Giáo trình Nguyên lý hệ điều hành

TRƯỜNG CAO ĐẲNG NGHỀ CÔNG NGHIỆP HÀ NỘI

Tác giả : Lê Văn Hùng(chủ biên)

Trần Thị Ngân.

GIÁO TRÌNH

Nguyên lý Hệ điều hành

(Lưu hành nội bộ)

Hà Nội năm 2011

Nguyên lý hệ điều hành

Tuyên bố bản quyền

Giáo trình này sử dụng làm tài liệu giảng dạy nội bộ trong

trường cao đẳng nghề Công nghiệp Hà Nội

Trường Cao đẳng nghề Công nghiệp Hà Nội không sử

dụng và không cho phép bất kỳ cá nhân hay tổ chức nào sử dụng

giáo trình này với mục đích kinh doanh.

Mọi trích dẫn, sử dụng giáo trình này với mục đích khác

hay ở nơi khác đều phải được sự đồng ý bằng văn bản của

trường Cao đẳng nghề Công nghiệp Hà Nội

2

Nguyên lý hệ điều hành

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ HỆ ĐIỀU HÀNH

1.1 Khái niệm hệ điều hành

Hệ điều hành là một hệ thống các chương trình hoạt động giữa người sử dụng

(user) và phần cứng của máy tính. Mục tiêu của hệ điều hành là cung cấp một môi

trường để người sử dụng có thể thi hành các chương trình. Nó làm cho máy tính dễ sử

dụng hơn, thuận lợi hơn và hiệu quả hơn.

Hệ điều hành là một phần quan trọng của hầu hết các hệ thống máy tính. Một hệ

thống máy tính thường được chia làm bốn phần chính : phần cứng, hệ điều hành, các

chương trình ứng dụng và người sử dụng.

Phần cứng bao gồm CPU, bộ nhớ, các thiết bị nhập xuất, đây là những tài

nguyên của máy tính.

Chương trình ứng dụng như các chương trình dịch, hệ thống cơ sở dữ liệu, các

trò chơi, và các chương trình thương mại. Các chương trình này sử dụng tài nguyên

của máy tính để giải quyết các yêu cầu của người sử dụng.

Hệ điều hành điều khiển và phối hợp việc sử dụng phần cứng cho những ứng

dụng khác nhau của nhiều người sử dụng khác nhau. Hệ điều hành cung cấp một môi

trường mà các chương trình có thể làm việc hữu hiệu trên đó.

Hình 1.1 Mô hình trừu tượng của hệ thống máy tính

Hệ điều hành có thể được coi như là bộ phân phối tài nguyên của máy tính.

Nhiều tài nguyên của máy tính như thời gian sử dụng CPU, vùng bộ nhớ, vùng lưu trữ

tập tin, thiết bị nhập xuất v.v… được các chương trình yêu cầu để giải quyết vấn đề.

3

Nguyên lý hệ điều hành

Hệ điều hành hoạt động như một bộ quản lý các tài nguyên và phân phối chúng cho

các chương trình và người sử dụng khi cần thiết. Do có rất nhiều yêu cầu, hệ điều hành

phải giải quyết vấn đề tranh chấp và phải quyết định cấp phát tài nguyên cho những

yêu cầu theo thứ tự nào để hoạt động của máy tính là hiệu quả nhất. Một hệ điều hành

cũng có thể được coi như là một chương trình kiểm soát việc sử dụng máy tính, đặc

biệt là các thiết bị nhập xuất.

Tuy nhiên, nhìn chung chưa có định nghĩa nào là hoàn hảo về hệ điều hành. Hệ

điều hành tồn tại để giải quyết các vấn đề sử dụng hệ thống máy tính. Mục tiêu cơ bản

của nó là giúp cho việc thi hành các chương trình dễ dàng hơn. Mục tiêu thứ hai là hỗ

trợ cho các thao tác trên hệ thống máy tính hiệu quả hơn. Mục tiêu này đặc biệt quan

trọng trong những hệ thống nhiều người dùng và trong những hệ thống lớn(phần cứng

+ quy mô sử dụng). Tuy nhiên hai mục tiêu này cũng có phần tương phản vì vậy lý

thuyết về hệ điều hành tập trung vào việc tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên của máy

tính.

1.2 Lịch sử phát triển của hệ điều hành

Thế hệ 1 (1945 – 1955)

Vào khoảng giữa thập niên 1940, Howard Aiken ở Havard và John von

Neumann ở Princeton, đã thành công trong việc xây dựng máy tính dùng ống chân

không. Những máy này rất lớn với hơn 10000 ống chân không nhưng chậm hơn nhiều

so với máy rẻ nhất ngày nay.

Mỗi máy được một nhóm thực hiện tất cả từ thiết kế, xây dựng lập trình, thao

tác đến quản lý. Lập trình bằng ngôn ngữ máy tuyệt đối, thường là bằng cách dùng

bảng điều khiển để thực hiện các chức năng cơ bản. Ngôn ngữ lập trình chưa được biết

đến và hệ điều hành cũng chưa nghe đến.

Vào đầu thập niên 1950, phiếu đục lổ ra đời và có thể viết chương trình trên

phiếu thay cho dùng bảng điều khiển.

Thế hệ 2 (1955 – 1965)

Sự ra đời của thiết bị bán dẫn vào giữa thập niên 1950 làm thay đổi bức tranh

tổng thể. Máy tính trở nên đủ tin cậy hơn. Nó được sản xuất và cung cấp cho các

khách hàng. Lần đầu tiên có sự phân chia rõ ràng giữa người thiết kế, người xây dựng,

người vận hành, người lập trình, và người bảo trì.

4

Nguyên lý hệ điều hành

Để thực hiện một công việc (một chương trình hay một tập hợp các chương

trình), lập trình viên trước hết viết chương trình trên giấy (bằng hợp ngữ hay

FORTRAN) sau đó đục lỗ trên phiếu và cuối cùng đưa phiếu vào máy. Sau khi thực

hiện xong nó sẽ xuất kết quả ra máy in.

Hệ thống xử lý theo lô ra đời, nó lưu các yêu cầu cần thực hiện lên băng từ, và

hệ thống sẽ đọc và thi hành lần lượt. Sau đó, nó sẽ ghi kết quả lên băng từ xuất và cuối

cùng người sử dụng sẽ đem băng từ xuất đi in.

Hệ thống xử lý theo lô hoạt động dưới sự điều khiển của một chương trình đặc

biệt là tiền thân của hệ điều hành sau này. Ngôn ngữ lập trình sử dụng trong giai đoạn

này chủ yếu là FORTRAN và hợp ngữ.

Thế hệ 3 (1965 – 1980)

Trong giai đoạn này, máy tính được sử dụng rộng rãi trong khoa học cũng như

trong thương mại. Máy IBM 360 là máy tính đầu tiên sử dụng mạch tích hợp (IC). Từ

đó kích thước và giá cả của các hệ thống máy giảm đáng kể và máy tính càng phỗ biến

hơn. Các thiết bị ngoại vi dành cho máy xuất hiện ngày càng nhiều và thao tác điều

khiển bắt đầu phức tạp.

Hệ điều hành ra đời nhằm điều phối, kiểm soát hoạt động và giải quyết các yêu

cầu tranh chấp thiết bị. Chương trình hệ điều hành dài cả triệu dòng hợp ngữ và do

hàng ngàn lập trình viên thực hiện.

Sau đó, hệ điều hành ra đời khái niệm đa chương. CPU không phải chờ thực

hiện các thao tác nhập xuất. Bộ nhớ được chia làm nhiều phần, mỗi phần có một công

việc (job) khác nhau, khi một công việc chờ thực hiện nhập xuất CPU sẽ xử lý các

công việc còn lại. Tuy nhiên khi có nhiều công việc cùng xuất hiện trong bộ nhớ, vấn

đề là phải có một cơ chế bảo vệ tránh các công việc ảnh hưởng đến nhau. Hệ điều hành

cũng cài đặt thuộc tính spool.

Giai đoạn này cũng đánh dấu sự ra đời của hệ điều hành chia xẻ thời gian như

CTSS của MIT. Đồng thời các hệ điều hành lớn ra đời như MULTICS, UNIX và hệ

thống các máy mini cũng xuất hiện như DEC PDP-1.

Thế hệ 4 (1980 - nay)

Giai đoạn này đánh dấu sự ra đời của máy tính cá nhân, đặc biệt là hệ thống

IBM PC với hệ điều hành MS-DOS và Windows sau này. Bên cạnh đó là sự phát triển

5

Nguyên lý hệ điều hành

mạnh của các hệ điều hành tựa Unix trên nhiều hệ máy khác nhau như Linux. Ngoài

ra, từ đầu thập niên 90 cũng đánh dấu sự phát triển mạnh mẽ của hệ điều hành mạng

và hệ điều hành phân tán.

1.3. Phân loại hệ thống

1.3.1 Hệ thống xử lý theo lô

Bộ giám sát thường trực được thiết kế để giám sát việc thực hiện dãy các công

việc một cách tự động, chương trình này luôn luôn thường trú trong bộ nhớ chính.

Hệ điều hành theo lô thực hiện các công việc lần lượt theo những chỉ thị định

trước.

1.3.2 Hệ thống xử lý theo lô đa chương

Đa chương (multiprogram) gia tăng khai thác CPU bằng cách tổ chức các công

việc sao cho CPU luôn luôn phải trong tình trạng làm việc .

Ý tưởng như sau : hệ điều hành lưu giữ một phần của các công việc ở nơi lưu

trữ trong bộ nhớ . CPU sẽ lần lượt thực hiện các phần công việc này. Khi đang thực

hiện, nếu có yêu cầu truy xuất thiết bị thì CPU không nghỉ mà thực hiện tiếp công việc

thứ hai…

Với hệ đa chương hệ điều hành ra quyết định cho người sử dụng vì vậy, hệ điều

hành đa chương rất tinh vi. Hệ phải xử lý các vấn đề lập lịch cho công việc, lập lịch

cho bộ nhớ và cho cả CPU nữa.

1.3.3 Hệ thống chia xẻ thời gian

Hệ thống chia xẻ thời gian là một mở rộng logic của hệ đa chương. Hệ thống

này còn được gọi là hệ thống đa nhiệm (multitasking). Nhiều công việc cùng được

thực hiện thông qua cơ chế chuyển đổi của CPU như hệ đa chương nhưng thời gian

mỗi lần chuyển đổi diễn ra rất nhanh.

Hệ thống chia xẻ được phát triển để cung cấp việc sử dụng bên trong của một

máy tính có giá trị hơn. Hệ điều hành chia xẻ thời gian dùng lập lịch CPU và đa

chương để cung cấp cho mỗi người sử dụng một phần nhỏ trong máy tính chia xẻ. Một

chương trình khi thi hành được gọi là một tiến trình. Trong quá trình thi hành của một

tiến trình, nó phải thực hiện các thao tác nhập xuất và trong khoảng thời gian đó CPU

sẽ thi hành một tiến trình khác. Hệ điều hành chia xẻ cho phép nhiều người sử dụng

6

Nguyên lý hệ điều hành

chia xẻ máy tính một cách đồng bộ do thời gian chuyển đổi nhanh nên họ có cảm giác

là các tiến trình đang được thi hành cùng lúc.

Hệ điều hành chia xẻ phức tạp hơn hệ điều hành đa chương. Nó phải có các

chức năng : quản trị và bảo vệ bộ nhớ, sử dụng bộ nhớ ảo. Nó cũng cung cấp hệ thống

tập tin truy xuất on-line…

Hệ điều hành chia xẻ là kiểu của các hệ điều hành hiện đại ngày nay.

1.3.4 Hệ thống song song

Ngoài các hệ thống chỉ có một bộ xử lý còn có các hệ thống có nhiều bộ xử lý

cùng chia xẻ hệ thống đường truyền dữ liệu, đồng hồ, bộ nhớ và các thiết bị ngoại vi.

Các bộ xử lý này liên lạc bên trong với nhau .

Với sự gia tăng số lượng bộ xử lý, công việc được thực hiện nhanh chóng hơn.

Hệ thống với máy nhiều bộ xử lý sẽ tối ưu hơn hệ thống có nhiều máy có một bộ xử lý

vì các bộ xử lý chia xẻ các thiết bị ngoại vi, hệ thống lưu trữ, nguồn … và rất thuận

tiện cho nhiều chương trình cùng làm việc trên cùng một tập hợp dữ liệu.

Một lý do nữa là độ tin cậy. Các chức năng được xử lý trên nhiều bộ xử lý và sự

hỏng hóc của một bộ xử lý sẽ không ảnh hưởng đến toàn bộ hệ thống.

Hệ thống đa xử lý thông thường sử dụng cách đa xử lý đối xứng, trong cách

này mỗi bộ xử lý chạy với một bản sao của hệ điều hành, những bản sao này liên lạc

với nhau khi cần thiết. Một số hệ thống sử dụng đa xử lý bất đối xứng, trong đó mỗi bộ

xử lý được giao một công việc riêng biệt.. Một bộ xử lý chính kiểm soát toàn bộ hệ

thống, các bộ xử lý khác thực hiện theo lệnh của bộ xử lý chính hoặc theo những chỉ

thị đã được định nghĩa trước. Mô hình này theo dạng quan hệ chủ tớ. Bộ xử lý chính sẽ

lập lịch cho các bộ xử lý khác.

Một ví dụ về hệ thống xử lý đối xứng là version Encore của UNIX cho máy tính

Multimax. Hệ thống này có hàng tá bộ xử lý. Ưu điểm của nó là nhiều tiến trình có thể

thực hiện cùng lúc . Một hệ thống đa xử lý cho phép nhiều công việc và tài nguyên

được chia xẻ tự động trong những bộ xử lý khác nhau.

Hệ thống đa xử lý không đồng bộ thường xuất hiện trong những hệ thống lớn,

trong đó hầu hết thời gian hoạt động đều dành cho xử lý nhập xuất.

1.3.5 Hệ thống phân tán

7

Nguyên lý hệ điều hành

Hệ thống này cũng tương tự như hệ thống chia xẻ thời gian nhưng các bộ xử lý

không chia xẻ bộ nhớ và đồng hồ, thay vào đó mỗi bộ xử lý có bộ nhớ cục bộ riêng.

Các bộ xử lý thông tin với nhau thông qua các đường truyền thông như những bus tốc

độ cao hay đường dây điện thoại.

Các bộ xử lý trong hệ phân tán thường khác nhau về kích thước và chức năng.

Nó có thể bao gồm máy vi tính, trạm làm việc, máy mini, và những hệ thống máy lớn.

Các nguyên nhân phải xây dựng hệ thống phân tán là:

Chia xẻ tài nguyên : hệ thống phân tán cung cấp một cơ chế để chia xẻ tập tin ở

vị trí xa, xử lý thông tin trong một cơ sở dữ liệu phân tán, in ấn tại một vị trí xa, sử

dụng những thiết bị ở xa để hỗ thực hiện các thao tác.

Tăng tốc độ tính toán : Một thao tác tính toán được chia làm nhiều phần nhỏ

cùng thực hiện một lúc. Hệ thống phân tán cho phép phân chia việc tính toán trên

nhiều vị trí khác nhau để tính toán song song.

An toàn : Nếu một vị trí trong hệ thống phân tán bị hỏng, các vị trí khác vẫn

tiếp tục làm việc.

Thông tin liên lạc với nhau :Có nhiều lúc , chương trình cần chuyển đổi dữ

liệu từ vị trí này sang vị trí khác. Ví dụ trong hệ thống Windows, thường có sự chia xẻ

và chuyển dữ liệu giữa các cửa sổ. Khi các vị trí được nối kết với nhau trong một hệ

thống mạng, việc trao đổi dữ liệu diễn ra rất dễ. Người sử dụng có thể chuyển tập tin

hay các E_mail cho nhau từ cùng vị trí hay những vị trí khác.

1.3.6 Hệ thống xử lý thời gian thực

Hệ thống xử lý thời gian thực được sử dụng khi có những đòi hỏi khắt khe về

thời gian trên các thao tác của bộ xử lý hoặc dòng dữ liệu.

Một hệ điều hành xử lý thời gian thực phải được định nghĩa tốt, thời gian xử lý

nhanh. Hệ thống phải cho kết quả chính xác trong khoảng thời gian bị thúc ép nhanh

nhất. Có hai hệ thống xử lý thời gian thực là hệ thống thời gian thực cứng và hệ thống

thời gian thực mềm..

Hệ thống thời gian thực cứng là công việc được hoàn tất đúng lúc. Lúc đó dữ

liệu thường được lưu trong bộ nhớ ngắn hạn hay trong ROM. Việc xử lý theo thời gian

thực sẽ xung đột với tất cả hệ thống liệt kê ở trên.

8

Nguyên lý hệ điều hành

Dạng thứ hai là hệ thống thời gian thực mềm, mỗi công việc có một độ ưu tiên

riêng và sẽ được thi hành theo độ ưu tiên đó. Có một số lĩnh vực áp dụng hữu hiệu

phương pháp này là multimedia hay thực tại ảo.

1.4 Các thành phần của hệ điều hành

a) Quản lý tiến trình

Một tiến trình là một chương trình đang được thi hành. Một tiến trình phải sử

dụng tài nguyên như thời gian sử dụng CPU, bộ nhớ, tập tin, các thiết bị nhập xuất để

hoàn tất công việc của nó. Các tài nguyên này được cung cấp khi tiến trình được tạo

hay trong quá trình thi hành.

Một tiến trình là hoạt động (active) hoàn toàn-ngược lại với một tập tin trên đĩa

là thụ động (passive)-với một bộ đếm chương trình cho biết lệnh kế tiếp được thi

hành.Việc thi hành được thực hiện theo cơ chế tuần tự , CPU sẽ thi hành từ lệnh đầu

đến lệnh cuối.

Một tiến trình được coi là một đơn vị làm việc của hệ thống. Một hệ thống có

thể có nhiều tiến trình cùng lúc , trong đó một số tiến trình là của hệ điều hành, một số

tiến trình là của người sử dụng. các tiến trình này có thể diễn ra đồng thời.

Vai trò của hệ điều hành trong việc quản lý tiến trình là :

- Tạo và hủy các tiến trình của người sử dụng và của hệ thống.

- Tạm dừng và thực hiện tiếp một tiến trình.

- Cung cấp các cơ chế đồng bộ tiến trình.

- Cung cấp các cơ chế giao tiếp giữa các tiến trình.

- Cung cấp cơ chế kiểm soát deadlock

b) Quản lý bộ nhớ chính :

Trong hệ thống máy tính hiện đại, bộ nhớ chính là trung tâm của các thao tác,

xử lý. Bộnhớ chính có thể xem như một mảng kiểu byte hay kiểu word. Mỗi phần tử

đều có địa chỉ. Đó là nơi lưu dữ liệu được CPU truy xuất một cách nhanh chóng so với

các thiết bị nhập/xuất. CPU đọc những chỉ thị từ bộ nhớ chính. Các thiết bị nhập/xuất

cài đặt cơ chế DMA cũng đọc và ghi dữ liệu trong bộ nhớ chính. Thông thường bộ nhớ

9

Nguyên lý hệ điều hành

chính chứa các thiết bị mà CPU có thể định vị trực tiếp. Ví dụ CPU truy xuất dữ liệu

từ đĩa, những dữ liệu này được chuyển vào bộ nhớ qua lời gọi hệ thống nhập/xuất.

Một chương trình muốn thi hành trước hết phải được ánh xạ thành địa chỉ tuyệt

đối và nạp vào bộ nhớ chính.Khi chương trình thi hành, hệ thống truy xuất các chỉ thị

và dữ liệu của chương trình trong bộ nhớ chính. Ngay cả khi tiến trình kết thúc , dữ

liệu vẫn còn trong bộ nhớ cho đến khi một tiến trình khác được ghi chồng lên.

Hệ điều hành có những vai trò như sau trong việc quản lý bộ nhớ chính :

- Lưu giữ thông tin về các vị trí trong bộ nhớ đã được sử dụng và tiến trình nào

đang sử dụng.

- Quyết định tiến trình nào được nạp vào bộ nhớ chính, khi bộ nhớ đã có thể

dùng được.

- Cấp phát và thu hồi bộ nhớ khi cần thiết.

c) Quản lý bộ nhớ phụ :

Bộ nhớ chính quá nhỏ để có thể lưu giữ mọi dữ liệu và chương trình, ngoài ra

dữ liệu sẽ mất khi không còn được cung cấp năng lượng. Hệ thống máy tính ngày nay

cung cấp hệ thống lưu trữ phụ. Đa số các máy tính đều dùng đĩa để lưu trữ cả chương

trình và dữ liệu. Hầu như tất cả chương trình : chương trình dịch, hợp ngữ, thủ tục,

trình soạn thảo, định dạng... đều được lưu trữ trên đĩa cho tới khi nó được thực hiện,

nạp vào trong bộ nhớ chính và cũng sử dụng đĩa để chứa dữ liệu và kết quả xử lý. Vai

trò của hệ điều hành trong việc quản lý đĩa :

- Quản lý vùng trống trên đĩa.

- Định vị lưu trữ.

- Lập lịch cho đĩa.

d) Quản lý hệ thống vào/ ra :

Một trong những mục tiêu của hệ điều hành là che dấu những đặc thù của các

thiết bị phần cứng đối với người sử dụng thay vào đó là một lớp thân thiện hơn, người

sử dụng dể thao tác hơn. Một hệ thống vào/ra bao gồm :

- Thành phần quản lý bộ nhớ chứa vùng đệm (buffering), lưu trữ (caching) và

spooling (vùng chứa).

10

Nguyên lý hệ điều hành

- Giao tiếp điều khiển thiết bị (device drivers) tổng quát.

- Bộ điều khiển cho các thiết bị xác định.

Chỉ có bộ điều khiển cho các thiết bị xác định mới hiểu đến cấu trúc đặc thù của

thiết bị mà nó mô tả.

e) Quản lý hệ thống tập tin :

Máy tính có thể lưu trữ thông tin trong nhiều dạng thiết bị vật lý khác nhau :

băng từ, đĩa từ, đĩa quang, ... Mỗi dạng có những đặc thù riêng về mặt tổ chức vật lý.

Mỗi thiết bị có một bộ kiểm soát như bộ điều khiển đĩa (disk driver) và có những tính

chất riêng. Những tính chất này là tốc độ, khả năng lưu trữ, tốc độ truyền dữ liệu và

cách truy xuất.

Để cho việc sử dụng hệ thống máy tính thuận tiện, hệ điều hành cung cấp một

cái nhìn logic đồng nhất về hệ thống lưu trữ thông tin. Hệ điều hành định nghĩa một

đơn vị lưu trữ logic là tập tin. Hệ điều hành tạo một ánh xạ từ tập tin đến vùng thông

tin trên đĩa và truy xuất những tập tin này thông qua thiết bị lưu trữ.

Một tập tin là một tập hợp những thông tin do người tạo ra nó xác định. Thông

thường một tập tin đại diện cho một chương trình và dữ liệu. Dữ liệu của tập tin có thể

là số, là ký tự, hay ký số.

Vai trò của hệ điều hành trong việc quản lý tập tin :

- Tạo và xoá một tập tin.

- Tạo và xoá một thư mục.

- Hỗ trợ các thao tác trên tập tin và thư mục.

- Ánh xạ tập tin trên hệ thống lưu trữ phụ.

- Sao lưu dự phòng các tập tin trên các thiết bị lưu trữ.

f) Hệ thống bảo vệ :

Trong một hệ thống nhiều người sử dụng và cho phép nhiều tiến trình diễn ra

đồng thời, các tiến trình phải được bảo vệ đối với những hoạt động khác.Do đó, hệ

thống cung cấp cơ chế để đảm bảo rằng tập tin, bộ nhớ, CPU, và những tài nguyên

khác chỉ được truy xuất bởi những tiến trình có quyền. Ví dụ, bộ nhớ đảm bảo rằng

11

Nguyên lý hệ điều hành

tiến trình chỉ được thi hành trong phạm vi địa chỉ của nó. Bộ thời gian đảm bảo rằng

không có tiến trình nào độc chiếm CPU. Cuối cùng các thiết bị ngoại vi cũng được bảo

vệ.

Hệ thống bảo vệ là một cơ chế kiểm soát quá trình truy xuất của chương trình,

tiến trình, hoặc người sử dụng với tài nguyên của hệ thống. Cơ chế này cũng cung cấp

cách thức để mô tả lại mức độ kiểm soát.

Hệ thống bảo vệ cũng làm tăng độ an toàn khi kiểm tra lỗi trong giao tiếp giữa

những hệ thống nhỏ bên trong.

g) Hệ thống thông dịch lệnh :

Một trong những phần quan trọng của chương trình hệ thống trong một hệ điều

hành là hệ thống thông dịch lệnh, đó là giao tiếp giữa người sử dụng và hệ điều hành.

Một số hệ điều hành đặt cơ chế dòng lệnh bên trong hạt nhân, số khác như MS-DOS

và UNIX thì xem hệ điều hành như là một chương trình đặt biệt, được thi hành khi các

công việc bắt đầu hoặc khi người sử dụng login lần đầu tiên.

Các lệnh đưa vào hệ điều hành thông qua bộ điều khiển lệnh. Trong các hệ

thống chia xẻ thời gian một chương trình có thể đọc và thông dịch các lệnh điều khiển

được thực hiện một cách tự động. Chương trình này thường được gọi là bộ thông dịch

điều khiển card, cơ chế dòng lệnh hoặc Shell. Chức năng của nó rất đơn giản đó là lấy

lệnh kế tiếp và thi hành.

Mỗi hệ điều hành sẽ có những giao tiếp khác nhau, dạng đơn giản theo cơ chế

dòng lệnh, dạng thân thiện với người sử dụng như giao diện của Macintosh có các biểu

tượng, cửa sổ thao tác dùng chuột.

Các lệnh có quan hệ với việc tạo và quản lý các tiến trình, kiểm soát nhập xuất,

quản lý bộ lưu trữ phụ, quản lý bộ nhớ chính, truy xuất hệ thống tập tin và cơ chế bảo

vệ.

1.5 Cấu trúc hệ thống

a) Cấu trúc đơn giản

Thông thường hệ điều hành bắt đầu là một hệ thống nhỏ, đơn giản và có giới

hạn.

12

Nguyên lý hệ điều hành

HĐH là một tập hợp các thủ tục, có thể gọi lẫn nhau. Cấu trúc tối thiểu phân

chia các thủ tục trong hệ thống thành 3 cấp độ:

Các thủ tục chính: gọi đến một thủ tục của HĐH, hay còn gọi là lời gọi hệ thống

Các thủ tục dịch vụ: xử lý những lời gọi hệ thống

Các thủ tục tiện ích hỗ trự các thủ tục dịch vụ xử lý các lời gọi hệ thống

Nhược điểm:

Không có sự che dấu dữ liệu, mỗi thủ tục có thể gọi đến tất cả các thủ tục khác.

Chương trình ứng dụng có thể truy xuất các thủ tục cấp thấp tác động đến cả phần

cứng do vậy HĐH khó kiểm soát và bảo vệ hệ thống.

Các mức độ phân chia thủ tục không rõ ràng

MS-DOS là một hệ điều hành có cấu trúc đơn giản, nó cung cấp những chức

năng cần thiết nhất trong một không gian nhỏ nhất do sự giới hạn của phần cứng mà

nó chạy trên đó và không chia thành những đơn thể rõ rệt.

Hình 1.2 Cấu trúc của MS-DOS

Mặc dù MS-DOS có cấu trúc nhưng giữa giao diện và chức năng không có sự

phân chia rõ rệt. Các chương trình ứng dụng có thể truy xuất trực tiếp các thủ tục nhập

xuất cơ bản và ghi trực tiếp lên màn hình hay bộ điều khiển đĩa.

b) Cấu trúc phân lớp

13

Nguyên lý hệ điều hành

Bằng cách sử dụng kỹ thuật topdown, những chức năng và đặc tính của hệ

thống được chia làm nhiều thành phần nhỏ. Che dấu thông tin, không cho chương trình

của người sử dụng có thể cài đặt những hàm truy xuất cấp thấp , thay vào đó là những

lớp giao tiếp bên trong.

Hệ điều hành được chia thành nhiều lớp. Lớp dưới cùng là phần cứng, lớp trên

cùng là giao tiếp với người sử dụng. Lớp hệ điều hành được cài đặt thành những đối

tượng trừu tượng. Thông thường một lớp của hệ điều hành bao gồm một số cấu trúc dữ

liệu và các hàm có thể được gọi bởi lớp ở trên và bản thân nó gọi những chức năng của

lớp bên dưới.

Ưu điểm là tính module. Các lớp được chọn dựa trên cơ sở lớp trên sử dụng

chức năng và các dịch vụ chỉ của lớp dưới nó. Tiếp cận này đơn giản hóa việc gỡ rối

và kiểm tra hệ thống. Lớp đầu tiên có thể được gỡ rối mà không có bất cứ sự quan tâm

nào cho lớp còn lại của hệ thống. Bởi vì theo định nghĩa, nó chỉ sử dụng phần cứng cơ

bản để cài đặt các chức năng của nó. Một khi lớp đầu tiên được gỡ rối, chức năng sửa

lỗi của nó có thể được đảm đương trong khi lớp thứ 2 được gỡ rối, …Nếu một lỗi

được tìm thấy trong khi gỡ rối cho một lớp xác định, lỗi phải được nằm trên lớp đó vì

các lớp bên dưới đã được gỡ rối rồi. Do đó, thiết kế và cài đặt hệ thống được đơn giản

hóa khi hệ thống được phân chia thành nhiều lớp.

Mỗi lớp được cài đặt chỉ với các thao tác được cung cấp bởi các lớp bên dưới.

Một lớp không cần biết các thao tác được cài đặt như thế nào; nó chỉ cần biết các thao

tác đó làm gì. Do đó, mỗi lớp che giấu sự tồn tại của cấu trúc dữ liệu, thao tác và phần

cứng từ các lớp cấp cao hơn.

Khó khăn chính của tiếp cận phân lớp liên quan tới việc định nghĩa cẩn thận các

lớp vì một lớp chỉ có thể sử dụng các lớp bên dưới nó. Thí dụ, trình điều khiển thiết bị

cho không gian đĩa được dùng bởi các giải thuật bộ nhớ ảo phải nằm ở tại cấp thấp hơn

trình điều khiển thiết bị của các thủ tục quản lý bộ nhớ vì quản lý bộ nhớ yêu cầu khả

năng sử dụng không gian đĩa.

Các yêu cầu có thể không thật sự rõ ràng. Thường thì các trình điều khiển lưu

trữ dự phòng nằm trên bộ định thời CPU vì trình điều khiển cần phải chờ nhập/xuất và

CPU có thể được định thời lại trong thời gian này. Tuy nhiên, trên hệ thống lớn, bộ

định thời có thể có nhiều thông tin hơn về tất cả quá trình đang hoạt động hơn là có thể

đặt vừa trong bộ nhớ. Do đó, thông tin này có thể cần được hoán vị vào và ra bộ nhớ,

yêu cầu thủ tục trình điều khiển lưu trữ dự phòng nằm bên dưới bộ định thời CPU.

14

Nguyên lý hệ điều hành

Vấn đề cuối cùng với các cài đặt phân lớp là chúng có khuynh hướng ít hiệu

quả hơn các loại khác. Thí dụ, khi chương trình người dùng thực thi thao tác

nhập/xuất, nó thực thi một lời gọi hệ thống. Lời gọi hệ thống này được bẫy (trapped)

tới lớp nhập/xuất, nó yêu cầu tầng quản lý bộ nhớ, sau đó gọi tầng định thời CPU, sau

đó được truyền tới phần cứng. Tại mỗi lớp, các tham số có thể được hiệu chỉnh, dữ

liệu có thể được truyền,…Mỗi tầng thêm chi phí cho lời gọi hệ thống; kết quả thực sự

là lời gọi hệ thống mất thời gian lâu hơn khi chúng thực hiện trên hệ thống không phân

tầng.

Cấu trúc lớp này lần đầu tiên được thiết kế và áp dụng cho hệ điều hành

THE (Technische Hogeschool Eindhoven). Hệ thống này được chia thành sáu lớp

như hình sau:

Hình 1.3 Cấu trúc của hệ điều hành THE

Các ví dụ khác như cấu trúc lớp của hệ điều hành VENUS và OS/2

c) Máy ảo

Các máy ảo là những bản sao ảo chính xác các đặc tính phần cứng của máy tính

thực sự và cho phép một hệ điều hành khác hoạt động trên đó như trên phần cứng thực

sự. Phần nhân hệ thống thực hiện giám sát máy ảo chịu trách nhiệm giao tiếp với phần

cứng và cho phép khả năng đa chương bằng cách cung cấp nhiều máy ảo cho các lớp

bên trên.

Bằng cách sử dụng lập lịch cho CPU và kỹ thuật bộ nhớ ảo, một hệ điều hành

có thể tạo nhiều tiến trình phức ảo, mỗi cái sẽ thực hiện trên một bộ xử lý và bộ nhớ

riêng. Những tiến trình này có những đặc điểm riêng như lời gọi hệ thống và hệ thống

tập tin không được cung cấp phần cứng trực tiếp.

15

Nguyên lý hệ điều hành

Tài nguyên của hệ thống được chia xẻ để tạo những máy ảo. Lập lịch CPU chia

xẻ CPU cho các người sử dụng. Spooling và hệ thống tập tin được chia thành những

card đọc ảo và máy in ảo. Một terminal cung cấp các chức năng tạo các thao tác màn

hình ảo.

Vấn đề phức tạp nhất của máy ảo là hệ thống đĩa. Giả sử hệ thống chỉ có ba bộ

điều khiển đĩa nhưng có tới bảy máy ảo. Như vậy không thể gán cho mỗi máy ảo một

bộ điều khiển đĩa và giải pháp là xây dựng hệ thống đĩa ảo.

Mặc dù khái niệm máy ảo rất hữu ích nhưng khó cài đặt. Máy ảo phải thực hiện

ở hai dạng: dạng giám sát (monitor) và dạng người sử dụng. Ngoài ra máy ảo còn phải

giải quyết các vấn đề về vận chuyển dữ liệu và thời gian.

Hình 1.4 So sánh giữa máy thực và máy ảo

d) Vi nhân (Microkernels)

Khi hệ điều hành UNIX được mở rộng, nhân trở nên lớn và khó quản lý. Vào

giữa những năm 1980, các nhà nghiên cứu tại đại học Carnegie Mellon phát triển một

hệ điều hành được gọi là Match mà module hóa nhân dùng tiếp cận vi nhân (micro

kernel). Phương pháp này định kiến trúc của hệ điều hành bằng xóa tất cả thành phần

không quan trọng từ nhân và cài chúng như các chương trình cấp người dùng và hệ

thống. Kết quả này làm cho nhân nhỏ hơn. Có rất ít sự nhất trí liên quan đến việc quyết

định dịch vụ nào nên để lại trong nhân và dịch vụ nào nên được cài đặt trong không

gian người dùng. Tuy nhiên, thường thì các vi nhân điển hình cung cấp quá trình và

quản lý bộ nhớ tối thiểu ngoài phương tiện giao tiếp.

16

Nguyên lý hệ điều hành

Chức năng chính của vi nhân là cung cấp tiện nghi giao tiếp giữa chương trình

khách hàng và các dịch vụ khác mà chúng đang chạy trong không gian người dùng.

Giao tiếp được cung cấp bằng truyền thông điệp. Thí dụ, nếu chương trình khách hàng

muốn truy xuất một tập tin, nó phải giao tiếp với trình phục vụ tập tin (file server).

Chương trình người dùng và dịch vụ không bao giờ giao tiếp trực tiếp. Đúng

hơn là chúng giao tiếp gián tiếp bằng cách truyền thông điệp với vi nhân.

Thuận lợi của tiếp cận vi nhân là dễ dàng mở rộng hệ điều hành. Tất cả dịch vụ

mới được thêm tới không gian người dùng và do đó không yêu cầu phải hiệu chỉnh

nhân. Kết quả là hệ điều hành dễ dàng hơn để chuyển đổi từ thiết kế phần cứng này

sang thiết kế phần cứng khác. Vi nhân cũng cung cấp khả năng an toàn và tin cậy hơn

vì hầu hết các dịch vụ đang chạy như người dùng –hơn là nhân- các quá trình. Nếu một

dịch vụ bị lỗi, phần còn lại của hệ điều hành vẫn không bị ảnh hưởng.

Một số hệ điều hành hiện đại dùng tiếp cận vi nhân. Tru64 UNIX (Digital

UNIX trước đây) cung cấp giao diện UNIX tới người dùng, nhưng nó được cài đặt với

nhân Mach. Nhân Mach ánh xạ các lời gọi hệ thống vào các thông điệp tới các dịch vụ

cấp người dùng tương ứng. Hệ điều hành Apple MacOS Server được dựa trên cơ sở

nhân Mach.

QNX là hệ điều hành thời thực cũng dựa trên cơ sở thiết kế vi nhân. Vi nhân

QNX cung cấp các dịch vụ cho việc truyền thông điệp và định thời quá trình. Nó cũng

quản lý giao tiếp mạng cấp thấp và các ngắt phần cứng. Tất cả dịch vụ khác trong

QNX được cung cấp bởi các quá trình chuẩn chạy bên ngoài nhân trong chế độ người

dùng.

Windows NT dùng một cấu trúc tổng hợp. Windows NT được thiết kế để chạy

các ứng dụng khác nhau, gồm Win32 (ứng dụng thuần Windows), OS/2, và POSIX

(Portable Operating System Interface for uniX). Nó cung cấp một server chạy trong

không gian người dùng cho mỗi loại ứng dụng. Các chương trình khách hàng cho mỗi

loại ứng dụng chạy trong không gian người dùng. Nhân điều phối việc truyền thông

điệp giữa các ứng dụng khách hàng và server ứng dụng.

Khuynh hướng của các hệ điều hành hiện đại là chuyển dần các đoạn mã của hệ

thống lên những lớp cao hơn và bỏ dần các chức năng trong hạt nhân, chỉ còn lại một

hạt nhân tối thiểu. Cách tiếp cận là cài đặt hầu hết những chức năng của hệ điều hành

trong các xử lý của người sử dụng. Để yêu cầu một dịch vụ, như đọc một khối từ tập

tin, một xử lý của người sử dụng (còn được gọi là tiến trình client) sẽ gửi những yêu

17

Nguyên lý hệ điều hành

cầu đó cho một xử lý của bộ phận dịch vụ (còn được gọi là tiến trình server). Sau đó,

nó sẽ thực hiện và gửi kết quả trở lại.

Trong mô hình này, chức năng của hạt nhân chỉ là kiểm soát quá trình thông tin

giữa client và server. Bằng cách chia hệ điều hành thành những phần nhỏ, mỗi phần

chỉ kiểm soát một mặt của hệ thống như các dịch vụ về tập tin, tiến trình, terminal, bộ

nhớ, mỗi phần sẽ gọn hơn và dể quản lý hơn. Hơn nữa, tất cả server thực hiện như

những tiến trình ở mức độ người dùng (user-mode) không phải ở mức độ hạt nhân

(kernel-mode), nên nó không truy xuất trực tiếp phần cứng. Do đó, nếu server tập tin

bị lỗi, các dịch vụ về tập tin có thể bị hỏng nhưng nó thường không gây ảnh hưởng đến

toàn bộ hệ thống.

Hình 1.5 Mô hình Client-Server trong hệ thống phân tán

Một ưu điểm khác của mô hình client-server là nó có thể tương thích dể dàng

với mô hình hệ thống phân tán. Nếu một client giao tiếp với một server bằng cách gửi

18

Nguyên lý hệ điều hành

những thông điệp, họ không biết là khi nào thông điệp đó đang được xử lý cục bộ tại

máy hay được gửi vào mạng đến server trên một máy từ xa. Khi client quan tâm đến,

một yêu cầu được gửi đi và một trả lời đáp ứng diễn ra như nhau.

1.6 Các tính chất cơ bản của hệ điều hành

a) Tin cậy

Mọi hoạt động, mọi thông báo của HĐH đều phải chuẩn xác, tuyệt đối. chỉ khi

nào biết chắc chắn là đúng thì HĐH mới cung cấp thông tin cho người sử dụng. Để

đảm bảo được yêu cầu này, phần thiết bị kỹ thuật phải có những phương tiện hỗ trợ

kiểm tra tính đúng đắn của dữ liệu trong các phép lưu trữ và xử lý. Trong các trường

hợp còn lại HĐH thông báo lỗi và ngừng xử lý trao quyền quyết định cho người vận

hành hoặc người sử dụng.

b) An toàn

Hệ thống pahỉ tổ chức sao cho chương trình và dữ liệu không bị xoá hoặc bị

thay đổi ngoài ý muốn trong mọi trường hợp và mọi chế độ hoạt động. Điều này đặc

biệt quan trọng khi hệ thống là đa nhiệm. Các tài nguyên khác nhau đòi hỏi những yêu

cầu khác nhau trong việc đảm bảo an toàn.

c) Hiệu quả

Các tài nguyên của hệ thống phải đợc khai thác triệt để sao chon gay cả điều

kiện tài nguyên hạn chế vẫn có thể giải quyết những yêu cầu phức tạp. Một khía cạnh

quan trọng của đảm bảo hiệu quả là duy trì đồng bộ trong toàn bộ hệ thống, không để

các thiết bị tốc độ chậm trì hoãn hoạt động của toàn bộ hệ thống.

d) Tổng quát theo thời gian

HĐH phải có tính kế thừa, đồng thời có khả năng thích nghi với những thay đổi

cso thể cso trong tương lai. Tính thừa kế là rất quan trọng ngay cả với các hệ điều hành

thế hệ mới. Đối với việc nâng cấp, tính kế thừa là bắt buộc. Các thao tác, thông báo là

không được thay đổi, hoặc nếu có thì không đáng kể và phải được hướng dẫn cụ thể

khi chuyển từ phiên bản này sang phiên bản khác, bằng các phương tiện nhận biết của

hệ thống. Đảm bảo tính kế thừa sẽ duy trì và phát triển đội ngũ người sử dụng-một

nhân tố quan trọng để HĐH có thể tồn tại. Ngoài ra người sử dụng cũng rất quan tâm,

liệu những kinh nghiệm và kiến thức của mình về HĐH hiện tại còn được sử dụng bao

19

Nguyên lý hệ điều hành

lâu nữa. Khả năng thích nghi với những thay đổi đòi hỏi HĐH phải được thiết kế theo

một số nguyên tắc nhất định.

e) Thuận tiện

Hẹ thống phải dẽ dàng sử dụng, có nhiều mức hiệu quả khác nhau tuỳ theo kiến

thức và kinh nghiệm người dùng. Hệ thống trợ giúp phong phú để người sử dụng có

thể tự đào tạo ngay trong quá trình khai thác.

Trong một chừng mực nào đó, các tính chất trên mâu thuẫn lẫn nhau. Mỗi HĐH

có một giải pháp trung hoà, ưu tiên hợp lý ở tính chất này hay tính chất khác.

1.7 Nguyên lý xây dựng chương trình HĐH

a) Module

- HĐH phải được xây dựng từ các module độc lập nhưng có khả năng liên kết

thành một hệ thống có thể thu gọn hoặc mở rộng tuỳ ý.

- Các module đồng cấp quan hệ với nhau thông qua dữ liệu vào và ra.

- Tồn tại quan hệ phân cấp khi các lien kết các module tạo thành những module

có khả năng giải quết những vấn đề phức tạp hơn.

b) Nguyên tắc tương đối trong định vị

Các modul chương trình được viết theo đại chỉ tương đối kể từ đầu bộ nhớ. Khi

thực hiện chúng mới được định vị tại vùng bộ nhớ cụ thể. Nguyên tắc này cho phép hệ

thống sử dụng bộ nhớ một cách linh hoạt và hệ đièu hành không bị phụ thuộc vào cấu

hình bộ nhớ cụ thể.

c) Nguyên tắc Macroproccessor

Theo nguyên tắc này khi có nhiệm vụ cụ thể hệ thống sẽ xây dựng các phiếu

yêu cầu, liệt kê các bước phải thực hiện và trên cơ sở đó xây dựng chương trình tương

ứng, sau đó thực hiện chương trình nói trên. Mọi hệ điều hành đều phải xây dựng

nguyên lý này trong đối thoại giữa người và máy trên ngôn ngữ vận hành. Dĩ nhiên độ

sâu trong việc phân tích và xây dựng chương trình là khác nhau ở những hệ thống khác

nhau. Chính nguyên tắc này đã làm cho quá trình đối thoại được linh hoạt mà không

cần tới một chương trình dịch phức tạp.

d) Nguyên tắc khởi tạo trong cài đặt

20