Tiểu luận Một số vấn đề về tính nhân văn của báo chí hiện nay

A. ĐẶT VẤN ĐỀ

Chúng ta đang sống trong một thời đại nhiều biến động, nhiều bão

giông, khó khăn và thách thức. Làn sóng văn minh mới, với thời đại công

nghệ 4.0 đã, đang và sẽ tác động nhiều mặt làm thay đổi đời sống con người.

Bên cạnh những thay đổi tích cực, nhất là sự phát triển về đời sống kinh tế,

chúng ta phải đối diện với nhiều vấn đề mới nảy sinh mà trong đó ngổn ngang

những giá trị tích cực và tiêu cực đan xen. Báo chí cũng chịu nhiều tác động

của thời cuộc, của sự phát triển khoa học kỹ thuật, thậm chí là một trong

những ngành chịu tác động, ảnh hưởng to lớn nhất. Những năm gần đây, cùng

với sự phát triển điện thoại di động, mạng Internet và nhất là sự bùng nổ của

mạng xã hội1, ngành báo chí Việt Nam đã có nhiều thay đổi lớn, không chỉ về

quy mô, hình thức, phương tiện, cách thức làm báo, số lượng cán bộ quản lý,

phóng viên,... mà còn cả những thay đổi đáng quan tâm về chất lượng đội

ngũ, cả trên phương diện năng lực nghề nghiệp và phẩm chất đạo đức.

Trong thời đại kỹ thuật số, ranh giới địa lý dường như bị xóa nhòa trên

nhiều lĩnh vực, thế giới trải phẳng và trở nên nhỏ bé hơn, con người dễ dàng

được liên kết, cung cấp một lượng tri thức, thông tin khổng lồ và nhanh

chóng. Nhiều tờ báo, nhiều loại hình báo chí cùng tồn tại, nhiều người có cơ

hội làm báo, thậm chí người ta còn nói đến việc mọi người dân cùng làm

báo2; cuộc sống trôi nhanh hơn, thông tin nhiều hơn, phức tạp hơn,... Nếu nói

báo chí phản ánh diện mạo của cuộc sống thì diện mạo ấy đang ngày càng trở

nên góc cạnh, đa diện, đa sắc, biến đổi từng ngày với những mảng màu tương

phản, bố cục đan xen phức tạp.

Nền kinh tế thị trường với những tác động hai mặt vô cùng khó lường,

nhất là những tác động tiêu cực do mặt trái của cơ chế thị trường, của việc mở

¹Việt Nam hiện có 64 triệu người dùng Internet, đạt mức số lượng người dùng Internet đứng thứ 6 châu Á

và thứ 12 trên thế giới; đứng thứ 7 trong bảng xếp hạng các quốc gia có đông người sử dụng Facebook và

có đến 50 triệu người vào các mạng xã hội qua điện thoại di động (Tổng hợp theo Bản tin thời sự của

VTV1 ngày ngày 22/11/2017 và bài đăng trên Zing.vn ngày 28/11/2017).

²Hiện nay, nước ta có gần 900 cơ quan quản lý báo chí và cơ quan báo chí, với đủ các loại hình: báo in,

phát thanh, truyền hình, báo điện tử,... Có khoảng 30.000 người làm báo, trong đó có hơn 18.000 người

được cấp thẻ nhà báo.

cửa, hội nhập, tiếp thu những ảnh hưởng văn hóa, xã hội của các nước khác

trên thế giới đã dẫn đến tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối

sống của một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên và nhân dân, trong đó có

cả đội ngũ làm báo chí. Nghị quyết Trung ương 4 (khóa XII) về xây dựng,

chỉnh đốn Đảng đã nêu rõ: “Tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo

đức, lối sống của một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên chưa bị đẩy lùi,

có mặt, có bộ phận còn diễn biến tinh vi, phức tạp hơn; tham nhũng, lãng phí,

tiêu cực vẫn còn nghiêm trọng, tập trung vào số đảng viên có chức vụ trong

bộ máy nhà nước. Tình hình mâu thuẫn, mất đoàn kết nội bộ không chỉ ở cấp

cơ sở mà ở cả một số cơ quan Trung ương, tập đoàn kinh tế, tổng công ty.

Nhiều tổ chức đảng, đảng viên còn hạn chế trong nhận thức, lơ là, mất cảnh

giác, lúng túng trong nhận diện và đấu tranh, ngăn chặn “tự diễn biến”, “tự

chuyển hóa”; việc đấu tranh, phản bác những luận điệu sai trái, xuyên tạc

của các thế lực thù địch, tổ chức phản động, phần tử cơ hội, bất mãn chính trị

còn bị động, thiếu sắc bén và hiệu quả chưa cao...”.

Nhưng dù có biến động ra sao, bão giông thế nào thì những giá trị cốt

lõi của xã hội như tôn trọng con người, yêu thương con người vẫn phải được

xây dựng và bảo vệ. Xã hội càng hiện đại thì tính nhân văn càng phải được

coi trọng. Trong bối cảnh hiện tại, để báo chí thực hiện được trọn vẹn chức

năng, nhiệm vụ của mình, đặc biệt là “Phản ánh và hướng dẫn dư luận xã hội;

làm diễn đàn thực hiện quyền tự do ngôn luận của nhân dân”, đồng thời “Bảo

vệ đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước” thì

điều trước tiên đòi hỏi đội ngũ làm báo chính thống phải là lực lượng có bản

lĩnh trí tuệ, có tâm và tài, để đưa thông tin chính xác, trung thực, kịp thời,

phân tích sắc bén với cái nhìn nhân văn về các vấn đề của cuộc sống. Bởi việc

đưa thông tin như thế nào để thể hiện được những giá trị nhân văn có tính phổ

quát vẫn tiếp tục là nền tảng cho báo chí, truyền thông. Khát vọng phát triển

gắn với việc bảo vệ, thực thi quyền con người, bồi đắp văn hóa, luôn là thước

đo giá trị cho mọi sản phẩm của truyền thông đại chúng. Do vậy, vấn đề tính

nhân văn trong báo chí tuy là một vấn đề không mới, vốn là một trong những

2

nguyên tắc cơ bản của hoạt động báo chí nhưng ngày càng cần được quan tâm

đúng mức. Thời cuộc càng biến động, xã hội hiện đại càng chịu nhiều áp lực,

va đập của nhiều xu hướng, hiện tượng trong thời đại thông tin kỹ thuật số thì

cùng với tính chiến đấu, tính nhân văn của báo chí càng phải được đề cao. Đó

là lúc báo chí vừa phục vụ công cuộc phát triển đất nước, vừa bảo vệ bình yên

xã hội, bình yên dưới những nếp nhà, bình yên trong lòng người.

Chỉ cần gõ từ khóa “tính nhân văn của báo chí” vào chức năng tìm kiếm

của Google, trong khoảng 0,35 giây, hệ thống tìm kiếm đã đưa ra khoảng

107.000.000 kết quả. Điều đó cho thấy xã hội nói chung, người làm báo nói

riêng rất quan tâm đến vấn đề này. Nhưng diện mạo của nguyên tắc nhân văn

trong báo chí đang được thể hiện ra sao? Liệu có phải cơ sở báo chí nào cũng

đề cao tính nhân văn, người cầm bút lao động báo chí nào cũng hiểu, ghi nhớ,

tôn trọng và phát huy tính nhân văn trong tác phẩm của chính mình? Có phải

độc giả nào cũng hiểu và đòi hỏi tính nhân văn trong báo chí? Những kết quả

đạt được và những điều bất cập cần phải trăn trở, suy nghĩ? Phải làm gì để

nâng cao tính nhân văn của báo chí?...

Đó là lý do người viết chọn đề tài “Một số vấn đề về tính nhân văn của

báo chí hiện nay” để làm Tiểu luận kết thúc môn học Cơ sở lý luận báo chí.

Trong phạm vi Tiểu luận, thật khó để có thể chỉ ra hết các vấn đề cần quan tâm

về tính nhân văn trong báo chí hiện nay, người viết, trên quan điểm và góc nhìn

cá nhân chỉ xin phép đề cập đến một số vấn đề cơ bản và chỉ ra một số ví dụ cụ

thể trong một số bài báo trên một vài tờ báo in, báo điện tử hiện nay.

Hi vọng bài luận góp thêm một tiếng nói, một cái nhìn để nhận diện rõ

hơn về các biểu hiện cụ thể của tính nhân đạo hay sự thiếu nhân đạo trong

hoạt động báo chí và các tác phẩm báo chí; tìm ra những giải pháp khả thi để

nâng cao tính nhân đạo trong báo chí. Và quan trọng nhất đối với bản thân

người viết, đó là tìm hiểu, nhận diện và ghi nhớ một cách sâu sắc hơn về

nguyên tắc tính nhân đạo của hoạt động báo chí, từ đó thực hiện tốt hơn

nhiệm vụ của mình trong quá trình công tác, góp phần bé nhỏ của mình vào

việc nâng cao chất lượng các sản phẩm báo chí tại địa phương.

3

B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ

I. Khái niệm và tầm quan trọng của tính nhân văn trong các tác

phẩm báo chí

Trước đây, khi nói về các nguyên tắc cơ bản của báo chí, một trong

những nguyên tắc người ta thường hay nói đến là tính nhân đạo, nhưng thời

gian gần đây, nguyên tắc này đã được nâng lên thành tính nhân văn. Hai khái

niệm này, trong cuộc sống cũng như trong văn học và báo chí có cùng phạm

trù ngữ nghĩa nhưng biểu hiện ở cấp độ và sắc thái ngữ nghĩa khác nhau.

“Nhân đạo, có thể hiểu là những phẩm chất đạo đức thể hiện ở nhận

thức, thái độ và hành vi sự thương yêu, quý trọng, chăm sóc và bảo vệ con

người, nhất là những con người, những thân phận đang gặp những khó khăn

bất trắc. Nhân văn, có thể hiểu là “thuộc về văn hóa của loài người”, tức là

những giá trị văn hóa chung của loài người”3. Nói một cách cụ thể hơn thì

Nhân văn có thể hiểu là những giá trị đẹp đẽ của con người (Hiểu theo cách

chiết tự thì Nhân là Con người, Văn - theo từ điển Hán-Nôm Hanosoft, là dấu

vết của đạo đức lễ nhạc để lại trong quá trình giáo hóa con người, tạo nên vẻ

đẹp rõ rệt được gọi là văn). Theo đó, một tác phẩm có tính nhân văn phải thể

hiện con người với những nét đẹp của nó, đặc biệt là những giá trị tinh thần

như trí tuệ, tâm hồn, tình cảm, phẩm cách, hướng đến sự khẳng định và đề

cao vẻ đẹp của con người. Nguyên tắc tính nhân văn trong báo chí nhấn mạnh

đến việc báo chí đề cao, quý trọng, ca ngợi và bảo vệ những giá trị văn hóa

chung của cộng đồng, vì cuộc sống và lợi ích chính đáng của con người, của

cộng đồng.

Tính nhân văn có vai trò vô cùng quan trọng đối với báo chí, nó là một

trong những thước đo cơ bản để đo giá trị của hoạt động và tác phẩm báo chí.

Hoạt động báo chí phải đảm bảo các nguyên tắc cơ bản như: tính khuynh

hướng; tính khách quan, chân thật; tính nhân dân và dân chủ; tính dân tộc và

3

Trích Cơ sở lý luận báo chí, PGS – TS Nguyễn Văn Dững biên soạn, Nxb Thông tin và Truyền thông

năm 2018, Tr.319.

4

quốc tế; tính nhân văn. Trong những nguyên tắc đó, có thể nói tính nhân văn

có phạm vi rộng hơn cả, quan trọng hơn cả, nó hàm chứa và đòi hỏi phải thực

hiện tốt tất cả các nguyên tắc khác. Đó là nguyên tắc được kết tinh từ khối óc,

đi ra từ trái tim, lương tri của người làm báo và bám sát vào thực tiễn sinh

động, mang hơi thở của đời sống. Nói cách khác, tính nhân văn mang tính

kim chỉ nam, là ngọn đèn soi sáng để định hướng và dẫn dắt người hoạt động

báo chí thực hiện tốt các nguyên tắc cơ bản của báo chí, từng bước rèn luyện,

trưởng thành, mà trước hết là trở thành người làm báo chân chính. Sở dĩ báo

chí tạo được niềm tin, sự trân trọng, đồng tình ủng hộ của chủ thể lãnh đạo,

quản lý và công chúng xã hội cũng một phần là nhờ thực hiện tốt nguyên tắc

tính nhân văn.

II. Những yêu cầu cơ bản và biểu hiện cụ thể của tính nhân văn

trong báo chí

Tính nhân văn là hệ thống giá trị chung của loài người, của nhân loại.

Đó là “hệ giá trị vừa rất trừu tượng, lại vừa biểu hiện rất cụ thể thông qua các

sự kiện và vấn đề thời sự hàng ngày, thể hiện nhận thức, thái độ và hành vi

ứng xử của con người. Trong báo chí truyền thông, đó là thái độ tiếp cận,

đánh giá các sự kiện và vấn đề trong cuộc sống hàng ngày liên quan đến cộng

đồng cũng như những số phận con người; đó là quan điểm, thái độ và những

nỗ lực không mệt mỏi trong cuôc đấu tranh vì quyền con người, dân chủ, dân

sinh, vì sự tiến bộ xã hội và những giá trị nhân đạo chân chính”4.

Như đã nói, tính nhân văn của báo chí là vấn đề có tính chất trừu tượng,

nhưng lại rất cụ thể và hiện hữu trong mỗi tác phẩm hay sản phẩm báo chí, nó

biểu hiện ở các cấp độ khác nhau. Trong phạm vi Tiểu luận này, xin được đề

cập đến một số yêu cầu cơ bản và biểu hiện cụ thể của tính nhân văn trong

báo chí như sau:

* Thứ nhất, tính nhân văn của báo chí phải dựa trên nền tảng luật

pháp và đạo đức. Một nền báo chí nhân văn là nền báo chí dựa vững chắc

⁴Trích Cơ sở lý luận báo chí, Tiểu luận đã dẫn, Tr.319.

5

trên nền tảng pháp luật và đạo đức. Một nền báo chí nhân văn, tích cực, lành

mạnh sẽ có sức mạnh để bảo vệ những giá trị tốt đẹp trong cuộc sống, bảo vệ

lợi ích tối cao của đất nước, quyền lợi thiết thân của người dân. Luật pháp thì

bắt buộc, còn quy định đạo đức nghề nghiệp thì có sự ràng buộc về uy tín, đạo

đức, tinh thần. Đạo đức và luật pháp không tách rời nhau. Tuân thủ đạo đức

nghề nghiệp cũng chính là góp phần xây dựng đạo đức xã hội. Những ngọn

bút thiếu đạo đức thì không thể góp phần xây đắp nền tảng đạo đức, tinh thần

của xã hội. Trải qua chặng đường lịch sử 93 năm, chúng ta tự hào có một nền

báo chí cách mạng, chính trực, giàu sức chiến đấu và tính nhân văn được xây

đắp nên bởi những người làm nghề chính trực, đầy tinh thần cống hiến. Họ

hằng ngày, hằng giờ âm thầm dấn thân với nghề, vì đất nước, vì nhân dân, vì

lẽ phải trên đời.

* Thứ hai, muốn nhân văn, báo chí trước tiên phải chân thật, khách

quan và giàu tính chiến đấu.

Báo chí là loại hình văn chương thiên về tính thời sự nên khi bàn về nâng

cao tính nhân văn của tác phẩm phải chú trọng đầu tiên tới vai trò và chức năng

của báo chí. Theo Luật Báo chí nhà nước CHXHCN Việt Nam thì báo chí có

nhiệm vụ "Phản ánh và hướng dẫn dư luận xã hội; làm diễn đàn thực hiện

quyền tự do ngôn luận của nhân dân", mặt khác, báo chí phải "Bảo vệ đường

lối, chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước". Do đảm

đương cùng lúc hai nhiệm vụ trên nên báo chí thường xuyên phải đối đầu với

những tình huống rất tế nhị và phức tạp, nhất là trong xã hội mở với nền kinh

tế hội nhập hiện nay. Vì vậy, muốn nâng cao tính nhân văn trong báo chí,

người làm báo trước tiên phải đảm bảo tính chân thật, khách quan của tác tác

phẩm báo chí, phải nâng cao tính chiến đấu cho ngòi bút của mình. Ngoài ra,

phải kịp thời quan tâm đến việc nâng giấc cho những người cùng đường, tuyệt

lộ, bị cái ác hoặc số phận đen đủi dồn đến chân tường, bênh vực cho những con

người không còn được ai bênh vực. Nhà báo chân chính phải thấy mình “mắc

nợ” với những số phận, những sự việc cần được bảo vệ, thấy chừng nào sự thật

chưa được phơi ra ánh sáng thì “ăn không ngon, ngủ không yên”...

6

Loại hình báo chí nào cũng phải tuân thủ theo Luật Báo chí và nguyên

tắc hoạt động báo chí. Mọi sản phẩm báo chí phải đảm bảo tính khách quan,

trung thực, phản ánh những vấn đề xuất phát từ thực tiễn của đời sống xã hội.

Nhà báo phải chịu trách nhiệm về tin tức mình cung cấp cho bạn đọc, phải lựa

chọn và lược thuật được các tin tức đề cập đến những sự kiện diễn ra trên các

lĩnh vực. Mỗi tác phẩm báo chí phải phản ánh được đầy đủ, chính xác, khách

quan các sự kiện được nêu ra; tránh những nhận xét, đánh giá mang tính đơn

phương, chủ quan, cần theo dõi vấn đề và sự kiện một cách nghiêm túc, có cái

nhìn đúng đắn và sâu sắc trước mọi vấn đề và bằng sự thận trọng của bản thân

trong quá trình tác nghiệp. Thông tin đưa ra phải trung thực, chính xác, khách

quan, mục đích trong sáng, đảm bảo tính nhân văn, nhân đạo. Do hiệu quả tác

động của báo chí đến công chúng là rất lớn, chỉ cần một thông tin không

chính xác, không khách quan được đưa ra sẽ gây ảnh hưởng xấu đến đời sống

xã hội, làm phát sinh những phản ứng tiêu cực nên người làm báo không được

bộc lộ những quan điểm, suy nghĩ, thái độ của mình một cách tuỳ tiện và vu

vơ mà cần có sự nghiêm túc và thấu đáo; không được lấp liếm sự thật hoặc

bóp méo thông tin; hiểu rõ những mối nguy hiểm mà thông tin của mình có

thể gây ra cho xã hội. Tuy nhiên, cũng phải xác định rằng mọi sự thật đều có

giới hạn. Chân lý ở thời điểm này, ở nơi này không có nghĩa sẽ là chân lý ở

mọi nơi, mọi thời điểm.

Thời gian qua, chúng ta thấy rằng, báo chí đã bước đầu gánh vác những sứ

mệnh, nên mặc dù số người sử dụng Internet và mạng xã hội ở Việt Nam rất cao

nhưng công chúng vẫn tin vào dòng thông tin chân thật có thể kiểm tra được trên

báo chí. Sứ mệnh này cần phải tiếp tục phát huy hơn nữa bằng trách nhiệm, đạo

đức nghề nghiệp và tài năng của các nhà báo và các cơ quan báo chí.

Thời gian qua, báo chí của chúng ta đã không ngừng chiến đấu để bảo

vệ những giá trị cuộc sống, bảo vệ sự thật, bảo vệ công lý, bảo vệ những lợi

ích tối cao, sống còn của đất nước, dân tộc, cũng như lợi ích thiết thân, sinh

mệnh của từng người dân. Báo chí đã trực tiếp tham gia hiệu quả vào cuộc

chiến chống tham nhũng, tiêu cực, chống bất công xã hội, bảo vệ những

7

người bị áp bức, bị chà đạp trong xã hội…Đó chính là nhân văn! Ngoài việc

phản ánh tiếng nói của nhân dân còn có nhiều trường hợp thông qua báo chí

không chỉ phản biện mà còn là cố vấn, tư vấn về chính sách. Nhiều chủ

trương của Đảng, chính sách của Nhà nước và nhiều văn bản chỉ đạo cụ thể

của Thủ tướng Chính phủ cũng căn cứ vào phản ánh của báo chí.

Qua chặng đường gần một thế kỷ xây dựng và trưởng thành, báo chí

Việt Nam đã chứng tỏ và xứng đáng là "vũ khí sắc bén của Đảng trên mặt

trận tư tưởng - văn hóa trong các giai đoạn cách mạng; lực lượng tiên phong

tuyên truyền đường lối đổi mới đất nước do Đảng ta khởi xướng và lãnh đạo;

cổ vũ phong trào thi đua yêu nước, nhân rộng điển hình tiên tiến; phản ánh

sinh động thực tiễn sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; phát hiện, đề xuất

nhiều vấn đề có ý nghĩa để Đảng, Nhà nước kịp thời điều chỉnh, bổ sung, phát

triển đường lối, chủ trương, chính sách. Đồng thời, phê phán những quan

điểm sai trái, hoạt động chống phá của thế lực thù địch, góp phần củng cố

lòng tin của nhân dân vào Đảng, chế độ. Báo chí Việt Nam ngày càng khẳng

định vai trò là diễn đàn của nhân dân, phương tiện phản biện xã hội tích cực;

tham gia có hiệu quả cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí,

quan liêu và các tệ nạn xã hội. Nhiều nhà báo, cơ quan báo chí thể hiện rõ

phẩm chất dấn thân, quả cảm, bất chấp khó khăn, nguy hiểm, kiên quyết đấu

tranh bảo vệ chân lý; tích cực tự học tập, tìm tòi, nghiên cứu, đổi mới nội

dung, hình thức, công nghệ, nâng cao trình độ nghiệp vụ. Nhiều cơ quan báo

chí phát triển theo hướng đa phương tiện, từng bước thích nghi, năng động

hơn trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; chủ động hội

nhập quốc tế, nhưng giữ vững bản sắc báo chí cách mạng, truyền thống văn

hóa dân tộc Việt Nam”5.

* Thứ ba, báo chí phải định hướng, nâng đỡ, chỉ ra cái sai và góp

phần tạo cơ hội để sửa sai, phục thiện. Báo chí có trách nhiệm đưa tin và

⁵Trích bài “Xây dựng nền báo chí giàu tính chiến đấu và tính nhân văn”, của tác giả Hồ Quang Lợi, Phó

Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam, đăng trên Tạp chí Quốc phòng toàn dân, ngày 19/06/2017.

8

quyền được thông tin là quyền của độc giả. Nhưng, đằng sau mỗi bài báo là

thân phận của một, thậm chí của nhiều con người, nhiều gia đình, dòng tộc.

Bởi vậy mà cùng với trách nhiệm phải thỏa mãn quyền thông tin của độc giả,

nhà báo còn phải có trách nhiệm với số phận của những con người khi mà họ

trở thành nhân vật của mình. Trước khi tiếp cận vấn đề, gặp gỡ nhân chứng,

đặt bút xây dựng tác phẩm, người làm báo cần phải tư duy, cân nhắc đến sự

ảnh hưởng mà tác phẩm mang lại. Cần phải lưu tâm đến khía cạnh nhân văn

và thận trọng khi nêu danh tính của những tội phạm là người chưa thành niên,

danh tính của những nghi phạm của các vụ án trước khi được xét xử chính

thức hoặc nạn nhân của các vụ tội phạm tình dục.

Dồn đuổi một con người vào bước đường cùng, kể cả khi họ đã mắc sai

lầm bằng những thông tin moi móc đời tư một cách vô cảm trên mặt báo hoặc

viết vụ án bằng góc nhìn chỉ thấy những chi tiết rùng rợn…, đều là thiếu tính

nhân văn. Những bài báo như thế có thể sẽ được một bộ phận công chúng

quan tâm nhưng không đem lại lợi ích gì cho xã hội, thậm chí đó là những

liều thuốc độc không chỉ cho những người trực tiếp liên can mà còn là liều

thuốc đầu độc công chúng. Báo chí khi đưa thông tin vụ án, để vừa đảm bảo

tính hấp dẫn mà không bị sa vào rẻ tiền, giật gân, câu khách đòi hỏi người

viết phải cất công tìm hiểu kỹ vụ việc. Dường như đằng sau mỗi vụ án đều có

ít nhiều ẩn ức của người trong cuộc (có thể là của nạn nhân, gia đình nạn

nhân và thủ phạm); không thể chỉ nhìn bề nổi của sự việc rồi mặc sức đưa ra

lời phán xét. Cũng bởi vậy, tiêu chí nhân văn luôn là tiêu chí hàng đầu của

báo chí, nhất là trong giai đoạn hiện nay, khi mà hiện tượng báo chí thông tin

kiểu giật gân, câu khách đã và đang trở thành vấn nạn.

Đội ngũ nhà báo trong quá trình tác nghiệp, ngoài việc tôn trọng sự thật

phải chú ý đến yếu tố nhân văn trong cách thể hiện, phải suy nghĩ đến hiệu

quả, đến cái “hậu” về sau, nhà báo không nên vì lợi ích nhất thời mà bỏ quên

tính nhân văn cao cả của báo chí. "Báo chí thông tin về tiêu cực, nhưng cố

gắng luôn nhằm đạt được hiệu ứng tác động xã hội tích cực; viết về cái ác,

nhưng làm thế nào khơi dậy và đề cao cái thiện; viết về khoảng tối hay đốm

9

đen nhưng với mục đích là giúp công chúng tìm ra và đi tới khoảng sáng, bình

minh;..."⁶.

* Thứ tư, tính nhân văn còn đòi hỏi trong mảng đề tài mà báo chí

quan tâm phải chú trọng hướng ưu tiên cho những sự kiện và vấn đề thời

sự - mà nếu giải quyết được những vấn đề ấy sẽ giúp ích cho sự phát triển

bền vững, nâng cao chất lượng cuộc sống. Báo chí nên hướng ưu tiên đề tài

vào những vấn đề hữu ích, thiết thực để nới rộng tầm mắt, nối dài tầm tay của

công chúng mình; không nên chăm chăm phản ánh những góc tù nước đọng,

những đề tài xấu xí để đáp ứng nhu cầu thị hiếu của nhóm nhỏ tò mò thông

qua các sự kiện giật gân câu khách dẫn đến hệ quả làm mờ, làm đen tấm

gương phản chiếu cuộc sống, dần dần hạ thấp vai trò vị thế xã hội của báo chí

và làm suy giảm niềm tin của công chúng.

Mỗi buổi sáng, có rất nhiều người đã hình thành thói quen khởi động

một ngày mới bằng cách đọc, xem tin tức báo chí. Phải chăng, chúng ta đều

lạc quan, phấn chấn, yêu đời hơn khi được đón đọc những thông tin tươi sáng;

thấy yêu thương con người hơn, tin tưởng vào cuộc đời hơn thấy những tấm

gương nhân ái có hành động đẹp vì cuộc sống, vì cộng đồng. Và mấy ai vui

được, mấy ai không băn khoăn, nặng lòng khi liên tục thấy những tin tức tiêu

cực, xấu xí, nói dội vào lòng ta cảm giác bất an. Liệu ta có vui không, có

thêm phấn khởi yêu đời và cảm thấy tràn đầy năng lượng khi ngoài kia có biết

bao niềm đau, nỗi buồn, sự xót xa?! Vì vậy, đề tài mà báo chí quan tâm, phản

ánh cũng thể hiện tính nhân văn sâu sắc. "Thông tin báo chí không nên là

tiếng kèn đám ma, cũng không nên lúc nào cũng tiếng kèn đám cưới; thông

tin báo chí nên là tiếng kèn xung trận, có thể thổi vào trí tuệ và cảm xúc của

lòng người sức mạnh của niềm tin. Niềm tin là sức mạnh mềm của cộng đồng

không bao giờ cạn kiệt, ngược lại, nó là nguồn sức mạnh vô biên, nếu báo chí

biết khơi dậy, củng cố và nhân lên trong mỗi con người thông quá giá trị của

⁶Trích Cơ sở lý luận báo chí, Tiểu luận đã dẫn, Tr.327 - 328.

10

tin tức hàng ngày cung cấp cho công chúng"⁷.

* Thứ năm, báo chí phải lựa chọn góc nhìn, góc tiếp cận đúng đắn.

Cùng viết về một đề tài, một sự kiện, nhưng việc lựa chọn góc nhìn, góc tiếp

cận thế nào lại là vấn đề rất quan trọng, góp phần tạo nên giá trị nhân văn của

tác phẩm báo chí.

Lấy ví dụ sự kiện sau đây (mượn từ Nassim Taleb): Một chiếc xe lái qua

một cây cầu, và cây cầu sập. Giới truyền thông tập trung vào điều gì: Xe?

Người trong xe? Nơi người lái xe đến? Nơi người lái xe dự định đi? Trải

nghiệm mà nạn nhân đã phải trải qua trong vụ tai nạn (nếu còn sống)?...

Nhưng tất cả những điều đó chẳng đáng để chúng ta phải bận tâm nhiều. Thế

thì cái gì đáng để bận tâm? Đó là tại sao câu cầy sập? Đó mới chính là mối

nguy hiểm tiềm tàng, có thể đang ẩn nấp trong các cây cầu khác nữa. Tuy

vậy, trên thực tế người ta lại hay tập trung đưa tin về những điều chẳng mấy

quan trọng kia. Phải chăng vì chiếc xe ấy hào nhoáng, nó gây ấn tượng cảm

xúc mạnh? Hay bởi vì nhân vật chính là một con người chứ không phải một

vật vô tri khác? Không. Điều quan trọng, lý do cơ bản nhất đó chính là việc

khai thác những khía cạnh đó để đưa tin thì nhàn và tốn ít chi phí hơn nhiều

so với việc đi phân tích các cây cầu. Nói như vậy để thấy rõ sự khác biệt, sự

hi sinh, dấn thân của người cầm bút lựa khi lựa chọn giá trị nhân văn cho sản

phẩm tinh thần của mình thay vì lựa chọn sự an nhàn, chỉ chú trọng về số

lượng tin tức mình đưa ra.

Việc lựa chọn góc nhìn, góc tiếp cận đúng đắn trong hoạt động báo chí

thể hiện tính nhân văn rất lớn vì khi tiếp cận sự kiện và vấn đề thông tin, nhà

báo chân chính phải luôn tư duy, chọn lựa góc nhìn để làm ánh lên những giá

trị nhân bản. Người làm báo phải hiểu rõ báo chí là phải làm rõ bản chất của

sự việc, sự thật chứ không phải là đi mô tả đầy đủ, chi tiết tất cả những gì

diễn ra vì những hiện tượng, bề mặt đôi khi không phải là bản chất của sự

việc. Ngay cả nửa sự thật cũng không phải là sự thật. Cho nên, bản chất của

⁷Trích Thử bàn về hàm lượng văn hóa và tính nhân văn của báo chí hiện nay của PGS - TS Nguyễn Văn Dững.

11

sự thật có được làm rõ hay không, được làm rõ ở mức độ nào phụ thuộc rất

nhiều vào chủ quan của người làm báo. Nếu người làm báo chính trực và có

năng lực thì sẽ làm rõ được bản chất sự việc, tìm ra sự thật. Còn nếu anh

không chính trực, lại kém cỏi về nghiệp vụ nữa thì chắc chắn, bản chất của sự

việc sẽ bị thiên lệch, thậm chí bị đánh tráo.

Ví dụ như trong thông tin vụ án, nếu người viết chỉ mô tả tội ác đơn

thuần mà không lý giải nguyên nhân gây án, không rút ra những bài học ứng

xử, bài học đạo đức cho công chúng thì tác phẩm báo chí đó không thể tạo ra

tác động tích cực với công chúng. Là người cầm bút chân chính, chắc cũng

không ai muốn có vụ án xảy ra để mình có tin, bài. Vì vậy, ngoài ý nghĩa đáp

ứng thông tin đơn thuần, việc viết tin, bài về vụ án còn có ý nghĩa cảnh tỉnh

công chúng; giúp công chúng rút ra những bài học xử thế để tránh lặp lại

những vụ việc tương tự trong cuộc sống. Tất nhiên, cũng có những thông tin

tự thân nó đã là một bài học cảnh tỉnh, song đa phần vẫn cần sự phân tích,

đánh giá một cách thấu đáo của người viết. Điều này giải thích tại sao lại có

hiện tượng: Cùng phản ánh về một vụ việc, có bài báo khiến độc giả thương

cảm, muốn chia sẻ nhiều với gia đình nạn nhân, trong khí có bài khiến độc giả

đọc xong chỉ thấy rùng mình ghê sợ hoặc thấy giận dữ, ác cảm,...

Có một thực trạng dễ nhận thấy là trong các bài viết vụ án, thủ phạm

gây án thường bị chỉ trích, lên án, thậm chí gay gắt bằng lời đánh giá của

người viết mà hầu như không có cơ hội được nói lại. Thủ phạm cũng ít khi

được người viết đặt trong bối cảnh chung (môi trường sống, hoàn cảnh gây

án,...). Dường như khi một người gây án, bất chấp nguyên nhân thế nào, nhân

thân, quá khứ của họ ra sao, nhiều cây bút cứ lăn xả vào mà "tổng sỉ vả" và

"bôi" lên họ đủ thứ hình thù kỳ quái, như thể họ là con thú khát máu ngay từ

lúc lọt lòng, trong khi chúng ta đều biết rằng, ranh giới để biến một người từ

một công dân bình thường sang một tên tội phạm đôi khi lại rất đỗi mong

manh. Góc nhìn như thế chưa đảm bảo nguyên tắc nhân văn.

Trước biển cả thông tin hiện nay, việc lựa chọn góc nhìn, thái độ tiếp

cận sự việc của nhà báo là hết sức quan trọng. Phải làm sao để báo chí cung

12

cấp những thông tin trí tuệ, thấu hiểu, vượt lên thông tin xô bồ, thị hiếu rẻ

tiền. Nó là tiêu chí để phân biệt đẳng cấp của nhà báo này với nhà báo khác;

cũng là một cách để thể hiện tư cách, đạo đức nhà báo. Ngay trong thông tin

sự kiện về những vụ án mạng dã man, vẫn có thể tìm lựa những gì không làm

đau thêm nỗi đau của người trong cuộc, không làm cho công chúng và cộng

đồng bị lụy và cuộc sống đen tối thêm. Thiết nghĩ, một khi anh cầm bút chỉ để

nhăm nhăm có được những bài viết thu hút sự chú ý của độc giả bởi những

tình tiết câu khách rẻ tiền, chà đạp lên nhân phẩm của con người thì dù có

thông minh sắc sảo bao nhiêu, cách nhìn sự việc của anh vẫn khó tránh được

định kiến, thiên lệch.

* Thứ sáu, ngôn từ và giọng điệu trong tác phẩm cũng là công cụ

quan trọng trực tiếp biểu hiện tính nhân văn của thông tin báo chí; là một

tiêu chí quyết định đẳng cấp văn hóa và tính chuyên nghiệp của nhà báo.

Cũng là giọng điệu chỉ trích phê phán, nhưng dùng từ chỉ trích phê phán thế

nào cho “lọt tai, lọt mắt” để công chúng có thể chấp nhận và bài viết thể hiện

sự thiện chí và cái tâm sáng của người viết, tránh dùng từ ngữ chỉ trích, thóa

mạ hoặc gây sốc; phải chú ý lựa chọn từ ngữ sử dụng tương thích với bản chất

của sự kiện giao tiếp, tính chất, mục đích và bối cảnh thông tin. Giữa việc

chọn lựa chi tiết và cách dùng từ ngữ giọng điệu liên quan mật thiết với nhau.

Ngôn ngữ báo chí, chủ yếu là ngôn ngữ sự kiện; người viết nên để cho sự kiện

và chi tiết giao tiếp trực tiếp với công chúng; để cho sự kiện và chi tiết nói lên

bản chất sự kiện, vấn đề thông tin và ý đồ, ý định của nhà báo; nhà báo không

cần và không nên dùng từ ngữ khoa trương, sáo rỗng, bốc lên làm cho thông

tin sự kiện trong bài viết nhẹ tênh, nhạt nhẽo, thậm chí sự kiện thông tin bị sai

lệch, bóp méo.

Ngoài ra, nhà báo cần chú trọng giữ gìn sự trong sáng và góp phần tạo

ra sự giàu đẹp cho Tiếng Việt. Nhà báo phải luôn trau dồi ngôn ngữ; tránh

những lỗi về ngữ pháp, cú pháp, ngữ nghĩa; tránh dùng quá nhiều từ ngữ

ngoại quốc; kiên quyết chống lại các hành động không tôn trọng, hạ thấp vai

trò, ý nghĩa của Tiếng Việt trong đời sống xã hội.

13

III. Thử đo hàm lượng tính nhân văn trong một số tác phẩm và

hoạt động báo chí hiện nay

Báo chí truyền thông là thông tin, là bình luận, là định hướng dư luận xã

hội, là cầu nối giữa bạn đọc, bạn nghe và xem đài với các cơ quan công quyền.

Báo chí – đặc biệt là báo chí xã hội chủ nghĩa có tính nhân văn cao cả và sâu

sắc. Báo chí đã và đang góp phần không nhỏ trong việc tạo ra một xã hội dân

chủ, văn minh, tôn trọng con người, một xã hội mà tính nhân văn ngày càng nở

hoa đơm trái ngọt ngào tạo nền tảng cho sự phát triển của xã hội.

Để có một xã hội minh bạch, dân chủ hơn và vì quyền được thông tin

của người dân, trên thực tế, không hiếm những phóng viên bị cản trở, đe dọa

và hành hung, bị tước phương tiện tác nghiệp khi đang hoạt động nghề nghiệp

đúng pháp luật. Ở những nơi môi trường pháp lý còn lỏng lẻo, bất cập, tinh

thần thượng tôn pháp luật còn yếu kém, nhà báo rất dễ trở thành mục tiêu tiến

công của một số kẻ xấu với nhiều chiêu thức từ mua chuộc đến ép buộc, đe

dọa, hành hung… Thế nhưng, nhiều nhà báo, nhiều cơ quan báo chí vẫn kiên

định, giữ vững tính chân thật, khách quan của báo chí, không ngừng tự bồi

dưỡng để nâng cao năng lực, mài rũa thêm tính chiến đấu cho ngòi bút của

mình để đưa tới công chúng những thông tin giá trị, góp phần xây dựng một

xã hội lành mạnh.

Ví như mới đây, khi xảy ra vụ việc phức tạp ở Đồng Tâm (Mỹ Đức, Hà

Nội), nhiều phóng viên, nhà báo đã lập tức lên đường, quyết vào tận nơi để

mong sao trả lời được câu hỏi: Điều gì khiến người dân bức xúc, kích động

đến thế? Có nhà báo chấp nhận làm “con tin” để được trao đổi, phỏng vấn,

hiểu được tâm tư, nguyện vọng của bà con. Những dòng tin, bài viết nhân văn

ấy không chỉ được bạn đọc đón nhận mà còn là bằng chứng sinh động bác bỏ

những luận điệu xuyên tạc về sự việc này... Điều đó thêm lần nữa khẳng định

làm báo là phải đau đáu với nỗi đau, nỗi khổ của nhân vật mà mình muốn

giúp đỡ. Nhà báo phải dấn thân, lăn lộn khắp “hang cùng ngõ hẻm”, đến cả

nơi nguy hiểm để tìm ra sự thật chứ không phải ngồi phòng điều hòa, đi xe

14

hơi... và viết bài... “lá cải”.

Hay vụ án “Lập quỹ trái phép ở Nông trường Sông Hậu” mà chị Trần

Ngọc Sương (Ba Sương) là bị cáo, là kẻ phạm tội (lãnh án 8 năm tù và bồi

thường 4,3 tỷ đồng) theo tuyên án của tòa sơ thẩm và phúc thẩm. Báo chí lập

tức lên tiếng. Báo chí không bàn luận việc tòa tuyên án như vậy là đúng hay

chưa đúng, bởi đó là trách nhiệm và thẩm quyền của tòa án, của luật pháp.

Tòa xử theo luật, theo chứng cứ, theo hồ sơ, ai sai thì xử tù, ai bị xử oan thì

được minh oan. Tất cả đã có sự minh định của pháp luật. Báo chí thực hiện

chức năng thông tin, thông tin dư luận, cho rằng vụ án này có cái gì đó chưa

ổn về tính nhân văn, vụ án chưa được dư luận xã hội đồng tình. Trước hết, về

dư luận xã hội, trong con mắt của người dân, người anh hùng lao động của

thời kỳ đổi mới này là người “biết thương dân”, biết đổi thay cái nghèo, biến

cái khó, cái nghèo của một vùng đất sình lầy nghèo đói thành vùng đất trù

phú. Chị Ba Sương không tư túi; ai nghèo, ai khó, bất cứ họ là ai, chị đều có

mặt với một thái độ chân thành, giàu lòng nhân ái.Và vụ án đã được xem xét

ở cấp tòa án cao hơn, bởi dư luận, hiệu ứng xã hội của vụ án này được rất

nhiều người quan tâm. Và cuối cùng, cái kết đẹp, công bằng, nhân văn đã

thành hiện thực. Để có được kết quả đó, báo chí đã thể hiện tính nhân văn kịp

thời trong một vụ việc rất cần lên tiếng.

Hoặc vào tháng 11-2009, báo chí công bố nhiều bài viết, những phóng

sự ảnh về các băng nhóm lợi dụng lòng tốt của nhiều người, chăn dắt hàng

chục, thậm chí hàng trăm cụ già 70 - 80 tuổi bệnh tật, lưng gù đi ăn xin, bán

vé số kiếm tiền để cung phụng bọn mất tính người, đã làm dấy lên làn sóng

phẫn nộ của dư luận. Tại sao trong một xã hội tốt đẹp, đất nước đổi mới, cái

nghèo, cái khó, cái không công bằng đang bị xua tan, mà lại có một sự thật

đau lòng như thế. Báo chí đã cảnh báo, đã rất nhân văn khi có những phóng

viên dũng cảm bỏ ra bao công sức – kể cả sự nguy hiểm để điều tra, phanh

phui một sự thật đau lòng, dóng lên một tiếng chuông để xã hội vào cuộc, để

xã hội ta, đất nước ta không còn những tồn tại hết sức nhẫn tâm đối với những

người già như thế.

15

Báo chí còn góp phần quan trọng trong việc đưa phản biện xã hội đặc

biệt là phản ánh về những thông tin có thể có liên quan đến chủ trương của

Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước. Tiêu biểu nhưng những loạt bài

mà báo chí đưa tin về dự án quy hoạch, thay thế cây xanh ở Hà Nội đã buộc

các nhà lãnh đạo, quản lý không thể né tránh trước dư luận xã hội, không để

sự việc rơi vào im lặng, "chìm xuồng" hay "xử lý nội bộ". Nhiều dự án khác

bất hợp lý, có nguy cơ gây tổn thất lớn cho kinh tế, chính trị, xã hội của đất

nước cũng đã bị hủy bỏ hay đình lại để xem xét một cách thấu đáo hơn cũng

nhờ có sự vào cuộc kịp thời của báo chí, nhờ sự trăn trở, lo lắng, sự khó nhọc

tìm hiểu, phân tích thấu đáo của những nhà báo có tâm và có tầm. Ví dụ như

dự án dự án đường cao tốc Bắc Nam, dự án khai thác Bô xít, hay dự án Đơn

vị hành chính - kinh tế đặc biệt (Luật đặc khu),...

Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đó, không thể chối bỏ một thực tế

là những năm gần đây, có một bộ phận người làm báo đã vi phạm những

chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp với nhiều biểu hiện, mức độ khác nhau. Có

những hiện tượng hoặc là vô tình, non kém năng lực tác nghiệp, hoặc là hữu ý

vi phạm đạo đức nghề nghiệp, đưa đến nhiều hậu quả đáng tiếc, làm mai một

hình ảnh của người làm báo, dẫn đến công chúng mất niềm tin vào báo chí.

Có một bộ phận nhỏ nhà báo bị hút theo sự cám dỗ vật chất, bị thao túng,

ràng buộc bởi các mối quan hệ xã hội, vì động cơ vụ lợi, từ đó có những hành

vi sai trái cả về mặt luật pháp cả về mặt đạo đức. "Những hành vi sai trái đó

có thể và trên thực tế đã gây tác hại to lớn đối với các cơ quan, doanh nghiệp,

tập thể, khiến có doanh nghiệp đã bị phá sản trước khi được minh oan. Cũng

có những hành động chĩa mũi tấn công vào cá nhân, vi phạm đời tư, xúc

phạm nhân phẩm và danh dự của công dân, khiến cho một số người bị áp lực,

bức bách về tinh thần, quá sức chịu đựng đến mức phải tự tử. Đó là sự không

tử tế, thậm chí rất ác độc"⁸.

⁸Trích Đạo đức báo chí: Nền tảng của báo chí nhân văn, đăng trên Infonet ngày 21/06/2016 của nhà báo

Bình Minh.

16

Trong những hành vi không chuẩn mực trong hoạt động báo chí, có

hành vi vừa vi phạm đạo đức, vừa vi phạm cả pháp luật. Đặc biệt, khi báo chí

điện tử và mạng xã hội phát triển ngày càng mạnh mẽ, công nghệ truyền

thông đang tạo ra những cơ hội lớn cùng với những thách thức gay gắt với

nghề báo, thực trạng vi phạm đạo đức báo chí, xa rời chuẩn mực truyền thống

ngày càng đáng lo ngại… dẫn đến ngày càng có nhiều bài báo thiếu tính nhân

văn với những biểu hiện rất đa dạng và ở nhiều mức độ, thậm chí có mức độ

nghiêm trọng. Chúng ta có thể điểm qua một vài biểu hiện cụ thể về vấn đề

thiếu tính nhân văn trong một số hoạt động báo chí và tác phẩm báo chí hiện

nay như:

Một là, chưa đảm bảo tính chân thật, khách quan và thiếu tính chiến

đấu. Ngày nay, sự phát triển của công nghệ thông tin, truyền thông vừa là cơ

hội, vừa là thách thức to lớn đối với xã hội và báo chí. Với số người sử dụng

Internet, mạng xã hội, điện thoại di động thông minh cao như hiện nay, người

làm báo ngày càng đối mặt với sức ép và cạnh tranh gay gắt của mạng xã hội,

mà hệ quả của nó là sự chạy theo thị hiếu tầm thường với kiểu làm báo giật

gân, câu khách, coi nhẹ tính chính xác, trung thực, trách nhiệm xã hội của báo

chí và người làm báo. Cũng từ đó Diễn đàn Nhà báo trẻ đã trao nhiều Giải

Kền kền cho các bài báo, tít bài mang tính chất phản cảm dựa trên tiêu chí

"sai, hại, ác, sốc, sến, nhảm, không chuẩn mực và vụ lợi". Ví dụ như bài báo

"Vụ thay thế cây ở HN: Nhân dân ủng hộ, đồng tình" của báo Văn hóa bởi bài

báo cho thấy rõ sự hồ đồ vội vã, thiếu căn cứ, thiếu tính chân thật, khách

quan. Hay như bài "Ai mừng tuổi con tôi 20 ngàn, tôi mừng trả lại gấp 10

lần" và bài phỏng vấn LS Trần Đình Triển về vụ thanh tra báo Người Cao

tuổi đăng trên Báo điện tử VNN vì một bài có nhiều chi tiết phi thực tế, cố

tình tạo ra sự chia rẽ dẫn đến miệt thị "dân quê - thành phố" thông qua việc

thực hiện một phong tục đẹp đầu năm là mừng tuổi; còn một bài thì lại chọn

một chuyên gia pháp biểu về vấn đề pháp lý mà chuyên gia này lại có hiềm

khích cá nhân với đối tượng bị phản ánh.

Đáng nói là gần đây nổi lên là hiện tượng thiếu trách nhiệm, không

17

kiểm chứng thông tin, dẫn đến thông tin sai, thiếu khách quan. Nhiều người

làm báo khai thác thông tin nước ngoài, trên mạng xã hội nhưng thiếu chọn

lọc, không kiểm tra độ chính xác dẫn đến cung cấp những kiến thức sai lệch,

gây hậu quả, thiệt hại lớn cho người dân. Ví dụ như vụ thông tin sai lầm về

việc ăn bưởi có thể gây ra nguy cơ ung thư vú. Có những loạt bài báo thì khai

thác quá sâu, quá đậm các vụ thảm án, thậm chí thêu dệt về những người liên

quan. Như vụ án giết người của Nguyễn Hải Dương và đồng bọn vào tháng

7/2015, báo chí góp phần làm cho vụ việc nổi tiếng hơn khi khai thác quá sâu

chuyện đời tư của những nạn nhân. Thậm chí có báo còn thêu dệt con gái út

của họ là con của “kẻ sát nhân” để tăng sự ly kỳ, hấp dẫn... khiến dư luận rất

căm giận, có cái nhìn không thiện cảm về báo giới.

Thậm chí có những vi phạm nghiêm trọng cần nghiêm khắc lên án và

trừng phạt đích đáng như vụ việc đưa tin nước mắm truyền thống Asen gây ra

những thiệt hại to lớn cho ngành sản xuất truyền thống và mang đậm nét văn

hóa của đất nước ta. Sau khi một tờ báo và VINASTAS (Hội Tiêu chuẩn và

Bảo vệ người tiêu dùng Việt Nam), công bố kết quả chương trình khảo sát

chất lượng của 150 mẫu nước mắm thành phẩm đóng chai của 88 nhãn hiệu

được sản xuất tại các cơ sở tại 19 tỉnh, thành phố trên toàn quốc với kết luận

mập mờ, không giải thích rõ loại nào độc hại, loại nào không độc hại, thì hầu

như cùng lúc, một cuộc tiến công nước mắm truyền thống được triển khai trên

50 tờ báo với 170 tin, bài công bố kết quả khảo sát có nội dung sai sự thật.

Cuộc tiến công đã gây hoang mang trong người tiêu dùng, nước mắm truyền

thống bị tẩy chay, các địa phương sản xuất nước mắm truyền thống lâm vào

khó khăn, nhiều người lao động mất việc làm, cá đánh bắt từ biển không được

thu mua, ảnh hưởng nghiêm trọng tới người tiêu dùng, tới thương hiệu hàng

hóa của Việt Nam trên thị trường quốc tế. Cũng cần lưu ý, khi chiến dịch triệt

hạ nước mắm truyền thống vào lúc cao trào thì trên thị trường lại xuất hiện

loại sản phẩm được giới thiệu “nước mắm an toàn”, khiến người quan tâm

không khỏi đặt câu hỏi về một thủ đoạn cạnh tranh không lành mạnh? Đây bị

coi như một vết nhơ của ngành báo chí, là tiếng chuông lớn gióng lên cảnh

18

báo về sự băng hoại trầm trọng về đạo đức của một số nhà báo. 50 tờ báo đã

bị xử phạt, trong đó có những nhà báo đã bị xử lý nghiêm theo pháp luật.

Một điều cần chú ý là tính nhân văn không chỉ thể hiện trong tác phẩm

mà nó còn thể hiện chung trong diện mạo toàn cảnh của báo chí, thậm chí kể

cả khi không có tác phẩm. Cụ thể, trong khi hàng loạt cơ quan báo chí thông

tin nhiều chiều, giám sát và phản biện xã hội để đi đến cùng bản chất vụ việc,

lật tẩy hàng loạt sai phạm nghiêm trọng (có thể nói là sai toàn diện) của chính

quyền, bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của người nông dân trong vụ việc

cưỡng chế đất của chính quyền huyện Tiên lãng (Thành phố Hải Phòng), thì

không ít cơ quan báo chí, nhất là những cơ quan báo chí cận kề trên địa bàn

hoặc gắn bó sát sườn với nông dân, lại hoặc là im lặng, hoặc là ra sức bảo vệ

những sai phạm và đứng về phía chính quyền địa phương. Rất đáng tiếc là

những trường hợp tương tự không còn là đơn lẻ trong báo chí nước ta hiện

nay, nhất là báo chí địa phương. Đó không chỉ là vô cảm, mà là biểu hiện

quay lưng lại với công chúng và nhân dân mình, báo chí đã mất đi tính chiến

đấu, trở thành công cụ trang trí và bảo vệ cho cái sai trái, nhất là sai trái của

những kẻ nắm trong tay quyền lực. Đó cũng là biểu hiện phi văn hóa truyền

thông, càng trái với tính nhân văn của báo chí cách mạng.

Hai là, miêu tả chi tiết những vụ thiên tai, tai nạn hay những vụ án

rùng rợn, gây phản cảm, khoét vào nỗi đau của nạn nhân và người thân;

thậm chí đẩy nạn nhân đến quyết định tiêu cực; gián tiếp tra tấn, khủng bố

tinh thần của công chúng. Giá trị cốt lõi của đạo đức nghề nghiệp báo chí là

tính trung thực; thông tin chính xác, đúng đắn là sứ mệnh của báo chí. Nhưng

chân thực không có nghĩa là miêu tả tỉ mỉ, đưa hết mọi việc lên mặt báo mà là

phải chỉ ra đúng bản chất sự việc bằng sự khách quan, công tâm… Trong cơn

lốc xoáy của nền kinh tế thị trường, một số nhà báo đi ngược lại với tiêu

chuẩn đạo đức nghề nghiệp.

Quyền được biết sự thật của công chúng là đòi hỏi chính đáng mà báo

chí phải thông tin nhưng nếu không đứng ở góc độ đạo đức thì chính nhà báo

lại là kẻ tiếp tay hoặc gián tiếp gây ra tội ác. Khi viết về một vụ việc nào đó

19

mang tính bi kịch gia đình, người viết cần đặt mình vào hoàn cảnh của người

trong cuộc trước dư luận xã hội, cần quan tâm đúng mức tới “sức chịu

đựng”của các thành viên, nhất là các thành viên trẻ tuổi trong gia đình họ. Khi

viết về những ông bố bà mẹ phạm tội gì đó, mặc dù đó là sự thật mười mươi,

nhưng lại làm cho con cái họ bị áp lực dư luận, đến mức phải chọn cái chết để

tránh sự nhục mạ của công luận thì rõ ràng bài viết đó, tấm ảnh đó rất kém

tính nhân văn, người phóng viên, người biên tập viên đó cũng kém tính nhân

văn. Đơn cử như trường hợp cô bé H 13 tuổi mang thai ở Vĩnh Long bị phơi

bày vào tháng 4/2017. Khi báo chí đưa tin quá dày và chi tiết đã khiến 2

“nhân vật” phải tự tìm đến cái chết vì không chịu nổi búa rìu dư luận. Như

vậy đứa trẻ bị 2 lần “giết”, một lần bị tên yêu râu xanh giết và 1 lần do báo

chí giết. Hoặc khi đưa tin về người mẹ bị nhiễm HIV, có bài báo lại đưa cả

tên, ảnh rõ ràng, làm ảnh hưởng đến người thân, nhất là những đứa trẻ, làm họ

bị kỳ thị, xa lánh, cuộc sống vốn đã khó khăn lại càng trở nên khốn khó hơn,

có trường hợp vì vậy đã phải chuyển nhà, bỏ xứ đi nơi khác.

Nhắc lại vụ thảm án ở Bình Phước, khi vụ án mạng trở thành tâm điểm

dư luận báo chí, đồng chí Trương Minh Tuấn (thời điểm đó đang là Thứ

trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông) đã buộc phải chỉ đạo các báo ngừng

đưa những thông tin giật gân, câu khách, chạm đến nỗi đau của nạn nhân, xã

hội. Đồng chí đã phải thốt lên rằng: “Tôi thật bất ngờ trước một lượng thông

tin khổng lồ của các tờ báo về vụ án mạng đau lòng ở Bình Phước. Khổng lồ

ở đây là mật độ dày đặc trên các báo, nhất là báo điện tử và mạng xã hội.

Thực tế, đó chỉ là những thông tin được nhào nặn để kích thích sự tò mò”.

Phải chăng đó là một trong những lý do để một số người hiện nay ví nhà báo

là Kền kền, chỉ chờ có vụ án, có tang thương, chết chóc là nhao tới.

Ba là thương mại hóa báo chí, chạy theo những thị hiếu rẻ tiền, đưa

tin, bài, hình ảnh giật gân, câu khách, kích động, kích dục, thiếu văn hoá,

thiếu tính thẩm mỹ, thiếu nhân văn và phản giáo dục… làm ô nhiễm môi

trường xã hội.

Không chỉ khi xảy ra những vụ án hình sự “đẫm máu”, “kền kền” báo

20