Giáo trình Tâm lý học quản trị

Giáo trình

TÂM LÝ HỌC QUẢN TRỊ

CHƯƠNG I

TÂM LÝ VÀ TÂM LÝ HỌC QUẢN TRỊ

I. Tâm lý là gì?

1. Khái niệm tâm lý:

Tâm lý là sự phản ánh sự vật hiện tượng của thế giới khách quan, não

làm chức năng phản ánh đó. Sự phản ánh này có tính chất chủ thể và mang

bản chất xã hội - lịch sử.

2. Đặc điểm của tâm lý người:

Khi nói đến tâm lý người cần nắm một số đặc điểm cơ bản sau:

- Tâm lý là hiện tượng tinh thần là đời sống nội tâm của con người.

Mặc dù nói là tâm lý diễn ra ở não, nhưng những nhà nghiên cứu đã nghiên

cứu kỹ não của các nhà bác học và một số nhân vật nổi tiếng để xem có gì

khác biệt không thì đến nay vẫn chưa phát hiện thấy điều gì khác biệt so với

não của người thường. Thực tế chúng ta không thể cân đong, đo, đếm trực

tiếp tâm lý mà chỉ có thể đoán định thông qua những gì cá nhân biểu hiện ra

bên ngoài.

- Tâm lý là một hiện tượng tinh thần gần gũi, thân thuộc với con

người. Tâm lý không phải là những gì cao siêu xa lạ, mà chính là những gì

con người suy nghĩ, hành động, cảm nhận... hàng ngày.

- Tâm lý người phong phú, đa dạng và đầy tính tiềm tàng. Tâm lý

phong phú đa dạng do tâm lý mỗi người một khác, và hơn nữa tâm lý không

phải là bất biến mà luôn biến đổi theo thời gian. Mặc dù gần gũi thân thuộc

nhưng con người còn rất nhiều điều chưa hiểu về chính tâm lý của mình, ví

dụ như hiện tượng của các thần đồng, liệu con người có giác quan thứ sáu

hay không,...Điều này giống như tâm lý là một cánh đồng rộng mênh mông

mà những gì khoa học tâm lý nghiên cứu được thì còn giới hạn.

1

- Tâm lý người có tính chất chủ thể nên tâm lý không ai giống ai. Do

mỗi người có cấu trúc hệ thần kinh và cơ thể khác nhau; tuổi tác khác nhau;

giới tính khác nhau; nghề nghiệp khác nhau; địa vị xã hội khác nhau; điều

kiện sống khác nhau...

- Tâm lý người là kết quả của quá trình xã hội hoá. Con người chúng

ta luôn sống trong xã hội do đó chịu sự tác động của xã hội đó và sẽ có

chung những đặc điểm của xã hội mà mình sống trong đó; ở mỗi giai đoạn

lịch sử của xã hội, xã hội đó có những đặc thù riêng, đặc điểm tâm lý xã hội

riêng.

- Tâm lý có sức mạnh to lớn. Năm 1902, nhà bác học Cô-phen-hap,

người Đan mạch, đã làm thí nghiệm trên một tử tù và chứng minh rằng con

người có thể tự ám thị mình và giết chết bản thân chỉ trong một thời gian

ngắn. Tâm lý có thể giúp con người tăng thêm sức mạnh, vượt qua khó khăn

để đi đến thành công, cũng có thể khiến con người trở nên yếu ớt, bạc nhược

và thất bại.

II. Phân loại các hiện tượng tâm lý:

1.Phân loại theo thời gian tồn tại và quá trình diễn biến:

Theo thời gian tồn tại và quá trình diễn biến các nhà nghiên cứu chia

hiện tượng tâm lý ra làm ba loại: quá trình tâm lý, trạng thái tâm lý và thuộc

tính tâm lý.

- Các quá trình tâm lý: là những hiện tượng tâm lý diễn ra trong thời

gian tương đối ngắn, có bắt đầu, diễn biến và kết thúc.

Ví dụ: Các quá trình nhận thức như cảm giác, tri giác, tư duy, tưởng

tượng; Các quá trình giao tiếp...

- Các trạng thái tâm lý là các hiện tượng tâm lý diễn ra trong thời

gian tương đối dài và đóng vai trò làm nền cho các quá trình tâm lý và các

thuộc tính tâm lý biểu hiện ra một cách nhất định. Với các trạng thái tâm lý

2

chúng ta thường chỉ biết đến khi nó đã xuất hiện ở bạn thân, tuy nhiên

thường không biết được thời điểm bắt đầu và kết thúc của chúng.

Ví dụ: Trạng thái tập trung, chú ý, lơ đãng, mệt mỏi, vui, buồn, phấn

khởi, chán nản...

- Các thuộc tính tâm lý: là những hiện tượng tâm lý đã trở nên ổn

định, bền vững ở mỗi người tạo nên nét riêng về mặt nội dung của người đó.

Thuộc tính tâm lý diễn ra trong thời gian dài và kéo dài rất lâu có khi gắn bó

với cả cuộc đời một người.

Ví dụ: Tính khí, tính cách, năng lực, quan điểm, niềm tin, lý tưởng,

thế giới quan...

Có thể thể hiện mối quan hệ giữa các hiện tượng tâm lý theo sơ đồ

sau:

Các hiện tượng tâm

Các trạng thái

Các quá trình

tâm lý

Các thuộc

tính tâm lý

tâm lý

Các quá trình tâm lý, trạng thái tâm lý và thuộc tính tâm lý không hề

tách rời nhau mà luôn ảnh hưởng và chi phối lẫn nhau.

3

2.Phân loại theo sự tham gia điều chỉnh của ý thức người ta chia các

hiện tượng tâm lý ra làm hai loại:

Dựa theo sự tham gia điều chỉnh của ý thức những hiện tượng tâm lý

được chia thành hiện tượng tâm lý có ý thức và hiện tượng tâm lý vô thức.

- Những hiện tượng tâm lý có ý thức: là những hiện tượng tâm lý có

sự tham gia điều chỉnh của ý thức, con người nhận biết được sự tồn tại và

diễn biến của chúng.

Ý thức sẽ định hướng, điều khiển, điều chỉnh các hoạt động tâm lý

cũng như các hành vi cụ thể ở cá nhân. Ý thức giúp xác định mục đích, vạch

ra kế hoạch hành động, thúc đẩy và điều khiển con người hành động đúng

đắn hơn, tạo ra ý chí. Ý thức tạo ra sự chủ động của cá nhân trong hoạt động.

Nó giúp cá nhân định vị được mình trong hiện thực khách quan, nhận diện

được mình, tự cải tạo bản thân, tự rèn luyện để ngày càng hoàn thiện hơn.

Đa số các hiện tượng tâm lý ở người là những hiện tượng tâm lý có ý

thức.

- Những hiện tượng tâm lý không có sự tham gia của ý thức (Vô

thức): là những hiện tượng tâm lý không có sự tham gia điều chỉnh của ý

thức, con người không nhận biết về sự tồn tại của chúng.

Một số nguyên nhân gây ra các hiện tượng tâm lý không ý thức là:

+ Những hiện tượng thuộc về bệnh lý như: bệnh thần kinh, bệnh ảo

giác, bệnh hoang tưởng, bệnh say rượu.

+ Những hiện tượng tâm lý sinh ra có sự ức chế của hệ thần kinh

như: thôi miên, ám thị, mộng du...

+ Những hiện tượng tâm lý thuộc về bản năng.

+ Những hiện tượng tâm lý thuộc về tiềm thức: là những hiện tượng

tâm lý vốn ban đầu là có ý thức nhưng do dược lặp đi lặp lại nhiều lần nên ý

thức ẩn đi, chỉ khi cần thiết thì mới quay lại kiểm soát các hoạt động.

4

+ Những hiện tượng tâm lý "vụt sáng".

Cách phân loại này được những người làm Marketing rất quan tâm.

Kỹ thuật “phỏng vấn tiềm thức” với phương pháp xạ ảnh được những nhà

nghiên cứu tâm lý khách hàng vận dụng để tìm hiểu những yếu tố thôi thúc

ngầm khiến con người mua một sản phẩm dịch vụ, để từ đó tạo ra tác động

marketing phù hợp.

III. Tâm lý học quản trị:

1.Đối tượng nghiên cứu của tâm lý học quản trị:

Tâm lý học quản trị là ngành khoa học nghiên cứu việc ứng dụng tâm

lý vào công tác quản trị kinh doanh.

Đối tượng nghiên cứu của tâm lý học quản trị là:

- Sự thích ứng của công việc SXKD với con người như phân công

lao động, đánh giá việc thực hiện, tổ chức chế độ làm việc và nghỉ ngơi hợp

lý, đưa yếu tố thẩm mỹ vào SXKD...

- Mối quan hệ "Người - Máy móc", nghiên cứu việc thiết kế máy

móc phù hợp nhất với tâm sinh lý của người sử dụng.

- Mối quan hệ của con người với nghề nghiệp bao gồm lựa chọn

những người phù hợp với công việc, đào tạo những kỹ năng liên quan đến

nghề nghiệp…

- Sự thích ứng của con người với con người trong SXKD như bầu

không khí tâm lý tập thể, sự hoà hợp giữa các thành viên, mối quan hệ giữa

lãnh đạo và nhân viên, tạo động cơ thúc đẩy lao động...

- Tâm lý tiêu dùng.

Những khám phá được tâm lý học quả trị tìm ra có thể sử dụng để

thuê những nhân viên giỏi nhất, giảm bớt sự vắng mặt, cải thiện sự truyền

đạt thông tin, tăng thêm sự thảo mãn trong công việc, giải quyết vô số vấn

đề khác.

5

Hầu hết các nhà tâm lý học I/O cảm thấy có sự giống nhau giữa hai

mặt: khoa học và thực hành. Do đó, trong sự giáo dục các nhà tâm lý học I/O

đều có mô hình người nghiên cứu -ứng dụng, họ được dạy cả cách điều tra

nghiên cứu và ứng dụng vào thực tiễn.

2.Tâm lý học quản trị và các lĩnh vực tâm lý khác:

Tâm lý học quản trị thuộc mảng tâm lý học ứng dụng. Trong số các

lĩnh vực tâm lý học ứng dụng còn có: tâm lý học y khoa, tâm lý học sư

phạm, tâm lý học tội phạm, tâm lý học nghệ thuật, tâm lý học tiêu dùng, tâm

lý kỹ sư,…

IV. Phương pháp nghiên cứu của tâm lý học quản trị:

1. Các nguyên tắc cần tuân thủ khi nghiên cứu tâm lý người:

- Đảm bảo tính khách quan. Tất cả các nghiên cứu khoa học đều đòi

hỏi phải đảm bảo tính khách quan, nghĩa là phải nghiên cứu đúng bản chất

của vấn đề không được đưa ý chủ quan của cá nhân nghiên cứu vào kết quả.

Với việc nghiên cứu tâm lý đảm bảo tính khách quan là rất khó khăn vì: thứ

nhất đối tượng nghiên cứu của chúng ta là con người- những thực thể đã

được xã hội hoá, do đó đối tượng này nếu muốn có thể che giấu tâm lý thực

của mình nếu họ biết đang bị nghiên cứu; thứ hai, chúng ta không thể nghiên

cứu trực tiếp tâm lý người mà chỉ thông qua những gì biểu hiện ra bên ngoài

mà đoán định tâm lý bên trong, do đó phải trải qua một quá trình suy luận từ

đó rất dễ bị chủ quan của người nghiên cứu chi phối.

Muốn đảm bảo tính khách quan cần loại bỏ các yếu tố ngoại lai như

sự sợ hãi, ảnh hưởng của người khác, tâm trạng của người bị nghiên cứu...

- Đảm bảo tính toàn diện và tính hệ thống. Con người đóng nhiều vai

trò trong xã hội do đó họ có nhiều mặt biểu hiện khác nhau. Muốn hiểu thấu

đáo con người chúng ta cần nghiên cứu tất cả các mặt của họ.

6

- Đảm bảo tính biện chứng và tính lịch sử. Cần nghiên cứu con người

trong mối quan hệ tác động qua lại với môi trường.

- Đảm bảo tính sâu sắc và khoa học. Các nghiên cứu cần phải được

chứng minh là có tính hiệu lực và có độ tin cậy ở mức được phép chấp

nhận.

- Phải kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu. Đây là nguyên tắc tuyệt

đối cần tuân thủ. Mỗi phương pháp nghiên cứu tâm lý đều là nghiên cứu

gián tiếp, các kết luận được đưa ra luôn thông qua sự suy đoán của người

nghiên cứu nên sai số xảy ra thường lớn, để đảm bảo độ chính xác trong

nghiên cứu cần kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu.

2. Các phương pháp nghiên cứu:

- Quan sát: là phương pháp dùng các giác quan để tri giác đối tượng

và thông qua những gì tri giác được mà đoán định về tâm lý của đối tượng.

Quan sát là dùng tai để nghe, mắt để nhìn, mũi để ngửi mùi, da để cẩm

nhận sự đụng chạm và thông qua đó đoán định tâm lý của đối tượng.

- Đàm thoại (phỏng vấn): Là phương pháp mà người nghiên cứu đặt

ra một loạt câu hỏi trong cuộc tiếp xúc trực tiếp để thông qua câu trả lời mà

đoán định tâm lý của đối tượng. Một cuộc đàm thoại thường chia làm 3 giai

đoạn:

Giai đoạn mở đầu: người nghiên cứu đặt ra các câu hỏi tiếp xúc,

các câu hỏi mà người được hỏi dễ trả lời và sẵn sàng trả lời, nhằm tạo ra

không khí thân mật, tin cậy giữa hai bên.

Giai đoạn chính của cuộc đàm thoại: tuỳ mục đích người nghiên

cứu sẽ đặt các câu hỏi để đạt mục đích tìm hiểu. Có thể dùng các dạng câu

hỏi: thẳng, chặn đầu, hỏi vòng quanh.

Giai đoạn cuối của cuộc đàm thoại: trở lại các câu hỏi tiếp xúc,

nhằm giải toả căng thẳng cho đối tượng.

7

- Phương pháp bảng câu hỏi: là phương pháp dùng một bảng câu hỏi

soạn sẵn và dựa vào câu trả lời để đánh giá tâm lý của đối tượng.

- Phương pháp trắc nghiệm: là phương pháp dùng các phép thử,

thường là các bài tập nhỏ, đã được kiểm nghiệm trên một số lượng người

vừa đủ tiêu biểu, và dùng kết quả của nó để đánh giá tâm lý của đối tượng.

- Phương pháp thực nghiệm: là phương pháp mà người nghiên cứu

đưa đối tượng vào các tình huống thực tế trong hoạt động hàng ngày của họ,

chính người tham gia cũng không biết là mình đang bị nghiên cứu, người

nghiên cứu có thể chủ động tạo ra các tình huống đặc thù để đối tượng bật ra

tâm lý thực.

Phương pháp này thường được nhà quản trị sử dụng khi muốn tìm

hiểu tính cách của nhân viên mình, khi muốn kiểm tra năng lực của một cán

bộ, nhân viên sắp được đề bạt, khi muốn kiểm tra mô hình quản lý mới.

- Phương pháp nghiên cứu tiểu sử: là phương pháp nghiên cứu các

mối quan hệ xã hội của đối tượng để suy ra tâm lý của họ; khi nghiên cứu

cần nghiên cứu về gia tộc huyết thống của người đó, các mối quan hệ xã hội,

nhịp sống xã hội của người đó.

- Phương pháp nghiên cứu sản phẩm: là phương pháp thông qua các

sản phẩm mà người đó làm ra để đoán định tâm lý của họ.

- Phương pháp trắc lượng xã hội: người nghiên cứu đưa ra một bảng

hỏi từ 8-10 câu xoay quanh việc đối tượng chọn ai hoặc không chọn ai, thích

ai, không thích ai để từ đó nghiên cứu ra mối quan hệ trong nhóm và tập thể.

V. Lịch sử phát triển của tâm lý học quản trị:

Lịch sử tâm lý học quản trị có thể chia thành các giai đoạn sau:

1. Những năm đầu 1900-1916 – Giai đoạn hình thành:

Giai đoạn này đánh dấu sự ra đời của tâm lý học quản trị. Tâm lý học

quả trị ra đời từ sự kết hợp tự nhiên giữa ý tưởng nghiên cứu tâm lý để vận

8

dụng vào trong thực tiễn và sự mong muốn của các kỹ sư công nghiệp trong

cải tiến năng suất lao động. Những dấu ấn lớn của giai đoạn này là:

- Năm 1897 W.L.Bryan viết một bài báo (Bryan &Harter, 1897) về

phát triển kỹ năng nghề nghiệp của nhân viên điện báo trong việc gửi và

nhận tín hiệu Morse.

- Cặp vợ chồng Frank and Lillian Gilbreth góp phần tiên phong cho

những hiểu biết về thời gian cử động trong sản xuất công nghiệp. Lillian

Gilbreth trong một bài phát biểu trước các kỹ sư năm 1908 đã vạch ra sự cần

thiết mà tâm lý học cần phải có trong các trương trình làm việc được các kỹ

sư công nghiệp vạch ra.

- Walter Dill Scott với hai cuốn sách: lý thuyết quảng cáo (1903) và

tâm lý học trong quảng cáo (1908).

- Frederick W. Taylor với quyển sách những nguyên lý của quản trị

khoa học (1911) đã chứng minh rằng những người lao động làm việc luyện

kim nặng nhọc sẽ làm việc hiệu quả hơn nếu họ có những lúc nghỉ ngơi.

- Hugo Münsterberg với quyển sách của ông Tâm lý học và năng

suất công nghiệp (1913) phân biệt 3 phần: lựa chọn người lao động, thiết kế

điều kiện làm việc, và sử dụng tâm lý học trong bán hàng.

Như vậy, sự kết hợp của tâm lý học với những quan tâm ứng dụng

và các doanh nghiệp trong việc nâng cao hơn hiệu quả công nghiệp đã góp

phần ra đời tâm lý học quản trị. I/O. Năm 1910 “tâm lý học công nghiệp” (từ

“quản trị” chỉ được sử dụng từ những năm 1970) đã chính thức trở thành

một lĩnh vực riêng biệt của tâm lý học.

2. Giai đoạn 1917-1945- Giai đoạn phát triển và khẳng định vai trò:

Giai đoạn này tâm lý học quản trị chịu tác động mạnh mẽ của hai cuộc

chiến tranh thế giới. Có thể chia thành các giai đoạn nhỏ như sau:

Giai đoạn 1917-1918:

9

Chiến tranh thế giới thứ nhất đã đưa tâm lý học nói chung và tâm lý

quản trị nói riêng lên vị trí được tôn trọng.

Để phục vụ cho lợi ích của Tổ quốc mình trong cuộc chiến tranh,

những nhà tâm lý học quả trị đã đẩy mạnh các nghiên cứu như: chiếu phim

cho lính mới để củng cố tinh thần và bố trí các tân binh mới được tuyển vào

các công việc trong quân đội, nghiên cứu động cơ thúc đẩy, tinh thần , các

vấn đề tâm lý khi cơ thể mệt mỏi, kỷ luật của người lính. Tuy nhiên không

phải tất cả những điều mà các nhà tâm lý học đề nghị đều được quân đội sử

dụng, chỉ một số rất khiêm tốn các đề nghị được chấp thuận, hầu hết chúng

liên quan đến việc đánh giá tân binh.

Với những nghiên cứu và đóng góp, các nhà tâm lý được coi trọng

như những người có thể tạo ra những đóng góp có giá trị cho xã hội và cho

việc ứng dụng của các doanh nghiệp, và cho nền kinh tế.

Cũng năm 1917 tạp chí lâu đời và tiêu biểu nhất trong lĩnh vực tâm lý

học quản trị - Tạp chí tâm lý học ứng dung- bắt đầu được xuất bản. Một số

bài báo trong số đầu tiên là “Những mối quan hệ thực tế giữa tâm lý học và

chiến tranh” của Hall, “Kiểm tra trí lực của sinh viên đại học” của Bingham,

và “Người khờ dại là một vấn đề của chiến tranh” của Mateer.

Sau chiến tranh thế giới thứ nhất, là thời kỳ bùng nổ các công ty tư

vấn và các cơ quan nghiên cứu tâm lý. Sự ra đời của các cơ quan này báo

hiệu kỷ nguyên mới của tâm lý học quản trị.

Giai đoạn 1919-1940:

Giai đoạn này xã hội đã bắt đầu nhận thức rõ rằng tâm lý học quản trị

có thể giải quyết những vấn đề của thực tiễn. Tiếp sau chiến tranh, một vài

cơ quan nghiên cứu tâm lý thực sự đạt đến thời kỳ rực rỡ. Tiêu biểu như ở

Mỹ Viện nghiên cứu nghệ thuật bán hàng của trường Đại học kỹ thuật

Carnegie được Walter Bingham mở rộng. 27 công ty hợp tác với Bingham,

10

mỗi công ty góp khoảng 500USD hàng năm làm kinh phí nghiên cứu ứng

dụng tâm lý. Viện tập trung vào lựa chọn người bán hàng, tuyển chọn, phân

loại, và phát triển các nhân viên văn phòng và cơ quan hành pháp. Các nhà

tâm lý học tập trung đưa tâm lý trở thành lĩnh vực kinh doanh vì sự tiến bộ

của tâm lý học và đẩy mạnh việc sử dung nó hữu ích hơn trong công nghiệp.

Năm 1924 nghiên cứu ở Hawthorne “ là biểu tượng của chương trình

nghiên cứu quan trọng nhất thể hiện sự liên hệ to lớn của vấn đề sản xuất

trong mối quan hệ với hiệu quả” bắt đầu được triển khai. (Blum & Naylor,

1968).

Nghiên cứu ở Hawthorne là một dự án kinh doanh chung giữa Công

ty điện tử miền Tây và cá nhân những nhà nghiên cứu của Đại học Harvard,

dưới sự chủ trì của Elton Mayo. Bắt nguồn của nghiên cứu là do người ta thử

tìm kiếm mối liên hệ giữa ánh sáng và năng suất lao động. Các nhà nghiên

cứu đưa ra các chế độ ánh sáng khác nhau trong phòng làm việc nơi sản xuất

các dung cụ điện tử. Trong một số trường hợp, ánh sáng có cường độ mạnh,

trong những trường hợp khác, chúng được giảm bớt tương đương với ánh

sáng trăng. Điều ngạc nhiên vô cùng đối với các nhà nghiên cứu, năng suất

lao động có vẻ như không liên quan đến mức độ chiếu sáng. Điều đó khiến

các nhà nghiên cứu phải giả thuyết là một số yếu tố khác đã ảnh hưởng đến

năng suất lao động.

Một trong những khám phá quan trọng từ nghiên cứu là hiện tượng

được gọi là hiệu ứng Hawthorne . Các nghiên cứu Hawthorne cũng phát hiện

sự tồn tại thông tin công việc của nhóm nhân viên và sự kiểm tra sản xuất

của họ, cũng quan trọng chẳng khác gì thái độ của người lao động, giá trị

của việc có sự đồng tình và người giám sát hiểu biết, và nhu cầu được đối xử

như con người thay thế cho việc coi họ đơn thuần là tiền vốn con người. Sự

11

phát hiện của họ về sự rắc rối của hành vi con người mở ra một khung cảnh

mới cho tâm lý học quản trị.

Nghiên cứu Hawthorne đã mở ra những hướng nghiên cứu mới. Tâm

lý học quản trị không còn đơn điệu nữa.

Giai đoạn 1941-1945:

Trong thời gian này, các nhà tâm lý học nghiên cứu các vấn đề tuyển

chọn người lao động và bố trí công việc và tiến hành lựa chọn họ với những

kỹ thuật lớn lao hơn. Để phục vụ cho chiến tranh, các quân đội quan tâm

mạnh mẽ hơn trong chiến tranh thế giới thứ nhất về kiểm tra để có thể xếp

hạng lính mới, các phương pháp lựa chọn người cho đào tạo sĩ quan, test về

tài năng nghề nghiệp, và bổ sung thêm các test đánh giá thái độ. Ngoài ra

quân đội cũng quan tâm đến phát triển và sử dung các bài test về stress do

hoàn cảnh, được dùng cho các đơn vị tình báo quân đội. Trong lĩnh vực lựa

chọn và đào tạo phi công để lái máy bay chiến đấu các nhà tâm lý tham gia

nghiên cứu hai vấn đề phát hiện các ứng viên tốt để lựa chọn dùng và đào

tạo thành phi công (đây là lĩnh vực truyền thống của tâm lý cá nhân) và các

trang bị có thể phác họa làm công việc của phi công trở nên thoải mái và an

toàn (một lĩnh vực mới của tâm lý học).

Trong giai đoạn này việc sử dụng các test cho nhân viên trong công

nghiệp tăng lên nhiều. Vì các doanh nghiệp cần một lực lượng lao động sản

xuất ra nhiều, các nhà tâm lý được gọi đến giúp làm giảm sự vắng mặt của

người lao động (Pickard, 1945). Công nghiệp khám phá rằng một số kỹ thuật

của các nhà tâm lý học công nghiệp rất có ích, đặc biệt là trong lĩnh vực

tuyển chọn, đào tạo, và thiết kế máy móc, và những nhà lãnh đạo công

nghiệp đã đặc biệt quan tâm đến những ứng dụng của tâm lý học xã hội.

12

Trong giai đoạn tiếp theo của lịch sử tâm lý học quản trị chứng kiến

sự tiến triển của môn học thành chuyên ngành đặc biệt với chuyên môn ở

các mức độ cao hơn về học thuật và khoa học.

3. Giai đoạn phân hoá (1946-1963):

Trong thời kỳ này, tâm lý học quản trị tiến triển thành lĩnh vực chính

thống của khoa học điều tra, tự nó đã có uy tín như một nghề thực nghiệm

được thừa nhận. Nhiều trường đại học và tổng hợp mở cá lớp “tâm lý học

công nghiệp”, và đào tạo cả cấp độ cao học và tiến sĩ. Sự quan tâm đến một

chuyên ngành bắt đầu kết tinh, và tâm lý học công nghiệp tạo thành một lĩnh

vực riêng. Các tạp chí mới ra đời cùng với sự ra đời những hiệp hội nghề

nghiệp mới.

Trước hết là tâm lý học kỹ sư, ra đời trong thời gian chiến tranh thế

giới thứ hai, đã được thừa nhận như một lĩnh vực riêng biệt, trong đó có sự

ảnh hưởng mạnh của các sách như Ứng dụng tâm lý học thực nghiệm

(Chapanis, Garner & Morgan, 1949) và Sách hướng dẫn những dữ liệu của

người kỹ sư (1949). Tâm lý học kỹ sư bắt đầu một thời kỳ bùng nổ và lớn

lên từ 1950 đến 1960. Tâm lý học kỹ sư là sự pha trộng cả tâm lý học thực

nghiệm và tâm lý học công nghiệp.

Vào những năm 1950, sự quan tâm tăng lên đối với nghiên cứu tổ

chức. Các nhà nghiên cứu dành sự chú ý hơn đến các ảnh hưởng của xã hội

đã tác động đến hành vi trong tổ chức. Các điều kiện như sự thay đổi của tổ

chức và sự phát triển của tổ chức được xuất bản thành tài liệu thường xuyên

hơn. Hành vi tổ chức là sự pha trộn của tâm lý học công nghiệp, tâm lý xã

hội và xã hội học.

4. Giai đoạn có sự giám sát của chính phủ (1964 đến nay):

Vào cuối những năm 1950 và đầu những năm 1960, dưới tác động của

Liên Hiệp Quốc về vấn đề nhân quyền, các quốc gia bắt đầu tăng cường

13

quan tâm đến quyền của công dân, đến các khía cạnh công bằng trong công

việc. Từ trước đó Tâm lý học quản trị đã được xem như một nghề, các nhà

tâm lý học quản trị tương đối được tự do và ít bị kiểm soát trong việc sử

dụng trạng thái muôn màu muôn vẻ rộng lớn của các phương pháp đánh giá

tâm lý (như là, test, phỏng vấn, và vân vân) để đưa ra các quyết định về lao

động. Kết quả của các quyết định lao động dựa trên đánh giá tâm lý bị cho

là tạo ra sự hạn chế và không cho phép các nhóm thiểu số (đáng kể nhất là

người da đen và nữ giới) tham gia làm việc. Các chính phủ bắt đầu qui định

sự giám sát và các thủ tục cá nhân của người lao động.

Như vậy, tâm lý học quả trị phục vụ cả hai yêu cầu. Thứ nhất là thực

hiện công việc với chất lượng cao, điều đó dẫn tới các nghiên cứu khoa học

hoặc các dịch vụ phục vụ cho khách hàng. Thứ hai là đáp ứng sự khảo sát và

đánh giá của chính phủ. Các nhà tâm lý học quản trị hiện nay đã chấp nhận

tầm quan trọng của việc chịu trách nhiệm pháp lý đối với hành vi của mình.

Sự giám sát của pháp luật, nhắc nhở các nhà tâm lý học quản trị mở

rộng tầm nhận thức của họ để đảm bảo được chấp nhận các vấn đề họ hướng

đến và các giải pháp họ đề xuất. Một nhà tâm lý học hiện đại đòi hỏi phải

lưu tâm các qui định của luật pháp.

CÂU HỎI

1. Hãy nêu các đặc điểm của tâm lý người và cho biết ý nghĩa của nó

đối với hoạt động của nhà quả trị.

2. Hãy nêu cách phân loại các hiện tượng tâm lý theo quá trình diễn

biến và thời gian tồn tại. Cho biết ý nghĩa của các phân loại đối với

việc định hướng cho hoạt động xây dựng văn hoá tổ chức?

14

3. Hãy nêu các hiện tượng tâm lý theo sự tham gia của ý thức. Cho biết

ý nghĩa của nó đối với việc định hướng hoạt động nghiên cứu hành

vi người tiêu dùng.

4. Trình bày các nguyên tắc cần tuân thủ khi nghiên cứu tâm lý người.

5. Nghiên cứu tâm lý có thể sử dụng những phương pháp nào?

6. Tâm lý học quản trị đã trải qua những giai đoạn phát triển nào?

CHƯƠNG II

NHÂN CÁCH

I. Một số khái niệm:

1. Con người:

Con người là khái niệm chung nhất để chỉ bất kỳ người nào trong xã

hội, trong tự nhiên. Con người được hiểu theo hai mặt: mặt sinh vật và mặt

xã hội. Về mặt sinh con người là sinh vật ở bậc thang cao nhất của sự tiến

hóa. Về mặt xã hội, con người sống trong xã hội, có mối quan hệ với xã hội,

có những vị trí, vai trò, nhiệm vụ và quyền lợi nhất định trong xã hội và bị

chi phối bởi các mối quan hệ xã hội.

2. Cá nhân:

Cá nhân là một con người riêng biệt, cụ thể nào đó với những đặc

điểm riêng biệt về mặt sinh vật và xã hội đặc trưng cho con người đó. Mỗi

người đều là một cá nhân.

3. Nhân cách:

Từ nhân cách (personality) được bắt nguồn từ thuật ngữ Latinh có

nghĩa là mặt nạ, nhấn mạnh đến tàm quan trọng của những tác động bên

ngoài. Có nhiều định nghĩa về nhân cách, Allfort (1961) đã phân biệt các

định nghĩa thành 3 loại: ấn tượng bên ngoài, cấu trúc nội tại và quan điểm

thực chứng. Theo chúng tôi có thể coi nhân cách là toàn bộ những đặc điểm

15

tâm lý đã ổn định của cá nhân tạo nên giá trị xã hội, hành vi xã hội của cá

nhân.

Khi được sinh ra cá nhân chưa phải là một nhân cách. Nhân cách hình

thành trong quá trình cá nhân sống và lớn lên trong xã hội. Tuỳ theo điều

kiện sống mà nhân cách sẽ phát triển theo chiều hướng nào. Thông thường

khi ý thức phát triển đến một trình độ nào đó thì nhân cách mới bắt đầu hình

thành, và phát triển theo quá trinhd trưởng thành của con người. Sự hình

thành và phát triển nhân cách phụ thuộc vào các yếu tố sau:

- Các đặc điểm bẩm sinh di truyền.

- Giáo dục của cả gia đình và xã hội đóng một vai trò chủ đạo.

- Hoạt động của cá nhân

- Qua hoạt động giao lưu.

II. Cấu trúc của nhân cách theo quan điểm của tâm lý học hoạt

động:

1. Xu hướng:

Xu hướng là sự hướng tới một mục tiêu, một đối tượng nào đó, là một

hệ thống những nhân tố thúc đẩy bên trong qui định tính tích cực của con

người trong hoạt động của họ.

Xu hướng biểu hiện qua các nhu cầu, hứng thú, niềm tin, lý tưởng

…của cá nhân mà nếu tập hợp lại chúng sẽ xác định mục đích cuộc sống của

con người.

Nhu cầu

Nhu cầu là những gì mà cá nhân cần được thỏa mãn để sống, để hoạt

động.

Nhu cầu là biểu hiện của xu hướng về mặt nguyện vọng. Nhu cầu nảy

sinh từ mối quan hệ giữa hoàn cảnh bên ngoài với điều kiện bên trong của

16

con người, nó biểu hiện sự phụ thuộc của con người vào hoàn cảnh sống cụ

thể ấy, chứ không phải nảy sinh từ ý thức hay ý chí chủ quan của cá nhân.

Có một số cách phân loại nhu cầu:

Nhu cầu vật chất và nhu cầu tinh thần: 1). Nhu cầu vật chất (nhu cầu

tự nhiên) là nhu cầu chủ yếu do bản năng sinh ra như ăn, mặc, ở, hương tiện

sinh hoạt, bảo toàn nòi giống…; 2). Nhu cầu tinh thần (nhu cầu xã hội)chủ

yếu do tâm lý tạo nên nói lên bản chất xã hội của con người.

Hứng thú :

Hứng thú là sự xuất hiện sự chú ý đặc biệt của con người đến một đối

tượng nào đó, là sự khao khát của con người muốn tiếp cận đến đối tượng

nhu cầu để đi sâu tìm hiểu.

Hứng thú là biểu hiện của xu hướng về mặt nhận thức của cá nhân đối

với sự vật và hiện tượng xung quanh. Hứng thú giúp cho con ngườI hăng say

làm việc, quên mệt mỏi, là một nhân tố kích thích hoạt động của con người,

kích thích khả năng tìm tòi sáng tạo.

Muốn cho nhân viên có hứng thú làm việc phải:

- Nêu được ý nghĩa, tầm quan trọng, lợi ích của công việc đối với

công ty và với bản thân họ.

- Làm cho họ hiểu rõ cách thức thực hiện công việc đó.

Thế giới quan:

Thế giới quan là hệ thống quan điểm của cá nhân về tự nhiên, xã hộI

và bản thân, xác định phương châm hành động của người ấy. Nó quyết định

những phẩm chất và phương hướng phát triển của nhân cách.

Lý tưởng:

Lý tưởng “ Chính là cái mà vì nó người ta sống, dưới ánh sáng của

nó người ta hiểu được ý nghĩa của cuộc đời mình”.

17

Lý tưởng là mục tiêu cao đẹp, mẫu mực và hoàn chỉnh có tác động lôi

cuốn mạnh mẽ toàn bộ cuộc sống của cá nhân trong suốt thời gian dài hoặc

cả đời người. Lý tưởng là sự hoà hợp của các hoạt động nhận thức, tình cảm

và ý chí. Lý tưởng vừa có tính hiện thực, vừa có tính lãng mạn, lại mang tính

lịch sử xã hội và tính giai cấp.

a. Năng lực:

Năng lực là khả năng của cá nhân có thể thực hiện một hoạt động nào

đó, làm cho hoạt động ấy đạt đến một kết quả nhất định.

Năng lực được hình thành , thể hiện và phát triển trong hoạt động. Nó

chỉ tồn tại trong mối quan hệ với một hoạt động nhất định.

Khi đánh giá năng lực của một người, cần chú ý đến nhiều yếu tố bao

gồm:

•Các yếu tố để tạo thành năng lực:

o Các yếu tố thuộc sinh lý, cơ thể bẩm sinh

o Sự giáo dục mà họ được hưởng

o Kinh nghiệm và sự từng trải của họ

o Sự rèn luyện, tập luyện, sự chuyên cần, chăm chỉ…Những phẩm

chất ý chí…

•Các yếu tố trực tiếp trong hoạt động của họ:

o Con đường đi tới kết quả công việc là con đường nào? (cách thức,

tính độc lập, độc đáo, tính sáng tạo, khoa học…)

o Hiệu suất công việc (thời gian, sức lực và tiền bạc, nguyên vật

liệu…)

o Kết quả: mức độ đạt tới về chất lượng, số lượng.

Trong phân công công tác cho một cá nhân, nếu hợp với năng lực của

họ, tạo điều kiện cho họ phát huy tối đa năng lực của mình thì kết quả sẽ rất

tốt. Người lãnh đạo giỏi là người lãh đạo nhìn thấu cả năng lực còn chưa bộc

18

phát của nhân viên để giao công việc cho họ khiến họ phát huy được năng

lực của mình.

b. Tính cách:

Tính cách là một tổng hợp những thuộc tính tâm lý đặc trưng của cá

nhân, phản ánh mối quan hệ của cá nhân với hiện thực và biểu hiện ở những

hành vi, cử chỉ, cách nói năng của cá nhân đó.

Tính cách biểu hiện mặt xã hội của con người. Tính cách của mỗi cá

nhân được hình thành dần trong quá trình xã hội hoá, tính cách do giáo dục

và do học tập mà hình thành.

Tính cách luôn có hai mặt nội dung và hình thức.

Nội dung là hệ thống thái độ bên trong của cá nhân đối với hiện thực

như là đối với xã hội, đối với lao động, đối với bản thân, đối với tài

sản…Thái độ đối với xã hội phản ánh mối quan hệ giữa cá nhân với tổ chức,

với mọi người xung quanh, nó thể hiện tình yêu thương, tôn trọng, lòng tận

tụy…hay sự ghét bỏ, thù hằn, khinh miệt, hờ hững…tinh thần hy sinh vì mọi

người, vì lợi ích chung…; Thái độ đối với lao động là ý thức tổ chức, kỷ

luật, tính yêu lao động, cần cù, tận tâm…; Thái độ đối với bản thân là những

đánh giá suy xét về bản thân mình, những yêu cầu, mục đích đặt ra để thực

hiện trong cuộc sống hàng ngày thể hiện ở lòng tự trọng, tính khiêm tốn, tính

tự hào…; Đối với tài sản thể hiện ở cẩu thả hay không cẩu thả, hoang phí

hay tiết kiệm…

Hình thức là sự biểu hiện ra bên ngoài của hệ thống thái độ của cá

nhân trong những hành vi xã hội, thể hiện ở hành vi, cử chỉ, cách nói năng.

Nội dung và hình thức của tính cách được xét theo chuẩn mực đạo

đức xã hội thì được phân thành tốt xấu.

Khi xét đến sự đồng nhất giữa nội dung và hình thức sẽ tọ ra 4 kiểu

tính cách:

19