữa các bộ phận trong chỉnh
thể một cách hưũ cơ.
Arixtốt không thừa nhận sự đồng nhất cái đẹp với cái có ích; cái có ích chỉ ở hành vi,
hành động, trong khi đó cái đẹp có cả trong sự tĩnh tại.
Arixtốt quan niệm nghệ thuật là sự tái tạo hiện thực, mô phỏng lại hiện thực. Sự mô
phỏng tiến hành thông qua nhịp điệu, ngôn từ, giai điệu – và nó có mặt trong tất cả các loại
nghệ thuật từ tạo hình đến ngôn từ, trong cả thi ca lẫn âm nhạc. Ông cho các loại hình nghệ
thuật được phân biệt bởi các phương thức mô phỏng: âm thanh cho ca hát, âm nhạc; màu sắc
và hình thức cho hội họa và điêu khắc; nhịp điệu chuyển động cho các nghệ thuật múa; ngôn
từ và âm lực thi ca; các loại hình còn được chia theo nghệ thuật vận động (thi ca, âm nhạc,
múa) và nghệ thuật tĩnh tại (hội họa, điêu khắc).
Nghệ thuật không có giá trị độc lập, nó gắn bó với đời sống đạo đức của con người, nó
gột rửa con người khỏi vẩn đục. Tác dụng gột rửa của nghệ thuật sẽ giúp con người vượt qua
cơn xúc động, nỗi sợ hãi và có khả năng chống đỡ lại hoàn cảnh bất hạnh.
II. TƯ TƯỞNG MỸ HỌC THỜI TRUNG CỔ
Mỹ học thời trung cổ bắt đầu vào thế kỷ III và kết thúc vào cuối thế kỷ XIII, nó hình
thành trong sự tan rã của chế độ chiếm hữu nô lệ ở Châu Âu, từ sự phản kháng có tổ chức của
tầng lớp nô lệ. Những cuộc nổi dậy liên tục xảy ra và lần lượt bị thất bại, do vậy niềm tin vào
bản thân con người bị mất dần và cùng với nó, niềm tin vào tôn giáo từng bước được củng cố.
Ở thời kỳ Trung cổ, chỉ những gì cần thiết đối với tôn giáo mới có điều kiện phát triển,
còn những gì không có lợi cho tôn giáo đều bị kiềm chế. Vì vậy, thành tựu văn hóa cao nhất
thời kỳ này có thể coi là sự hoàn chỉnh các bộ kinh Kitô giáo và các phong cách kiến trúc
chính: phong cách Bigiăngxtanh (pha trộn nhà thờ và lâu đài như nhà thờ Xan Sôphi, Xan
Vuzal), phong cách Rômanh (pha trộn nhà thờ và pháo đài như nhà thờ Voócmơ, thành phố
Cátxatson), phong cách gôtích (nhà thờ Rôma). Trong tình hình ấy, tư tưởng mỹ học chính
thống không thể là nô lệ cho tư tưởng tôn giáo.
3
Nhà tư tưởng điển hình có nhiều quan điểm mỹ học trong giai đoạn đầu của thời kỳ
Trung cổ là Ôguýtxtanh (354 – 430), vị giáo chủ, đồng thời là nhà văn, triết gia nổi tiếng này
là trụ cột của thần học Cơ đốc giáo. Ông cho rằng toàn bộ thế giới là do thượng đế sáng tạo ra
và được nhận thức cũng bởi thượng đế. Mặc dù vậy, Ôguýtxtanh vẫn thấy được các vẻ đẹp
đơn lẻ như thân thể con người, sự rực rỡ của ánh sáng, vẻ đẹp của âm điệu, mùi thơm của cỏ
cây hoa lá được thượng đế sáng tạo mà đáng tối cao lại không đánh giá đúng. Ông đi đến kết
luận rằng chỉ có thượng đế là vĩnh viễn, là vẻ đẹp tối cao, vẻ đẹp tuyệt đối mà thôi.
Ôguýtxtanh khẳng định nguồn gốc khoái cảm nghệ thuật không xuất phát từ bản thân
nghệ thuật, không phải do nghệ thuật mà trong ý niệm về thượng đế của con người.
Ôguýtxtanh cho rằng chức năng cơ bản của nghệ thuật phải là giáo dục lòng kính Chúa cho
các tín đồ.
Cuối thời kỳ Trung cổ, Tômát Đacanh (1225 – 1274) nổi lên như nhà thần học lớn
nhất. Học thuyết của Tômát Đacanh giữ vai trò trụ cột cho hệ tư tưởng chính thống thời Trung
cổ.
Tômát Đacanh thừa nhận đồ vật có thể trở thành khách thể thẩm mỹ trực tiếp của con
người; ông nói: “mọi sinh vật đều làm Chúa vui sướng, vì thứ đều tồn tại theo ý Chúa”. Ông
cho “cái đẹp đòi hỏi ba điều: thứ nhất – giá trị hay là sự hoàn thiện; thứ hai – một sự cân đối
cần thiết hay điều hòa; và cuối cùng – sự rõ ràng”.
Tômát Đacanh coi nghệ thuật là sự mô phỏng, sứ mệnh cơ bản của nghệ thuật là khả
năng giúp con người nhận thức được sự vật. Cái đẹp chính là hình tượng phản ánh một cách
đầy đủ, trọn vẹn nhất của một sự vật, thậm chí trong trường hợp chính bản thân sự vật ấy
không đẹp.
III. TƯ TƯỞNG MỸ HỌC THỜI KỲ PHỤC HƯNG
Thông thường người ta chia ra ba giai đoạn trong sự phát triển của văn hóa Phục
hưng: giai đoạn đầu gắn với tên tuổi của Anbécti, Đônatenlô, Mazatiô … giai đoạn giữa nổi
lên với các nghệ sĩ vĩ đại như Lêôna đơ Vanhxi, Raphaen … giai đoạn cuối bộc lộ sự khủng
hoảng của chủ nghĩa nhân đạo, tinh thần bi quan thể hiện qua sự nghiệp sáng tác của
Sếchxpia, Xécvantéc.
Đặc điểm quan trọng nhất của tư tưởng mỹ học Phục hưng là sự gắn bó chặt chẽ với
thực tiễn nghệ thuật. Nó không phải là thứ tư tưởng mỹ học trừu tượng mà là tư tưởng mỹ học
cảm tính, thực tiễn. Nó xuất phát từ đòi hỏi của thực tiễn và có sứ mệnh giải quyết những
nhiệm vụ thực tiễn.
Lêôn Battixta Anbécti (1404 – 1472) coi con người là phần tốt nhất của tự nhiên, có
“yếu tố tối thượng và thần thánh, đẹp hơn tất cả những gì vô sinh”. Ngoài khả năng học tập,
trí thông minh, tính thánh thiện, Chúa còn đặt vào con người “tâm hồn tính điềm đạm, lòng
dũng cảm, tính xấu hổ, khiêm tốn và những mong muốn vinh quang”. Anbécti cho rằng, hạnh
phúc không lệ thuộc vào số mệnh mà phụ thuộc vào bản thân con người, thói xấu của con
người là sự dốt nát. Ông khẳng định quan hệ chặt chẽ giữa lý luận và thực tiễn, đòi hỏi các
nghệ sĩ phải vững cả tay nghề lẫn lý luận. Về cái đẹp, ông cố gắng tìm ra cơ sở khách quan
của nó là sự thống nhất hài hòa giữa các bộ phận trong một chỉnh thể chung.
4
Lêôna đơ Vanhxi (1452 – 1529), tác giả của nhiều kiệt tác hội họa La Giôcông, Bữa
tiệc ly biệt, Đức mẹ cầm hoa … người thiết kế nhà thờ Saint Pierre. Lêôna đơ Vanhxi chủ yếu
bàn về hội họa, ông cho nó là loại hình nghệ thuật cao nhất, vì nó chứa đựng tất cả mọi hình
thức của cái đang tồn tại cũng như cái không tồn tại trong tự nhiên.
Trong nghệ thuật hội họa của Lêôna đơ Vanhxi, con người và tự nhiên được đặt vào vị
trí trung tâm. Lêôna đơ Vanhxi say sưa tìm kiếm những phương pháp, phương tiện thể hiện
mới để diễn tả sự phong phú, phức tạp của thế giới cảm tính. Các họa sĩ Phục hưng (trong đó
có Lêôna đơ Vanhxi) đã quan tâm nhiều đến các khoa học như quang học, toán học, giải phẫu
học. Các lý thuyết về sự đối xứng, cấu tạo giải phẫu của cơ thể sống được các họa sĩ Phục
hưng hết sức chú trọng. Sự quan tâm này không phải là ngẫu nhiên: chính nghệ thuật, trong
đó có hội họa đòi hỏi như vậy.
Lêôna đơ Vanhxi đặc biệt quan tâm đến quan hệ lý thuyết và thực tiễn, ông khẳng
định: “Người ham mê thực tiễn mà thiếu khoa học chẳng khác nào thuyền trưởng đi tàu mà
không có tay lái hoặc thiếu địa bàn”. Ông coi trọng vẻ đẹp tự nhiên và con người, khuyên các
họa sĩ “rình và chớp lấy nó trong những khoảnh khắc mà nó bộc lộ ra một cách trọn vẹn.
Nghệ thuật là sự diễn tả hiện thực, vẻ đẹp cuả thế giới hiện thực bộc lộ rõ nhất trong thiên
nhiên và vì vậy, con người cần phải học tập ở tự nhiên. Lêôna đơ Vanhxi thường xuyên ví sự
thông minh của hoạ sĩ là tấm gương phản chiếu tự nhiên.
Về bản chất, hội hoạ là nhà khoa học và là con đẻ của thiên nhiên, vì rằng nó được
sinh ra bởi thiên nhiên. Theo ông, hội hoạ chỉ khác khoa học ở chỗ nó tái hiện cái thế giới
nhìn thấy, ánh sáng và hình dáng của tất cả các sự vật, trong khi đó khoa học “lặn sâu vào
trong vật” mà không chú ý đến “các chất của hình thức”. Các nhà bác học lướt qua vẻ đẹp của
sự sáng tạo tự nhiên, còn nghệ thuật phải khắc phục điều đó.
Uyliam Sêchxpia (1564 – 1616) sinh ra trong một gia đình buôn len dạ tại thị trấn
Xtơrátpho on Eâvơn. Năm 23 tuổi ông đến Luân Đôn nhập vào ngành kịch. Thoạt đầu
Sêchxpia phụ việc ở nhà hát, sau dần trở thành diễn viên, đạo diễn, một kịch gia vĩ đại bậc
nhất của nghệ thuật sân khấu.
Sêchxpia để lại nhiều kiệt tác: Vênuýt và Anđônít, Vụ cưỡng hiếp nàng Luycrétxơ, và
các hài kịch: Hài kịch của những hiểu lầm, Giấc mộng đêm hè, Những bà vui nhộn ở Uynxo,
Có gì đâu mà rộn. Cuối giai đoạn thứ nhất này đã xuất hiện bi kịch Romeo và Juliet. Giai
đoạn thứ hai Sêchxpia để lại nhiều kiệt tác bi kịch: Hamlet, Otenlo, Mácbét, Vua Lia, Timông
ở Aten. Giai đoạn thứ ba: mơ màng thần thoại pha chút phê phán, nhẹ nhàng, Câu chuyện
mùa đông, Bão táp.
Những sáng tác ở giai đoạn thứ hai của ông phản ánh tinh thần thời đại không chỉ
riêng ở nước Anh mà cả Tây Âu. Mâu thuẫn giữa lý tưởng nhân văn tốt đẹp với tình trạng
cùng khổ của nhân dân, giữa khát vọng tự do với những xiềng xích đã được bộc lộ ra một
cách rõ rệt. Các vở bi kịch đều phản ánh cuộc đấu tranh quật cường mà đầy bi thảm của
những nhân vật lý tưởng nhằm khẳng định khát vọng nhân đạo chủ nghĩa lớn lao. Romeo và
juliet đi vào cõi vĩnh hằng đã xoá tan mối oán thù của hai dòng họ, mối oán thù ấy chính là
sản phẩm tai ương của chế độ quý tộc phong kiến. Hamlet suy nghĩ và triết lý, nhìn thấy xã
hội đầy những tội phạm, những kẻ đớn hèn, những kẻ cầm quyền hống hách, chàng quyết
định sống và đấu tranh, lập lại công bằng và lẽ phải. Ôtenlô cùng với Đétxđêmôna vượt qua
trở ngại của chế độ phụ quyền, những định kiến hẹp hòi về chủng tộc và đẳng cấp nhưng lại bị
5
mưu mô của kẻ nô lệ bạc tiền và danh vọng hãm hại. Dường như một thời đại mới bắt đầu,
nhưng những điều đen tối còn lâu mới chấm dứt.
Xécvantéc (1547 – 1616) sinh ra trong một gia đình tiểu quý tộc bố là thầy lang
nghèo, bản thân phải kiếm sống chật vật. Do vậy, ông có sự đồng cảm sâu sắc với các tầng
lớp nhân dân.
Xécvantéc từng viết thuê kịch cho các rạp hát và sáng tác thơ để sinh sống. Nhưng tác
phẩm gây chấn động dư luận, đóng góp vào di sản nghệ thuật thế giới và mang lại vinh quang
cho nhà văn chỉ đến cuối đời ông mới hoàn thành, đó là Đông Kisốt. Tác phẩm Đông Kisốt
lên án hiện thực xã hội Tây Ban Nha đương thời đầy những bất công, áp lực. Ở tác phẩm
Đông Kisốt có thể thấy chủ nghĩa tư bản mới ra đời vừa nêu khát vọng giải phóng cá nhân,
vừa vì đồng tiền mà chà đạp lên nhân phẩm con người, vùi dập ảo tưởng hiệp sĩ cao thượng
của Đông Kisốt cũng như của khát vọng Phục hưng về tự do, công bằng và nhân đạo.
IV. TƯ TƯỞNG MỸ HỌC THỜI KỲ KHAI SÁNG
Thế kỷ XVIII là thời kỳ giai cấp phong kiến bộc lộ rõ mặt lạc hậu và báo thù của nó:
kìm hãm sự phát triển của xã hội trên mọi lĩnh vực. Tăng lữ và quý tộc chiếm giữ quá nửa số
đất đai toàn quốc (ở Pháp) và từ đó ăn chơi xa hoa dựa vào thuế má và bổng lộc của triều
đình. Đẳng cấp thứ ba gồm có tầng lớp tư sản và các tầng lớp nông dân, công nhân, dân nghèo
thành thị, trí thức tiểu tư sản chịu sự bóc lột về kinh tế và áp bức về chính trị. Tầng lớp tư sản
đã lớn mạnh, tự khẳng định như một giai cấp tiên phong của thời đại, dẫn đầu cuộc đấu tranh
lật đổ giai cấp phong kiến.
Nghệ thuật trong thời kỳ này được coi như vũ khí đấu tranh để khẳng định vai trò của
giai cấp tư sản, tuyên truyền cho những tư tưởng mới, chống lại chế độ phong kiến, chống lại
sự cuồng tín, kinh viện và những lý tưởng khổ hạnh thời Trung cổ. Triết học khai sáng là cơ
sở lý luận cho xu hướng nghệ thuật đấu tranh vì tiến bộ xã hội, vì tự do của con người.
Đêni Điđrô (1713 – 1784) là nhà duy vật điển hình của Triết học Khai sáng Pháp, nhà
văn, nhà phê bình nghệ thuật. Ông khẳng định mục đích chính của nghệ thuật là phục vụ nhân
dân, giáo dục đạo đức cho quần chúng nhân dân, tố cáo cái xấu, cái ác, tố cáo sự suy đồi.
Muốn vậy, nghệ sĩ phải là người thầy trong xã hội, phải tham gia cuộc đấu tranh xã hội, phải
tự rèn luyện đạo đức cho mình, vì theo ông “nhạc cụ không thể phát ra những âm thanh du
dương nếu bản thân nó bị hỏng”. Để hoàn thành sứ mạng cao cả của mình nghệ thuật phải có
tính tư tưởng cao, phải thể hiện một nguyên tắc quan trọng nào đó của cuộc sống. Điđrô cho
rằng, tính tư tưởng cao gắn liền với nhiệm vụ dân chủ hoá nghệ thuật, vì ông quan niệm
nguồn gốc của đạo đức lành mạnh chính là ở đẳng cấp thứ ba: nghệ thuật chỉ mang nội dung
đạo đức khi nó hướng các chủ đề vào cốt truyện vào đời sống nhân dân và chỉ khi ấy mới có
khả năng dẫn đường cho cuộc sống, mới là công cụ và phương tiện giáo dục đạo đức và chính
trị cho xã hội.
Đứng trên lập trường duy vật, ông đưa ra luận điểm xuất phát “những gì gặp thường
xuyên trong tự nhiên là hình mẫu đầu tiên cho nghệ thuật”, từ đó cho rằng sự hài hoà của bức
tranh đẹp nhất chẳng qua chỉ là sự bắt chước vụng về tính hài hoà của tự nhiên, tài năng của
hoạ sĩ phụ thuộc vào mức độ khắc phục sự khác biệt ấy vì thiên nhiên đẹp hơn nghệ thuật, ông
6
cũng nhận ra rằng không được bắt chước thiên nhiên thái quá kể cả sự tự nhiên đẹp, mà cần
có những giới hạn nhất định.
Mặc dù, có nhiều mâu thuẫn trong học tập lập luận nhưng Điđrô đã xây dựng được lý
thuyết nghệ thuật tình huống xã hội, đặt nền móng cho nghệ thuật hiện thực chủ nghĩa.
Létxing (1729 – 1781) nhà thơ, nhà viết kịch, nhà phê bình và lý luận văn học. Về tư
tưởng chính trị, ông thể hiện ý chí và nguyện vọng của dân tộc Đức muốn phá bỏ quan hệ
phong kiến. Về lý luận nghệ thuật, ông là người đầu tiên bàn về tính nhân dân của nghệ thuật.
Létxing phản đối cách thể hiện nhân dân như là một đám thô lỗ tầm thường, mà thấy đấy là
những người nhân hậu, mong muốn làm nhẹ đi sự vất vả trong lao động của họ.
Létxing đấu tranh vì chủ nghĩa hiện thực và dành nhiều công sức nghiên cứu các
nguyên tắc của nó. Létxing kịch liệt chống lại quan niệm đạo đức khắc kỷ, coi chủ nghĩa khắc
kỷ là sự nhẫn nhục nô lệ, chủ nghĩa khắc kỷ trên sân khấu sẽ mang lại cảm giác lạnh lùng cho
công chúng.
Cái đẹp được Létxing quan niệm bộc lộ trong cuộc đấu tranh, trong hoạt động, trong
khát vọng chống lại bất công và tội ác. Con người đẹp không phải là kẻ nhẫn nhục chịu đựng
đày ải mà phải làm người phản kháng, chiến đấu và chiến thắng.
V. MỸ HỌC CỔ ĐIỂN ĐỨC
Cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX ở Tây Âu, đặc biệt là ở nước Anh, nền kinh tế tư
bản chủ nghĩa đã phát triển mạnh với ngành công nghiệp dệt và kỹ nghệ cơ khí phục vụ ngành
dệt, làm ảnh hưởng không tốt đến các khu vực còn áp dụng lao động thủ công cổ lỗ như nước
Đức thời đó. Vào khoảng thời gian này, nước Đức vẫn là một quốc gia phong kiến lạc hậu. Sự
phát triển mạnh mẽ của chủ nghĩa tư bản ở các nước khác chèn ép sản xuất thủ ở Đức. Tình
hình đó làm cho những người Đức tiên tiến nồng nhiệt chào đón cách mạng Pháp, nhưng
những cuộc xâm lăng của người Pháp và tình trạng chuyên chế của phái Giacôbanh đã làm
cho các nhà tư tưởng Đức thoả hiệp với phong kiến, bảo vệ chế độ quân chủ Phổ. Từ đó, một
số nhà tư tưởng đã không đi vào lĩnh vực chính trị trực tiếp, mà đi vào lĩnh vực triết học,
không tiến hành cách mạng mà chỉ tư duy về cách mạng, không công khai đấu tranh mà chỉ tư
biện thần bí duy tâm.
Kant (1724 – 1804) là một trong những nhà triết học vĩ đại nhất của lịch sử triết học
trước Mác. Ông là một trong những người sáng lập ra triết học cổ điển Đức.
Thế giới quan của Kant có thể chia ra hai thời kỳ: thời kỳ tiền phê phán và thời kỳ phê
phán (lấy năm 1770 làm mốc phân định). Thời kỳ tiền phê phán ông nghiên cứu chủ yếu về tự
nhiên, còn thời kỳ phê phán ông tập trung xây dựng một hệ thống triết học có tính chỉnh thể.
Đó là khoa học có mục đích tối cao: xác định bản chất con người qua việc trả lời ba vấn đề
lớn: tôi có thể tri thức được gì? Tôi cần phải làm gì? Và tôi có thể hy vọng gì?
Vấn đề thứ nhất, được ông giải đáp trong Phê phán lý tính thuần tuý (1781). Vấn đề
thứ hai, Kant giải quyết trong Phê phán lý tính thực tiễn (1788). Vấn đề thứ ba, Kant giải
quyết trong Phê phán năng lực phán đoán (1790) và nó thể hiện quan điểm mỹ học của ông.
Vấn đề trung tâm của mỹ học của Kant là vấn đề cái đẹp, song ông không xác định cơ
sở khách quan của cái đẹp mà chú trọng phân tích các điều kiện chủ quan để cảm nhận cái
7
đẹp. Ông tuyên bố: Không có khoa học về cái đẹp mà chỉ có phán đoán về cái đẹp. Với ông
cái đẹp không có khái niệm, nó gắn với cảm xúc của từng người về đối tượng và như vậy nó
không xác định. Cái đẹp theo Kant có ý nghĩa phổ biến, gây hứng thú cho tất cả mọi người.
Tóm lại, theo Kant, cái đẹp gây thích thú một cách tất yếu cho tất cả mọi người, một cách vô
tư , bằng hình thức thuần tuý của nó, còn tâm hồn thì được nâng lên.
Kant luận giải khá sâu về thiên tài, ông phân định: cái đẹp trong tự nhiên là vật đẹp,
trong nghệ thuật là cảm giác đẹp về vật. Để cảm nhận vẻ đẹp phải có thị hiếu cần thiết, tức là
đưa đối tượng tới sự thoả mãn hay không thoả mãn. Để tái tạo vật đẹp đòi hỏi phải có khả
năng nữa: đó chính là thiên tài.
Kant phân biệt nghệ thuật với thủ công: nghệ thuật là hoạt động tự do, thủ công là hoạt
động để kiếm sống, nghệ thuật đương nhiên là trò chơi, nghĩa là công việc hứng thú tự nó, còn
thủ công: đó là công việc, ít nhiều có tính cưỡng bức.
Hệ thống triết học – mỹ học của Kant mang tính nhân văn sâu sắc, nó hướng tới việc
giải phóng cá nhân con người và tự do lý trí, mặc dù cách giải quyết của ông còn mâu thuẫn
và mờ nhạt, nặng nề về tự biện.
Hêghen (1770 – 1831) là một trong những triết gia vĩ đại thời kỳ cổ điển Đức và của
nhân loại.
Theo Hêghen thì nghệ thuật, tôn giáo, triết học suy đến cùng đều có một nội dung, sự
khác nhau chỉ ở trong hình thức phân giải và cảm nhận nội dung ấy. Hình thức đầu tiên và
kém hoàn thiện nhất của sự tự phân giải ý niệm là hình thức nhận thức thẩm mỹ hay là nghệ
thuật. Đây là xuất phát điểm của mỹ học Hêghen.
Toàn bộ hệ thống mỹ học của Hêghen có ba phần: 1. Học thuyết về cái đẹp nói chung;
2. Học thuyết về những hình thái đặc biệt của nghệ thuật; 3. Học thuyết về những ngành nghệ
thuật riêng biệt.
Hêghen quan niệm cái đẹp là một sự thể hiện đặc biệt của ý niệm tuyệt đối dưới hình
thức cụ thể, cảm tính. Vì cái đẹp là ý niệm đẹp cho nên nó có trước tự nhiên, tự nhiên là ý
niệm tha hoá mà thành. Những dấu hiệu của vẻ đẹp trong tự nhiên là tính cân xứng, tính quy
luật, sự hoà hợp. Tuy nhiên, vẻ đẹp được biểu hiện ra trong tự nhiên chỉ là vẻ đẹp mờ nhạt,
không bản chất, vẻ đẹp đầy đủ, ở mức độ cao nhất phải ở trong nghệ thuật. Cái đẹp trong nghệ
thuật được Hêghen đồng nhất với lý tưởng, đó là sự kết hợp cân đối giữa nội dung và hình
thức là yếu tố căn bản để tạo ra cái đẹp. Chính vì những quan niệm như thế nên Hêghen xác
định rằng: “đối tượng của mỹ học là vương quốc rộng lớn của cái đẹp và dùng một thuật ngữ
thích hợp hơn cả đối với khoa học nàylà triết học về nghệ thuật hay nói một cách chính xác
hơn là triết học về mỹ thuật.
Mỹ học cổ điển Đức mà đỉnh cao của nó là mỹ học, Hêghen là một trong những nguồn
gốc lý luận trực tiếp quan trọng nhất của mỹ học Mác – Lênin sau này.
8
PHẦN II
MỸ HỌC MÁC - LÊNIN
I. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU CỦA MỸ HỌC MÁC -
LÊNIN
Từ khi hình thành khoa học triết học cho đến thế kỷ thứ XVIII, tư tưởng mỹ học vẫn
chưa có một đối tượng riêngmà chỉ như phần của triết học. Cùng với sự phát triển của xã hội
loài người nói chung, đời sống thẩm mỹ, đời sống nghệ thuật của – cũng phát triển và đạt đến
độ nở rộ ở thời Phục hưng và khai sáng. Lúc đó, những nguyên lý chung của triết học đã
không thể giải quyết hết những vấn đề riêng của đời sống thẩm mỹ, đặc biệt là các hoạt động
thuộc lĩnh vực nghệ thuật. Từ đó, nảy sinh nhu cầu phải có một môn khoa học mới – mỹ học.
Năm 1750, Baumgácten đã cho xuất bản cuốn mỹ học đầu tiên, ở đó ông xác định môn học
này là nghiên cứu việc nhận thức thế giới bằng cảm xúc.
Thời kỳ cổ điển Đức, Kant cho đối tượng của mỹ học là lĩnh vực sự phán đoán về thị
hiếu thẩm mỹ, như vậy chỉ nhấn mạnh yếu tố chủ quan mà giản lược đi yếu tố khách quan,
đây là yếu tố không kém phần quan trọng của chủ thể thẩm mỹ.
Giữa thế kỷ XIX, Trécnexépxki coi đối tượng của mỹ học là quan hệ thẩm mỹ của con
người với hiện thực và xác nhận “cái đẹp là cuộc sống” mà không xem xét nghệ thuật một
cách thoả đáng trong hệ thống mỹ học của mình.
Trên cơ sở phương pháp luận của phép biện chứng duy vật và tiền đề sự phát triển
phong phú, đa dạng của đời sống văn hoá thẩm mỹ của thế giới mà phần tập trung cao nhất
của nó là tình hình hoạt động văn hoá nghệ thuật được phản ánh một cách sâu rộng, nhanh
nhạy kịp thời, sinh động qua các phương tiện thông tin đại chúng cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ
XXI, có thể thấy mỹ học phải nghiên cứu mặt thẩm mỹ của đời sống xã hội.
Mặt thẩm mỹ của đời sống xã hội là biểu hiện quan hệ thẩm mỹ của con người với
hiện thực. Hai phương diện đối lập nhau trong quan hệ thẩm mỹ nay là khách thể thẩm mỹ và
chủ thể thẩm mỹ. Chúng tác động qua lại lẫn nhau ở trình độ cao nhất, tập trung nhất trong
nghệ thuật. Do đó, nghệ thuật như phương thức và kết quả cao nhất của sự tác động qua lại
lẫn nhau giữa khách thể thẩm mỹ và chủ thể thẩm mỹ.
Khách thể thẩm mỹ mà mỹ học quan tâm nghiên cứu bao gồm các hiện tượng thẩm
mỹ và các phạm trù mỹ học như kết quả nhận thức các hiện tượng thẩm mỹ ở trình độ cao
nhất, những mối liên hệ chung nhất, bản chất nhất của các hiện tượng thẩm mỹ như các phạm
trù cái đẹp, cái bi, cái hài, cái cao cả.
Chủ thể thẩm mỹ mà mỹ học khảo sát là con người vào thời khắc mà con người dường
như bước ra khỏi các quan hệ thực tế – thực dụng và đắm mình vào các hoạt động thưởng
ngoạn, đánh giá và sáng tạo các giá trị thẩm mỹ. Những khách thể mà chủ thể nhằm tới mang
tính tự do, không lệ thuộc bởi các ràng buộc thực dụng, vụ lợi bên ngoài mà chủ yếu trên cơ
sở của tình cảm thoả mãn, những khoái cảm tinh thần. Vì thế, mỹ học khái quát những nét căn
bản về bản chất chủ thể thẩm mỹ, tức là ý thức thẩm mỹ cùng với các yếu tố cơ bản của nó
như tình cảm thẩm mỹ, thị hiếu thẩm mỹ, lý tưởng thẩm mỹ …
9
Nghệ thuật là một lĩnh vực tinh thần của đời sống xã hội được nhiều kiểu dạng hoạt
động lý luận quan tâm đến như: sử học, xã hội học. Mỗi kiểu dạng lý luận nói trên do mục
đích nghiên cứu khác nhau, những vấn đề của nghệ thuật và đánh giá chúng cũng theo các
cách không hoàn toàn giống nhau. Nghệ thuật chiếm một phần quan trọng nhất trong đối
tượng nghiên cứu của mỹ học, nó được xem xét ở hai phương diện căn bản: bản chất xã hội
của nghệ thuật như là biểu hiện các khía cạnh chung nhất của hoạt động thẩm mỹ và đặc trưng
thẩm mỹ của nghệ thuật là phương thức, phương tiện phản ánh.
Như vậy, mặc dù có thể có những phương diễn đạt khác nhau về mỹ học, nhưng vẫn
có nét cơ bản giống nhau đó là quan niệm mỹ học như một khoa học triết học, nghiên cứu
quan hệ thẩm mỹ của con người với hiện thực, trong đó có cái đẹp là trung tâm, nghệ thuật là
đỉnh cao của quan hệ ấy.
Là một khoa học triết học, mỹ học có quan hệ trước nhất với triết học, nó nhận thế
giới quan, phương pháp luận từ triết học. Đối với các nghệ thuật học, tức là các khoa học
nghiên cứu loại hình nghệ thuật cụ thể tương ứng, mỹ học lại cung cấp những nguyên lý phổ
biến cho chúng. Ngược lại, các nghệ thuật học do bám sát thực tiễn sinh động, cung cấp cho
mỹ học những tài liệu, dữ kiện trong loại hình nghệ thuật của mình cho mỹ học, từ đó mỹ học
có thể khái quát được những xu hướng vận động và phát triển của đời sống văn hoá nghệ
thuật xã hội. Những nhận định của mỹ học giúp cho triết học xây dựng bức tranh tổng thể
bằng các quy luật về cả tự nhiên, xã hội và tư duy.
Mỹ học còn có quan hệ khá mật thiết với các khoa học khác như văn hoá học, tâm lý
học, chính trị học, xã hội học, giáo dục học, tôn giáo học … các quan hệ này dựa trên cơ sở
chung là cùng nghiên cứu một đối tượng căn bản: đó chính là con người với các khía cạnh
tinh tế và phức tạp của nó. Vì thế khi xem xét về bất cứ vấn đề gì, mỹ học không thể không
quan tâm đến những nhận định của các khoa học xã hội và nhân văn khác về nó.
Mỹ học Mác – Lênin là một hệ thống tri thức hoàn chỉnh với ba mảng chính: lịch sử
sự phát triển tư tưởng mỹ học, lý luận cơ bản và nghiên cứu mỹ học – triết học ngoài mácxít.
Lịch sử tư tưởng mỹ học từ chỗ tìm “mối liên hệ giữa các thời đại” lý giải sự nảy sinh, phát
triển và suy vong của các tư tưởng mỹ học cùng với việc dựng lại một cách căn bản các hệ
thống lý luận cơ bản mới với đối tượng, các phạm trù, các nguyên lý mới. Trên cơ sở của các
nguyên tắc đó mà đánh giá lại những mặt tích, những khía cạnh còn hạn chế của trường phái
mỹ học trong lịch sử.
II. QUAN HỆ THẨM MỸ
1. Khái niệm quan hệ thẩm mỹ
a. Quan hệ thẩm mỹ là gì?
- Thẩm mỹ trong tiếng Việt, có nghĩa là sự đánh giá về phương diện hẹp (thẩm là đánh
giá, thẩm định; mỹ là đẹp), song thường được hiểu một cách nôm na là “thuận mắt”, “thuận
tai” … còn trong mỹ học Mác – Lênin, cái thẩm mỹ được coi là một “siêu” phạm trù vì chính
nó đã mang lại tên gọi cho khoa học mỹ học và quy định đối tượng nghiên cứu của mỹ học.
Đối tượng ấy được thể hiện ra ở các phương diện: cái thẩm mỹ khách quan trong tự nhiên,
trong đời sống xã hội, trong sáng tạo nghệ thuật: cái thẩm mỹ chủ quan hay ý thức thẩm mỹ
gắn liền với chủ thể thưởng thức, đánh giá, sáng tạo thẩm mỹ.
- Trong xã hội tồn tại chằng chịt các mối quan hệ xã hội, đó là những quan hệ giữa
người và người, các quan hệ xã hội. Đan xen vào những quan hệ xã hội ấy có một quan hệ đặc
10
biệt: quan hệ thẩm mỹ. Đây là quan hệ của con người đối với hiện thực, là sự liên hệ tinh
thần của chủ thể với khách thể trên cơ sở sự hứng thú không vụ lợi trực tiếp, được gợi lên bởi
khoái cảm tinh thần ở chủ thể khi tiếp xúc với khách thể.
- Trong mỹ học nói quan hệ tức là nói sự tương tác giữa các phương diện của nó.
Trong quan hệ thẩm mỹ, phương diện thứ nhất là chủ thể thẩm mỹ. Con người xã hội, các
cộng đồng người trong hoạt động thưởng thức, đánh giá, sáng tạo giá trị thẩm mỹ. Các sự vật,
hiện tượng có giá trị thẩm mỹ trong quan hệ đối với chủ thể được xem là khách thể thẩm mỹ.
- Khi xem xét chủ thể thẩm mỹ và khách thể thẩm mỹ, một khái niệm luôn được sử
dụng là khái niệm giá trị thẩm mỹ: đó là loại giá trị đặc biệt. Nó là một loại ý nghĩa của các
hiện tượng vật chất cũng như tinh thần thoả mãn nhu cầu, phục vụ lợi ích của con người. Ở
đây, các hiện tượng được đánh giá dưới góc độ có ý nghĩa thiết thực hay không, có ý nghĩa
tích cực hay tiêu cực đối với đời sống xã hội. Ngoài những nét chung với các loại giá trị khác,
giá trị thẩm mỹ có những đặc tính nổi trội hơn: tính trực tiếp cảm tính của sự tiếp xúc giữa
chủ thể và khách thể, tính hứng khởi tinh thần không vụ lợi trực tiếp của chủ thể trước sự
đánh giá hình thức có tính nội dung, cấu trúc, quy mô tổ chức … của các thực thể hiện hữu.
- Trong quan hệ thẩm mỹ có một thao tác xuyên suốt, thường trực của chủ thể thẩm
mỹ đối với khách thể thẩm mỹ đó là đánh giá thẩm mỹ. Đánh giá thẩm mỹ là khả năng xác lập
giá trị thẩm mỹ của một khách thể nào đó, là kết quả nhận thức của tri giác thẩm mỹ, thường
được định lại trong phán đoán dạng: “Cái này đẹp!” hay “Thật là cao thượng”.
- Đánh giá thẩm mỹ có tính tất yếu khi có sự tiếp xúc của chủ thể với khách thể thẩm
mỹ; nó cho kết quả ngay lập tức trong hoặc sau quá trình tiếp xúc. Sự đánh giá thẩm mỹ giúp
chủ thể thẩm mỹ xếp khách thể thẩm mỹ vào một loại hiện tượng thẩm mỹ nào đó (đẹp hay
không đẹp, bi hay hài, cao thượng hay thấp hèn).
- Khi đánh giá thẩm mỹ, chủ thể đánh giá đồng thời cả nội dung và hình thức của đối
tượng. Ở giai đoạn tiếp xúc đầu tiên của chủ thể với đối tượng thì đánh giá hình thức là chủ
yếu. Càng tiếp xúc với đối tượng lâu hơn, chủ thể càng chú trọng đánh giá nội dung hơn
nhiều.
- Kết quả của đánh giá thẩm mỹ bao giờ cũng thể hiện sự thống nhất giữa yếu tố khách
quan và mối quan hệ tinh thần – tình cảm của chủ thể trước đối tượng, thể hiện dưới dạng
những cảm xúc, những rung động, bộc lộ cả nhu cầu thẩm mỹ, thị hiếu thẩm mỹ, lý tưởng
thẩm mỹ …
b. Nguồn gốc, bản chất của quan hệ thẩm mỹ
- Trong lịch sử, mỹ học có nhiều quan điểm khác nhau về nguồn gốc, bản chất của
quan hệ thẩm mỹ.
- Chủ nghĩa duy tâm khách quan cho rằng, quan hệ thẩm mỹ bắt nguồn từ thế giới tinh
thần, siêu nhiên. Platôn khẳng định cái Chân – Thiện – Mỹ nằm ở “thế giới ý niệm”, chúng
chỉ tồn tại như những khái niệm, không có nội dung thực tế. Còn với cái đẹp cảm tính được
ông xem như là cái thấp kém, không đáng để nhận thức. Platôn coi quan hệ thẩm mỹ là quan
hệ của những con người trí tuệ với thế giới siêu nhiên.
Hêghen cũng giải thích nguồn gốc của cái thẩm mỹ và nghệ thuật là “ý niệm tuyệt
đối”. Với cách lý giải như vậy, Hêghen đã xem quan hệ thẩm mỹ có tính chất phi hiện thực.
Ông tuyệt đối hoá cái đẹp trong nghệ thuật, cho nó bắt nguồn từ ý niệm tuyệt đối. Còn cái đẹp
trong tự nhiên và xã hội là tản mạn, thấp kém, không có tinh thần.
11
- Chủ nghĩa duy tâm chủ quan xuất phát từ thị hiếu thẩm mỹ chủ quan của con người
và gạt bỏ các hiện tượng thẩm mỹ khách quan. Chẳng hạn, như Kant, Hium, Bécxông đã tuyệt
đối hoá vai trò của chủ thể thẩm mỹ, họ coi nguồn gốc của tình cảm thẩm mỹ là con người tự
tìm thấy khoái cảm trong bản thân mình, nguồn gốc của quan hệ thẩm mỹ thuần tuý là những
phán đoán thẩm mỹ chủ quan của chủ thể thẩm mỹ …
- Chủ nghĩa duy vật trước Mác với các đại biểu như Đêmôcrít, Điđrô, Trécnưxépxki
… đã coi nguồn gốc, bản chất của quan hệ thẩm mỹ là ở trong tự nhiên và trong xã hội. Đó là
các thuộc tính tự nhiên của sự vật như cân xứng, hài hoà, tỷ lệ, cơ sở của cái đẹp. Quan hệ
giữa cái đẹp và cái có ích, giữa cái đẹp và cái thiện … là nguồn gốc tình cảm thẩm mỹ của
con người trong quan hệ thẩm mỹ.
Các nhà duy vật trước Mác đã tuyệt đối hoá thuộc tính tự nhiên ít chú ý đến phương
diện xã hội và xem nhẹ tách rời với sự đánh giá chủ quan của chủ thể thẩm mỹ.
Mỹ học Mác – Lênin tiếp thu trên tinh thần phê phán các tư tưởng mỹ học trong lịch
sử. Đứng trên quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, đã khẳng định nguồn gốc, bản
chất của quan hệ thẩm mỹ: Quan hệ thẩm mỹ là kết quả của quá trình hoạt động sản xuất vật
chất và đấu tranh xã hội, nó chính là quá trình phát hiện, cảm thụ các thuộc tính thẩm mỹ của
thế giới và sáng tạo ra những giá trị thẩm mỹ trong đời sống văn hoá nghệ thuật của con
người.
Mỹ học Mác – Lênin một mặt khẳng định cơ sở khách quan của quan hệ thẩm mỹ là
các hiện tượng thẩm mỹ nảy sinh và tồn tại trong đời sống hiện thực, mặt khác nhấn mạnh
tính chủ động, tích cực của chủ thể thẩm mỹ trong mối quan hệ với khách thể thẩm mỹ.
Mỹ học Mác – Lênin còn thừa nhận quan hệ thẩm mỹ mang bản chất xã hội, ở đó
những vấn đề giai cấp, dân tộc, thời đại được phản ánh tương đối đậm nét.
2. Tính chất cơ bản của quan hệ thẩm mỹ
Tính chất thứ nhất của quan hệ thẩm mỹ là tính chất xã hội, nó được thể hiện bởi một
số đặc tính:
- Sự ra đời của quan hệ thẩm mỹ gắn liền với sự hình thành xã hội loài người. Trình độ
phát triển của quan hệ thẩm mỹ thể hiện trình độ phát triển cuả xã hội.
- Quan hệ thẩm mỹ bao giờ cũng do con người trực tiếp tiến hành, do vậy nó mang rõ
nét dấu ấn cá nhân, dấu ấn những phẩm chất xã hội của con người thực hiện nó.
- Quan hệ thẩm mỹ bao giờ cũng mang tính lịch sử, tính giai cấp.
Quan hệ thẩm mỹ ảnh hưởng tích cực đến các quan hệ xã hội khác và bản thân nó lại
bị các quan hệ xã hội khác chi phối.
Tính chất thứ hai là tính trực tiếp – cảm tính, tức là đối tượng được đánh giá phải là
những sự vật, hiện tượng toàn vẹn, cụ thể – cảm tính hay nói một cách khác, chúng hiện hữu,
có thật và chủ thể có thể cảm nhận được một cách trực tiếp thông qua các giác quan của con
người.
Các giác quan của chủ thể thẩm mỹ rất quan trọng, đặc biệt trong quan hệ thẩm mỹ thì
hai giác quan là tai và mắt được phát triển cao về cả phương diện tự nhiên lẫn phương diện xã
hội để có thể cảm nhận khách thể thẩm mỹ.
Quan hệ thẩm mỹ, không thể thực hiện nếu thiếu sự tiếp xúc trực tiếp của chủ thể với
đối tượng. Đây là yếu tố mang tính điều kiện của quan hệ thẩm mỹ.
12
Mặc dù ở các mức độ nhất định, tri thức lý tính luôn luôn chi phối tri thức cảm tính,
nhưng thông thường kết quả của đánh giá thẩm mỹ phần lớn do yếu tố cảm tính trực tiếp
quyết định.
Tính chất thứ ba là tính tình cảm. Tình cảm giữ vai trò động lực trong quan hệ thẩm
mỹ, trong các hoạt động thưởng thức, đánh giá và sáng tạo thẩm mỹ và nó đặc biệt quan trọng
đối với sáng tạo nghệ thuật, hoạt động thẩm mỹ ở trình độ cao nhất của chủ thể thẩm mỹ.
Tình cảm là sự hệ thống và liên kết những cảm xúc, những rung động trực tiếp cụ thể khi
phản ánh cuộc sống. Ngoài ba tính chất cơ bản nói trên người ta còn có thể nói đến một số
tính chất khác như tính thời đại, tính dân tộc, tính giai cấp, tính cá nhân … Nhưng xét đến
cùng chúng cũng chỉ là hệ quả phát sinh của ba tính chất cơ bản đã nêu.
III. KHÁCH THỂ THẨM MỸ
1. Các hiện tượng thẩm mỹ
Trong mỹ học Mác – Lênin đã từng tồn tại hai quan niệm đối lập nhau về bản chất của
các hiện tượng thẩm mỹ: quan niệm của những người “duy tự nhiên“ cho những phẩm chất,
các thuộc tính tự nhiên của các sự vật, hiện tượng giữ vai trò quyết định các sự vật hiện tượng
ấy là hiện tượng thẩm mỹ. Ngược lại, quan niệm của những người “duy xã hội” lại xem vai
trò quyết định là ở những nhận định của xã hội trong quá trình hoạt động thực tiễn đã đi đến
“người hoá” những tính chất của các sự vật, các giá trị thẩm mỹ.
Để tránh những cực đoan ấy, một mặt cần xác nhận những cơ sở khách quan của các
hiện tượng thẩm mỹ: đó là những kết cấu hình thức – nội dung, là màu sắc dáng vẻ, là mức độ
hài hoà tương xứng giữa các bộ phận trong một chỉnh thể với nhau và chính sự vật trong tính
chỉnh thể của nó với môi trường xung quanh.
Nhưng nếu chỉ dừng lại ở đây, hiện tượng vẫn chưa xuất hiện với tư cách là các hiện
tượng thẩm mỹ, vì vậy phải đi đến xem xét cơ sở chủ quan của các hiện tượng thẩm mỹ.
Trong hoạt động của con người có ý thức nhằm đồng hoá thực tại biến thực tại, giới tự nhiên
từ bỏ chỗ “tự nó” thành “cho ta” các thuộc tính như màu sắc, dáng vẻ, sự tương xứng … làm
cho con người rung cảm, những rung cảm này không bắt nguồn trực tiếp từ sinh lý của con
người chính khi đó các sự vật hiện tượng nói trên mới bộc lộ với tư cách là các hiện tượng
thẩm mỹ. Như vậy, cơ sở của các hiện tượng thẩm mỹ là sự thống nhất giữa yếu tố khách
quan và yếu tố chủ quan, giữa các phẩm chất thuộc về các sự vật hiện tượng khách quan và
những rung cảm của chủ thể khi thưởng ngoạn các thuộc tính thẩm mỹ ấy.
Các hiện tưởng thẩm mỹ xuất hiện trong cuộc sống rất đa dạng. Sự đa dạng ấy được
thể hiện ở hai phương diện: Thứ nhất, bản thân các sự vật, hiện tượng có chứa đựng giá trị
thẩm mỹ trong quan hệ với con người thực sự phong phú; Thứ hai, các trạng thái rung cảm ở
con người phức tạp và không giống nhau, thậm chí đôi khi trái ngược nhau. Nhưng các hiện
tượng thẩm mỹ không chỉ đa dạng mà còn thống nhất, chúng được xếp theo các xu hướng
khác nhau, tùy thuộc vào giá trị thẩm mỹ mà chúng bộc lộ ra đối với chủ thể thẩm mỹ. Song
dù cá thể có phức tạp đến mấy vẫn tồn tại sự tương đồng nhất định giữa các chủ thể thẩm mỹ
với nhau, đó là một trong những cơ sở xác lập sự thống nhất của các hiện tượng thẩm mỹ với
tiêu chí xác định.
Để phân loại các hiện tượng thẩm mỹ có hai loại tiêu chí chính:
13
Loại thứ nhất, áp dụng đối với các sự vật trong tự nhiên, bao gồm cả con người về
phương diện hình thức của nó, căn cứ vào mức độ phát triển, hoàn thiện của các sự vật so với
giống loài của mình.
Loại thứ hai, áp dụng đối với các hiện tượng xã hội, bao gồm cả con người xét về
phương diện nội dung của nó, căn cứ vào mức độ phù hợp với tiến bộ xã hội. Trong trường
hợp ít phổ quát hơn, còn có thể áp dụng loại tiêu chí thứ ba, đó là sự phù hợp với tính dân tộc,
tính giai cấp, tính Đảng chính trị. Ở điều kiện có giai cấp và đấu tranh giai cấp tiêu chí này
còn chi phối hai loại tiêu chí trên.
Căn cứ vào tiêu chí phân loại, có thể chia ra ba cặp hiện tượng thẩm mỹ cơ bản: đẹp –
xấu, bi – hài, cao cả – thấp hèn trong đó có bốn hiện tượng được nghiên cứu sâu sắc và cho
bốn phạm trù mỹ học cơ bản tương ứng: cái đẹp, cái bi, cái hài, cái cao cả.
Trong đời sống thẩm mỹ có hiện tượng thẩm mỹ theo nghĩa đầy đủ ít xuất hiện, chỉ
thường gặp các hiện tượng thẩm mỹ phát sinh của các hiện tượng thẩm mỹ cơ bản. Thí dụ
hiện tượng đẹp có các dạng phái sinh: xinh, duyên dáng, dễ thương, ưa nhìn, quyến rũ, gợi
cảm và một số phẩm chất ở con người đôi khi được xem xét dưới gốc độ thẩm mỹ: thông
minh, nhân hậu, tốt bụng … Hiện tượng xấu có các dạng phái sinh: xấu xa, xấu xí, què quặt,
thui chột … Hiện tượng thấp hèn có tác dụng phái sinh: đê tiện, khốn nạn, bỉ ổi … Hiện tượng
cao cả có các dạng phái sinh: anh hùng, vĩ đại, hùng tráng, hùng vĩ … Hiện tượng bi có các
dạng phái sinh: bi ai, bi lụy, thống khổ, bi đát … Hiện tượng hài có các dạng phái sinh: đáng
nực cười, đáng châm biếm, đáng đả kích …
Một loại hiện tượng thẩm mỹ nữa cũng hay gặp đó là hiện tượng thẩm mỹ giáp ranh,
chúng dường như vừa thuộc loại hiện tượng thẩm mỹ này, vừa thuộc loại hiện tượng thẩm mỹ
kia, thí dụ hiện tượng bi hùng, hiện tượng bi hài.
Các hiện tượng thẩm mỹ có mối quan hệ biện chứng với nhau, có khả năng chuyển
hoá lẫn nhau đối lập với đẹp là xấu, trong hiện tượng đẹp có yếu tố xấu cũng như trong hiện
tượng xấu có yếu tố đẹp. Đẹp và xấu giả định lẫn nhau. Vì vậy, chỉ được xem là đẹp, là xấu
trong những xu hướng, những quan hệ nhất định. Khi quy mô tính chất của hiện tượng đẹp
quá lớn, yếu tố xấu trong nó triệt tiêu hoặc nhỏ không đáng kể, hiện tượng đẹp vượt độ, trở
thành cao cả. Ngược lại, khi quy mô, tác hại của hiện tượng xấu quá lớn, yếu tố đẹp trong nó
không còn đáng kể, hiện tượng xấu vượt độ mà thành thấp hèn. Đó là kiểu quan hệ theo cấp
độ.
Hiện tượng đẹp luôn luôn tồn tại trong trạng thái đấu tranh với hiện tượng xấu. Trong
trường hợp nó bị thất bại trong cuộc đấu tranh ấy sẽ xuất hiện hiện tượng bi. Ngược lại hiện
tượng xấu thường đội lốt, ngụy trang trong yếu tố đẹp mỏng manh mà nó có ít nhiều. Khi việc
ngụy trang thất bại bất ngờ, bản chất xấu phơi bày đột ngột sẽ xuất hiện hiện tượng hài. Đây
là mối quan hệ theo tình thái.
Trong đời sống xã hội, cùng một hiện tượng nhưng được đánh giá về phương diện
thẩm mỹ theo các cách khác nhau, thậm chí trái ngược nhau. Nguyên nhân của tình trang này
là ở những cá nhân khác nhau, cộng đồng người, tập đoàn người khác nhau có mục đích sống
khác nhau. Đó là mối quan hệ theo thời gian và không gian của các hiện tượng thẩm mỹ.
2. Phạm trù cái đẹp
a. Bản chất của cái đẹp
Thời Hy Lạp cổ đại, xuất phát từ thế giới quan cho rằng thế giới các vật thụ cảm là cái
bóng của thế giới ý niệm, Platôn thừa nhận vẻ đẹp của các sự vật, hiện tượng, nhưng lại cho
14
vẻ đẹp ấy chỉ thoáng qua, nhất thời. Ông cho cái đẹp vĩnh hằng là cái đẹp trong ý niệm, các đồ
vật đẹp chỉ là cái bóng của ý niệm đẹp.
Hêghen – nhà duy tâm khách quan người Đức mặc dù thừa nhận cái đẹp của tự nhiên,
nhưng ông lại loại trừ nó ra khỏi đối tượng nghiên cứu của mỹ học, vì cho rằng cái đẹp trong
tự nhiên chỉ là phản ánh cái đẹp thuộc về tinh thần. Ông quan niệm cái đẹp như là một sự thể
hiện đặc biệt của ý niệm tuyệt đối dưới hình thức cụ thể cảm tính. Sự hài hoà cân xứng ông
chỉ coi là dấu hiệu của cái đẹp. Ông khẳng định cái đẹp trong tự nhiên hấp dẫn hơn cái đẹp
trong nghệ thuật. Ông đồng nhất cái đẹp trong nghệ thuật với lý tưởng và lý giải đó là sự kết
hợp cân đối giữa nội dung và hình thức. Ngay trong nghệ thuật, cái đẹp cũng tuỳ thuộc vào sự
tương xứng giữa nội dung và hình thức.
Về mỹ học, Kant được coi là người có tư tưởng duy tâm chủ quan một cách nhất quán,
ông cho rằng cái đẹp hoàn toàn phụ thuộc vào chủ thể cảm thụ nó, “vẻ đẹp không phải ở má
hồng cô thiếu nữ mà ở trong mắt kẻ si tình”. Nhưng xuất phát từ lý luận nhận thức có tính nhị
nguyên, ông lại khẳng định cái đẹp không có khái niệm, không xác định và đi đến nhận định
cái đẹp thật sự là cái đẹp thuần khiết, không vụ lợi. Những vẻ đẹp gắn với công dụng thực tiễn
ông gọi là vẻ đẹp kèm theo hay vẻ đẹp loại hai.
Khác với chủ nghĩa duy tâm, xu hướng duy vật bàn về bản chất của cái đẹp có
Hêraclít, nhà tư tưởng duy vật có tính biện chứng chất phát đồng nhất cái đẹp với sự hài hoà,
còn bản thân sự hài hoà là thống nhất giữa các mặt mâu thuẫn. Ông phát hiện ra tính chất
tương đối của vẻ đẹp và tuyên bố con khỉ dù đẹp nhất nếu so với người vẫn là xấu, giống như
trí tuệ của người thông minh nhất nếu so với thượng đế vẫn là ngu đần.
Nhà nguyên tử luận Đêmôcrít phát hiện vẻ đẹp có quy mô vừa phải, nó tồn tại trong sự
cân xứng, có chừng mực giữa các bộ phận trong một chỉnh thể, ông quan niệm cái đẹp tồn tại
khách quan, gắn với các sự vật như là các thực thể.
Như Arixtốt – một nhà bách khoa toàn thư và được coi là nhà lịch sử triết học đầu
tiên, tiếp nhận các tiêu chí mà các nhà tư tưởng đi trước đưa ra, đồng thời bổ sung các dấu
hiệu của cái đẹp như hoà nhịp, cân xứng, xác định, chỉnh thể. Theo chân các nhà tư tưởng duy
vật tiền bối, Arixtốt dường như quy cái đẹp về các thuộc tính vật chất của nó.
Trécnưxépxki, nhà dân chủ cách mạng Nga đã có một bước tiến so với các nhà duy vật
Hy Lạp cổ đại. Ông cho cái đẹp là cuộc sống, “một sinh thể đẹp là qua chúng ta nhìn thấy
cuộc sống đúng như quan niệm của chúng ta, một sự vật đẹp là một sự thể hiện cuộc sống
hoặc nó nhắc ta nghĩ đến cuộc sống”.
Như vậy, các quan niệm mỹ học – triết học về cái đẹp trước chủ nghĩa Mác đều không
tránh khỏi tính phiến diện ở mức độ này hay mức độ khác khi họ hoặc xác định nguồn gốc
của cái đẹp là ý niệm hay tinh thần tuyệt đối, hoặc xác định nguồn gốc của cái đẹp từ cảm xúc
chủ quan của cá nhân, hoặc tuyệt đối hoá tính khách quan của vẻ đẹp, đồng nhất cái đẹp với
những thuộc tính vật chất – vật lý của các sự vật, hiện tượng.
Để tránh khỏi nhược điểm mà các quan điểm khác đã mắc phải, mỹ học Mác – Lênin
trước tiên xác định cái đẹp là một phạm trù mỹ học, mà không đồng nhất nó với các biểu hiện
cụ thể đơn lẻ của nó là các vẻ đẹp sinh động, riêng lẻ, ngẫu nhiên, trong đời sống thường
ngày.
Trong số các phạm trù mỹ học, phạm trù cái đẹp giữ vị trí trung tâm được thể hiện ở
ba phương diện: trong cuộc sống thường ngày, trong lý luận nghệ thuật và trong mỹ học.
Trong cuộc sống, với bản tính người của mình, con người “nhào nặn vật chất theo những quy
luật của cái đẹp” (Mác) nghĩa là khác với loài vật, con người sản xuất một cách vạn năng
15
thoát khỏi nhu cầu thể xác, mang tính sinh vật của mình, sản xuất theo kích thước của mọi
loài và tự do đối lập với sản phẩm của mình. Ngoài hoạt động sản xuất, trong các hoạt động
khác như tiêu dùng, giao tiếp, giải trí …
Trong lý luận nghệ thuật, trong mỹ học, phạm trù cái đẹp được nghiên cứu và được
hoàn chỉnh trước hết: từ hệ tiêu chuẩn của nó, người ta xây dựng phạm trù mỹ học cơ bản
khác.
Đối với nghệ thuật, khát vọng vươn tới sự hoàn thiện, hoàn mỹ là nguyên nhân cơ bản
và mục đích chân chính của mọi trường phái nghệ thuật, mọi nghệ sĩ. Những khía cạnh của
cuộc sống được phản ánh và trong các tác phẩm nghệ thuật xét đến cùng đều xuất phát từ lý
tưởng đẹp của nghệ sĩ.
Cái đẹp có cơ sở khách quan từ mức độ của sự hài hoà mà biểu hiện cụ thể, chi tiết ra
như sự cân xứng, tương xứng, đối xứng, hợp lý, sự vật được trải ra với một nhịp điệu tiết tấu
nhất định … Nhưng những yếu tố có tính khách quan này chỉ được đánh giá là đẹp khi nó phù
hợp với những trạng thái tâm sinh lý nhất định trước số đông những người chiêm ngưỡng cảm
thụ. Tức là chúng cũng được xem xét, đánh giá là tích cực tuỳ theo những điều kiện lịch sử –
xã hội nhất định như tính dân tộc, tính giai cấp, tính Đảng phái, nghề nghiệp, lứa tuổi … của
chủ thể thẩm mỹ.
Sự vật, hiện tượng được đánh giá là đẹp phải diễn ra hoặc được phản ánh lại một cách
chân thực, nghĩa là nó không thể giả dối. Sự chân thực này không đồng nhất với chân lý trong
triết học, nó không nhất thiết phải phản ánh chính xác hiện thực khách quan mà chủ yếu phải
phù hợp với quan niệm của xã hội, dư luận của cộng đồng. Nhưng các quan niệm, dư luận nói
trên không được trái ngược với hiện thực mà phải vận động theo xu thế, theo lôgíc của lịch
sử. Vì vậy, có nhiều hiện tượng mặc dù có thật vẫn không được đánh giá là đẹp không có
nghĩa là có thật hoàn toàn.
Đối tượng được đánh giá là đẹp ở trong một chừng mực nhất định phải có sự thống
nhất với điều kiện hoặc ít nhất không bị đánh giá là ác, tức là không làm hại đến cuộc sống
bình yên của các cá nhân và xã hội – sự vật trong tự nhiên được nhìn nhận là đẹp thông
thường đã nhân hoá, được coi là biểu tượng của một phẩm giá nào đó ở con người. Những
con người xã hội, những hiện tượng xã hội chỉ được đánh giá là đẹp khi nó góp phần mang lại
lợi ích cho con người, cho xã hội.
Trước đối tượng được bản thân mình đánh giá là đẹp, người cảm thụ thường trong
trạng thái hân hoan, vui sướng, thích thú một cách vô tư trong sáng. Song, như vậy không có
nghĩa là tình cảm với các sự vật đẹp được tách rời hoàn toàn khỏi những đòi hỏi thực tiễn của
con người. Về sâu xa, nó là sự kết tinh của những tình cảm nhân loại về các hiện tượng đẹp.
Những tình cảm ấy nảy sinh trong quá trình lao động: người ta thấy được sự gắn bó giữa vẻ
đẹp và sự tiện ích. Ở thời đại ngày nay, có thể có rất nhiều người không tham gia lao động
trực tiếp, họ có thể không nhận biết được sự tiện ích của các đồ vật như là kết tinh của sức lao
động, nhưng những sự vật đẹp đối với họ ít nhất không đe dọa cuộc sống mà thông thường
làm cho cuộc sống của con người thấy dễ chịu hơn. Cái đẹp có tính lịch sử cụ thể, nghĩa là nó
có thể bị khúc xạ trong những điều kiện lịch sử xã hội, giai cấp, nghề nghiệp, dân tộc, giới
tính, tuổi tác của người đánh giá. Cảm quan của người đánh giá càng phù hợp với xu thế của
tiến bộ xã hội bao nhiêu thì cách đánh giá càng có tính tích cực bấy nhiêu.
Như vậy, cái đẹp là phạm trù mỹ học trung tâm, phản ánh giá trị thẩm mỹ tích cực ở
các sự vật, hiện tượng mang lại khoái cảm vô tư, trong sáng cho con người.
16
b. Các lĩnh vực biểu hiện của cái đẹp
Nói biểu hiện của cái đẹp tức là nói đến các sự vật, hiện tượng được đánh giá là đẹp,
các vẻ đẹp cụ thể. Vì vẻ đẹp được cảm nhận chủ yếu qua thị giác và thính giác, nên nơi nào
các giác quan này với tới được, nơi đó có biểu hiện của cái đẹp. Có thể phân ra ba lĩnh vực
biểu hiện: trong tự nhiên, trong xã hội, trong nghệ thuật.
Ở lĩnh vực thứ nhất: người ta quy vào nó các sự vật, hiện tượng đẹp trong tự nhiên bao
hàm trong đó cả con người xét về phương diện tự nhiên. Các sự vật hiện tượng trong tự nhiên
nhìn chung là đẹp, nhất là khi chúng thể hiện sức sống và sự phát triển. Chẳng hạn các hiện
tượng như nắng, mưa, gió … được xem là đẹp trong chừng mực chúng phù hợp với các hoạt
động và nguyện vọng của con người. Con người như một sinh thể tự nhiên được xem xét vẻ
đẹp về phương diện hình thức bao gồm các yếu tố: sắc diện, hình thể, âm sắc, dáng điệu, cử
chỉ, ngôn từ … mặc dù vậy những yếu tố này không phải chỉ là tự nhiên thuần tuý mà có tính
xã hội với mức độ khác nhau. Chúng bị chi phối vởi các điều kiện xã hội nhất định.
Ở lĩnh vực thứ hai: trong xã hội, vẫn phải quan tâm đến con người như một thực thể xã
hội. Vẻ đẹp có tính xã hội ở con người hay còn gọi là vẻ đẹp nội dung của con người, vẻ đẹp
của con người xét về phương diện xã hội, nó bao hàm các yếu tố tinh thần như tâm hồn, tình
cảm, trí tuệ, tư tưởng. Với những yếu tinh thần ấy con người tham gia vào các lĩnh vực tinh
thần của đời sống xã hội như đời sống chính trị, đạo đức, khoa học, văn hoá, nghệ thuật …
Khả năng đóng góp thúc đẩy những lĩnh vực tinh thần ấy càng cao, con người càng được đánh
giá là đẹp. Vẻ đẹp hình thức của con người có ảnh hưởng lớn đến vẻ đẹp nội dung theo cả xu
hướng tích cực lẫn tiêu cực. Nhìn chung, vẻ đẹp nội dung ở con người lâu bền hơn so với vẻ
đẹp hình thức. Nó đại diện cho vẻ đẹp của phẩm chất con người.
Lao động là hoạt động riêng có của con người trong xã hội, về phương diện thẩm mỹ
cũng có thể chia làm hai loại: lao động tự do, tức là những hoạt động lao động làm cho bản
thân con người trực tiếp tham gia vào lao động cảm thấy hứng khởi, say mê, được coi là lao
động đẹp, còn những yếu tố làm con người cảm thấy nô dịch, đày ải không được coi là lao
động đẹp – hai loại lao động này có quan hệ biện chứng qua lại với nhau; chỉ có trải qua lao
động tha hoá con người mới tiến tới lao động tự do. Đạt đến lao động tự do thì những lao
động tha hoá trước đây đối với các cá thể đó sẽ không còn tha hoá nặng nề nữa, nó có thể
chuyển hoá thành lao động tự do.
Các cuộc đấu tranh xã hội, cách mạng … về phương diện thẩm mỹ đối với từng cá
nhân, từng tập đoàn xã hội trong từng giai đoạn lịch sử nhất định được đánh giá là đẹp, cũng
có thể được xếp vào các loại giá trị thẩm mỹ.
Trong quan hệ giữa con người với con người: những cách ứng xử văn minh, lịch sử,
nhân hậu, phù hợp với tiến bộ xã hội được quan niệm là đẹp.
Trong lĩnh vực nghệ thuật, lĩnh vực thứ ba, vẻ đẹp được bộc lộ một cách tập trung
hơn, tinh tuý hơn so với hai lĩnh vực đã nói ở trên. Vẻ đẹp xuất hiện trong nghệ thuật có ngọn
nguồn trong hiện thực, nghĩa là nó phản ánh vẻ đẹp trong tự nhiên và xã hội. Bằng cách điển
hình hoá, vẻ đẹp trong hiện thực phản ánh lại trong nghệ thuật trở nên lộng lẫy hơn, trau chuốt
hơn. Ngay cả khi tác phẩm nghệ thuật phản ánh hiện thực xấu, hiện tượng ác thì nó vẫn có thể
đẹp nếu như nó bộc lộ được tư tưởng nhân bản và tài năng của nghệ sĩ trong việc phản ánh
điều ác, điều xấu ấy. Một tác phẩm nghệ thuật được coi là đẹp khi nó thoả mãn các yêu cầu
sau:
- Thứ nhất, tác phẩm phải phản ánh một cách sinh động, chân thực cuộc sống.
17
- Thứ hai, tác phẩm phải hài hoà, hoàn thiện cả về nội dung lẫn hình thức, trong đó
mức độ hoàn thiện của hình thức là yếu tố quyết định sản phẩm ấy có thể được coi là tác
phẩm nghệ thuật hay không.
- Thứ ba, tác phẩm phải thể hiện được tình cảm nhân đạo chủ nghĩa, phải làm cho
công chúng nghệ thuật tôn trọng giá trị con người, yêu cuộc sống nhân gian.
- Thứ tư, trong điều kiện có cuộc đấu tranh chính trị xã hội, có thể đưa thêm tiêu chí
tính Đảng, tính giai cấp, tính dân tộc để đánh giá các tác phẩm, các xu hướng nghệ thuật.
3. Phạm trù cái bi
a. Bản chất thẩm mỹ của cái bi
Mỹ học Mác – Lênin khẳng định bi kịch là một loại hiện tượng xã hội, các hiện tượng
của giới tự nhiên có thể gây sự thương cảm cho con người. Song nó không thuộc đối tượng
phản ánh của cái bi. Hơn nữa mĩ học Mác – Lênin đặt vào trung tâm sự chú ý của mình cuộc
đấu tranh nhằm giải phóng con người, vì vậy những sự đau thương do các quy luật tự nhiên
mang lại, sự đau thương mang tính ngẫu nhiên không phải là đối tượng chính mà phạm trù cái
bi phản ánh.
Cơ sở khách quan của bi kịch là những mâu thuẫn mang tính khách quan giữa con
người với tự nhiên, giữa những lực lượng đối kháng trong xã hội và ngay trong bản thân con
người khi đứng trước những lựa chọn của cuộc sống. Vì lẽ đó, bi kịch nảy sinh và tồn tại
trong tất cả các xã hội, kể cả xã hội không có chế độ người bóc lột người, về căn bản bi kịch
chỉ đổi từ hình thức này sang hình thức khác mà thôi.
Cơ sở bi kịch thể hiện qua các tình huống sau:
Thứ nhất, đó là sự thất bại của các lực lượng tiến bộ xã hội họ vùng dậy để khẳng định
quyền tồn tại của mình. Song, đây là lực lượng non trẻ vì thế dễ bị các thế lực đang cầm
quyền đàn áp, tiêu diệt. Đó là cuộc khởi nghĩa của các tầng lớp nhân dân lao động chống lại
sự thống trị của giai cấp thống trị, các tư tưởng khoa học, chính trị xã hội mới, những người
anh hùng đấu tranh nhằm chống lại sự bất công phi nhân bản với con người.
Thứ hai, đó là tình huống bi kịch của cái cũ. Thông thường những lực lượng xã hội cũ
này vẫn còn có ý nghĩa tích cực nào đó, hoặc là cái cũ đang cố gắng vươn tới cái mới song
không kịp thời, phải trả giá cho những sai lầm đã mắc phải trước đó.
Trong xã hội biểu hiện của cái bi khá đa dạng:
Bi hùng phản ánh sự hy sinh cho cái mới một cách cao cả. Nhân vật trong bi hùng
hành động với ý thức trách nhiệm sâu sắc trước lịch sử. Sự hy sinh của nhân vật bi hùng này
thức tỉnh mọi người đứng dậy đấu tranh cho những lý tưởng nhân đạo, đấu tranh cho lẽ phải,
sự công bằng và những khát vọng chân chính của con người.
Bi kịch số phận mà các nhân vật chủ yếu là những lớp người bị bóc lột, bị áp bức và
tất cả những ai đòi được sống là một con người, bi kịch số phận thường gắn với nguyên nhân
trực tiếp và cơ bản là nhu cầu mang tính vật chất, do vậy nó có thể giải quyết được một cách
căn bản bằng đấu tranh giai cấp và cách mạng xã hội.
Bi kịch lầm lạc phản ánh sự chống đối tuyệt vọng của những con người có nhân cách,
có lý tưởng sống, nhưng lý tưởng sống ấy không còn phù hợp với xu thế lịch sử. Sự chống đối
càng quyết liệt bao nhiêu càng bi kịch bấy nhiêu.
Bi kịch lạc quan phản ánh sự thất bại của những con người thuộc các lực lượng xã hội
tiên tiến, tích cực. Sự hy sinh của các nhân vật bi kịch lạc quan là nhịp cầu đưa tới sự toàn
thắng của lý tưởng mà họ theo đuổi.
18
Xúc cảm chủ yếu của chủ thể thẩm mỹ trước bi kịch là sự đồng cảm xót thương. Đó là
kết quả của một sự hòa trộn đặc biệt các sắc thái tình cảm như thương xót, đồng cảm, sợ hãi,
cảm phục, quý trọng, tự hào.
Vì vậy, cái bi là phạm trù mỹ học phản ánh sự thất bại của những con người có nhân
cách cao đẹp hoặc những lực lượng xã hội tiến bộ trong cuộc đấu tranh chống lại lực lượng
đối lập, gây ra sự đồng cảm xót thương cho chủ thể thẩm mỹ.
b. Cái bi trong nghệ thuật
Cái bi trong nghệ thuật phản ánh cái bi trong cuộc sống một cách tập trung nhất, gây
ấn tượng đau thương thấm thía và cảm xúc về sự cao thượng. Các thời đại khác, các thể chế
chính trị xã hội khác nhau có các dạng bi kịch khác nhau, do đó trong nghệ thuật cũng có các
hình thức bi kịch khác nhau.
Bi kịch Hy Lạp cổ đại phản ánh sự thất bại của con người chống lại thần linh, định
mệnh. Các nhân vật anh hùng ở đây thường phải chịu thất bại thảm thương hoặc bị đọa đày,
nhưng vẫn toát lên những phẩm chất con người cao quý: sự dũng cảm chống lại thần quyền,
bảo vệ khát vọng sống khát vọng về công bằng, lẽ phải.
Bi kịch thời Trung cổ mang nặng màu sắc tôn giáo, cố tô vẽ sự hy sinh, dày vò của
con người vì những niềm tin hư ảo, hoang đường.
Bi kịch thời Phục hưng phản ánh những khát vọng nhân văn lớn lao, tuyệt đích, chống
lại gông xiềng hà khắc, chống lại sự trì trệ, tăm tối của xã hội thần quyền.
Bi kịch của chủ nghĩa cổ điển phân tích những giằng xé nội tâm giữa việc thực hiện
những dục vọng cá nhân với những khuôn mẫu, lề thói của nghĩa vụ, trách nhiệm công dân.
Bi kịch thời khai sáng tràn ngập sự nồng nhiệt đam mê của con người cá nhân trong
việc khẳng định mình và chống lại những tàn tích của đạo đức trung cổ.
Bi kịch tư sản hiện đại khắc họa sâu vào sự bi quan, mất niềm tin hoặc cảm nhận phi
lý về đời sống hiện thực, hoặc cái nhìn u ám về tương lai của nhân loại. Điều này đặc biệt nổi
trội ở thời kỳ sau chiến tranh.
Bi kịch lạc quan xuất hiện chủ yếu trong nghệ thuật xã hội chủ nghĩa, nó xuất hiện ở
thời kỳ đấu tranh giành và giữ chính quyền cách mạng. Những nhân vật bi kịch lạc quan chiến
đấu vì một mục đích cao cả, mang tính hiện thực, với nhận thức rõ ràng. Họ đón nhận sự hy
sinh một cách anh dũng, tự nguyện. Sự hy sinh đó không uổng phí; nó khơi dậy niềm tin vào
con người, vào tương lai, nó đoàn kết mọi người, lôi cuốn họ vào cuộc đấu tranh chung vì
những khát vọng cao đẹp của con người.
Nhân dân Việt Nam ta đã đối diện với những thế lực hùng mạnh nhất vì chính nghĩa,
các xung đột bi kịch mà chúng ta phản ánh trong nghệ thuật sẽ làm sáng tỏ cái bi kịch lạc
quan ấy và đặt ra những vấn đề bức thiết về số phận con người.
4. Phạm trù cái hài
a. Bản chất thẩm mỹ của cái hài
Thời Hy Lạp cổ đại, Platôn khi xem xét cái hài đối lập với sự nghiêm túc, ông nhận
định rằng hai mặt đối lập nhau cùng tồn tại. Platôn cũng cho rằng cái hài là một phương tiện
cần thiết để nhận thức được cái nghiệm túc; cái nghiêm túc chỉ có thể nhận thức được nếu có
cái khôi hài. Về phương diện xã hội, ông đã nhận thấy được vai trò của cái hài là một phương
tiện hữu hiệu để đòi dân chủ, là vũ khí để người dưới công kích kẻ trên, người thường chế
nhạo thần thánh.
19
Tải về để xem bản đầy đủ
44 trang
07/04/2022
4700
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Giáo trình Mỹ học", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên
File đính kèm:
- giao_trinh_my_hoc.pdf
